Duchowni niższych święceń

Do siedmiu filarów Kościoła autor zaliczył również cztery kolejne stopnie hierarchii duchownej, tzw. inferioris ordinis, czyli niższych święceń³¹⁹. Pierwszą wymienioną grupą byli subdiakoni. Pseudo-Atanazy nie omówił wymagań, jakie powinni byli spełniać, ani też nie przedstawił sposobu ich ordynacji. Omówił jedynie ich podstawowe obowiązki. Z Kanonu 11 dowiadujemy się, że jednym z nich było pilnowanie, żeby na nabożeństwo nie wchodziły osoby niepowołane, czyli heretycy i poganie. Autor wyraźnie nakazywał, żeby subdiakoni

lovingkindness they bring him in, then shall he be as one of the readers.” cf. idem, The Canons of Athanasius…, s. 34. Przekład angielski jest poprawniejszy, gdyż pokazuje, że po odbyciu pokuty, diakon był degradowany do funkcji lektora. Badania Ewy Wipszyckiej potwierdziły, że przenoszenie duchownych do niższego stopnia, było w Egipcie powszechnie stosowaną karą. Hierarchizacja struktur kościelnych w Egipcie osiągnęła wysoki stopień, a każda zmiana dotycząca pełnionej funkcji w gronie miejscowego duchowieństwa, stawała się od razu widoczna dla wspólnoty. Dlatego degradacja do niższego stopnia była najczęściej powodem do wstydu. Uczona wyjaśnia, że imiona duchownych były wpisywane na specjalne listy kleru według ich stopnia w hierarchii i daty święceń. Kolejność na liście określała ich miejsce podczas procesji w trakcie nabożeństw, odległość od ołtarza i rodzaj czynności liturgicznych oraz kolejność otrzymywania komunii świętej. Niewątpliwie musiała mieć również znaczenie podczas rozdzielania przydziału eulogii i innych darów. Skreślenie z listy oznaczało pozbawienie godności, ale często stosowaną karą było degradowanie duchownych do niższej pozycji na liście cf. E. Wipszycka, The Alexandrian Church…, s. 332.

318 W Azji Mniejszej Bazyli Wielki bezwarunkowo nie pozwalał osobom, które zawarły drugie małżeństwo, żeby sprawowały czynności liturgiczne. Jednakże według niego, jeśli diakon dopuścił się niemoralności (gr. ), za którą uchodziła wówczas rozpusta, cudzołóstwo, prostytucja, a czasem, w zależności od okoliczności, również drugie małżeństwo, miał być dożywotnio przeniesiony do stanu świeckiego i nie musiał być ekskomunikowany cf. Can. Basil., can. 3, 12, s. 100, 101, 113. W pochodzących z Syrii Kanonach apostolskich napisano, że jeśli ktoś po przyjęciu chrztu zawarł drugi związek małżeński, nie mógł piastować funkcji diakona cf. Can. ap. 17, [in:] SC 336, s. 278, 279. Arabska wersja tych kanonów używana w Egipcie powtarza ten przepis cf. Can. ap. Arab. II, can. 13, [in:] Les 127 Canons des Apotres, ed. J. i A. Périer, PO 8.4, s. 669, 670. Niniejszą edycję arabskiej wersji Kanonów apostolskich szczegółowo omówił Jean M. Hanssens cf. idem, La Liturgie d’Hippolyte…, s. 37, 38, 522-524.

wyrzucali takie osoby ze świątyni. Jeśli subdiakon przeoczył kogoś takiego, popełniał grzech³²⁰. Pseudo-Atanazy nie wyjaśnił jednak, jakie ponosił wtedy konsekwencje.

Kolejnym obowiązkiem subdiakonów było, omówione już przeze mnie wcześniej, dostarczanie chlebów ofiarnych do kościoła. Najprawdopodobniej zajmowali się oni również ich wypiekaniem³²¹. Nie umiemy powiedzieć, czy subdiakoni byli odpowiedzialni za dystrybucję chlebów ofiarnych we wszystkich wspólnotach w Egipcie, czy też miało to tylko miejsce we wspólnocie, do której należał nasz autor.

W trosce o właściwy przebieg nabożeństwa oraz zachowanie porządku posługi liturgicznej, Pseudo-Atanazy zabraniał w kanonie 35 lektorowi wykonywania czynności subdiakona³²². Na pewno nie chodziło tutaj o łączenie dwóch funkcji przez jedną osobę, gdyż prawo kościelne nie przewidywało takiej sytuacji. Autor oczekiwał, że duchowni będą się jak najlepiej wywiązywać z zakresu powierzonych im zadań323. Poczynione przez niego trzy niewiele mówiące wzmianki, podkreślały służebną rolę subdiakonów. W jego wizji Kościoła, ich zadania uzupełniały posługę pozostałych szczebli hierarchii i zapewniały jej ciągłość.

Następnym stopniem hierarchii, który omówiono w Kanonach Pseudo-Atanazego, była funkcja lektora. Autor poświęcił jej raptem kilka passusów, ale i tak możemy odnieść wrażenie, że według niego lektorzy odgrywali bardzo ważną rolę. W kanonie 35 podkreślał, że lektorom należał się szczególny szacunek, gdyż czytali Święte Słowo. Najpewniej w jego rozumieniu, kiedy odczytywali fragmenty poszczególnych ksiąg biblijnych, stawali się wyrazicielami myśli samego Boga324.

Pseudo-Atanazy określił z jakich kodeksów mieli oni korzystać w czasie liturgii. W kanonach 11 i 18 nakazał, żeby podczas nabożeństw lektorzy czytali wyłącznie z ksiąg

320 Can. Ps. Athan., can. 11, s. 140. Na kwestię nie wpuszczania do kościoła schizmatyków, heretyków i pogan,

autor Kanonów Pseudo-Atanazego położył szczególny nacisk. Według niego za dokonywanie selekcji byli odpowiedzialni diakoni, subdiakoni i ostiariusze. Niewątpliwie było to bardzo trudne zadanie. Jeżeli założymy, że przeciętne miasto w Egipcie miało kilkanaście tysięcy mieszkańców i mieściła się w nim jedna bazylika oraz kilka kościołów parafialnych, to zawsze musiały być one przepełnione, nawet jeśli część mieszkańców w omawianym okresie była jeszcze poganami lub należała do schizmatyków i heretyków, których starano się nie wpuszczać do środka. Dlatego mogło się zdarzyć, że w takim tłumie, nieodpowiednie osoby umykały uwadze wspomnianych duchownych. Na temat wielkości zaludnienia miast egipskich w późnym antyku cf. R. Bagnall, Egypt in Late…, s. 53. Informację, że subdiakoni byli odpowiedzialni m.in. za pilnowanie drzwi wejściowych do kościoła potwierdza opowieść zamieszczona w Gerontikonie. Dowiadujemy się z niej, że pewien subdiakon nie wpuścił do kościoła prostytutki. Mogła do niego wejść, gdy porzuciła nierząd cf. Abba Jan z Cel, [in:] Apoftegmaty ojców pustyni. Gerontikon, przeł. M. Borkowska, t. 1, „Źródła monastyczne” 4, Kraków 1994, s. 282; E. Wipszycka, Les ordres mineurs…, s. 191.

321 Can. Ps. Athan., can. 34, s. 146. cf. przypisy 297-302.

322 Can. Ps. Athan., can. 35, s. 147.

323 Dowód na taki punkt widzenia znajdujemy w kanonie 10, w którym autor napisał: „Tak samo biskup, który

gardzi odźwiernym, diakonem lub kantorem, nie jest w stanie sprawować obrzędów. Jak może sprawować Eucharystię i pilnować drzwi lub jak może śpiewać i przyjmować komunię?” cf. Can. Ps. Athan., can. 10, s. 138.

324 Podobny pogląd przedstawiono w galijskim zbiorze starożytnych kanonów cf. Statut. Eccl. Ant., can. 96, s. 183.

katolickich³²⁵. Przestrzegał przy tym przed korzystaniem z kłamliwych dzieł (), które naśladowały i często uchodziły za księgi biblijne, a w których przemycano heretyckie nauki³²⁶. Nad tym, żeby lektor używał właściwych ksiąg, miał czuwać biskup327. Niewątpliwie autorowi zależało na propagowaniu ortodoksyjnych nauk, które z jego punktu widzenia stanowiły prawdziwą podstawę chrześcijańskiej wiary.

Pojawia się zatem pytanie, co lektorzy czytali podczas liturgii. Pewne światło rzuca na tę kwestię kanon 78. Dowiadujemy się z niego, że podczas Eucharystii, kiedy na ołtarzu dokonywał się obrzęd ofiarowania, lektorzy mieli intonować Słowo Boże lub recytować

Psalmy³²⁸. Według Ewy Wipszyckiej, podczas nabożeństwa mogli czytać także inne teksty, takie jak żywoty męczenników, świętych lub recytować maksymy pobożnych mnichów. Uczona uważa, że świadczą o tym wymienione powyżej kanony 11 i 18, w których nakazano, żeby lektor czytał wyłącznie z ksiąg katolickich. Badaczka podkreśla, że jej przypuszczenie jest trudne do zweryfikowania, bo nie posiadamy żadnego spisu ksiąg używanych przez lektorów. Ja jednak uważam, że praktyka czytania w kościołach innych ksiąg niż biblijne, pojawiła się znacznie później. W IV i V wieku Pismo Święte było jedynym źródłem nauczania w Kościele na Wschodzie. Dlatego przypuszczam, że autor Kanonów

Pseudo-Atanazego miał jednak na myśli księgi biblijne, które w jego kręgu uważano za kanoniczne.

W 367 roku Atanazy umieścił w 39 Liście Paschalnym spis ksiąg biblijnych, które uważał za natchnione oraz poruszył problem fałszowania Pisma Świętego, poprzez dodawanie do niego ksiąg apokryficznych329. Niewykluczone zatem, że nasz autor podający się za słynnego biskupa, w sformułowaniu „katolickie księgi” odsyłał do spisu zamieszczonego we wspomnianym liście Atanazego. W moim przekonaniu tę hipotezę potwierdza kanon 97 z Kanonów Pseudo-Bazylego, w którym dokładnie opisano, kto mógł czytać poszczególne fragmenty Pisma Świętego w czasie liturgii. Nie wspomniano tu o innych dziełach, jak np. żywoty świętych. Podczas nabożeństwa posługiwano się wyłącznie tekstami biblijnymi. Przepis ten nakazywał również ekskomunikowanie lektora, który odważyłby się czytać z księgi nie znajdującej się na liście (pism natchnionych - A.H.)330. Kanon 59 tzw. synodu

325 Can. Ps. Athan., can. 11, 18 s. 140, 143. Cf. W. Riedel, The Canons of Athanasius…, s. 23, przypis 29.

326 Can. Ps. Athan., can. 11, s. 140.

327 Can. Ps. Athan., can. 18, s. 143.

328 Can. Ps. Athan., can. 78, s. 159.

329 Can. Athan. Alex., can. 2, [in:] P.-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs…, s. 71-76.

330 Can. Ps. Basil., can. 97, [in:] W. Riedel, Kirchenrechtsquellen…, s. 273-275. W niniejszym przepisie omówiono porządek czytania poszczególnych fragmentów Pisma Świętego. Ewangelię miał uroczyście czytać prezbiter, w wyjątkowej sytuacji mógł go zastąpić diakon. Psalmy powinien czytać diakon, gdyby nie mógł, miał go zastąpić “najstarszy” z lektorów. Czytanie pozostałych ksiąg powierzano lektorom. Nie mogli oni jednak nigdy intonować Ewangelii.

w Laodycei (343-381?) nakazywał, aby podczas liturgii odczytywano tylko kanoniczne teksty

Starego i Nowego Testamentu oraz podawał ich spis³³¹. Jak zatem można wytłumaczyć zastrzeżenie z kanonów 11 i 18? Prawdopodobnie niektórzy lektorzy korzystali z ksiąg apokryficznych, które nie znajdowały się w uznawanym kanonie ksiąg biblijnych. Wiemy, że na Wschodzie powstało dużo dzieł o charakterze pseudoepigraficznym, których treść nawiązywała do stylu i autorów ksiąg biblijnych.

Istotną informację znajdujemy w kanonie 58, z którego wynika, że lektorzy oprócz czytania świętych ksiąg, zajmowali się również ich objaśnianiem332. Dlatego autor oczekiwał, że będą rozumieli to, co czytają. Na tej podstawie moglibyśmy sądzić, że tę funkcję musieli pełnić wykształceni mężczyźni. Jednakże Ewa Wipszycka zauważyła, że nie zawsze tak było, gdyż egipskie teksty ujawniają, że lektorów często rekrutowano z grup społecznych, które nie miały dostępu do wyższego wykształcenia. Poza tym zdarzało się, że lektorami zostawali chłopcy, będący jeszcze w wieku dziecięcym. Uczona wyjaśnia, że to zjawisko mogło się wiązać z niską pozycją tej funkcji, bo posiadała ona jedynie techniczny charakter i nie wymagała ponoszenia jakiejkolwiek odpowiedzialności333.

Pseudo-Atanazy otoczył szczególną troską lektorów w okresie Wielkiego Tygodnia. W kanonie 57 zezwalał, aby w tym czasie jedli codziennie, podczas gdy kapłanom nakazywał ścisły post przez kolejne dwa dni Triduum Paschalnego334. Jak napisałem powyżej, zapewne wiązało się to z koniecznością zachowywania sił witalnych, potrzebnych podczas nocnych czytań Pisma Świętego. Możliwe także, że wspomniani lektorzy byli po prostu chłopcami w wieku dziecięcym i autor wziął to pod uwagę.

Kolejną grupą, którą Kanony Pseudo-Atanazego zaliczały do duchowieństwa, byli kantorzy³³⁵. Na ich temat wiemy jednak bardzo niewiele. W egipskich papirusach byli określani greckimi terminami: , , 336. Ewa Wipszycka wyraziła wątpliwość, czy rzeczywiście należeli oni do ścisłej hierarchii duchownej. Faktycznie,

331 Canones Synodi Laodicensis, can. 59, [in:] P-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Synodes Particuliers…, s. 154.

332 Can. Ps. Athan., can. 58, s. 152. Takie rozumienie tego przepisu, sugeruje jego koptyjska wersja cf. W. Riedel, The Canons of Athanasius…, s. 126; E. Wipszycka, Les ordres mineurs…, s. 197.

333 E. Wipszycka, Les ordres mineurs…, s. 198, 199. Potwiedzenie faktu, że lektorami często zostawali mianowani nieletni chłopcy znajdujemy w kanonie 18 synodu w Kartaginie (III) z 397 roku cf. Canones Carthagine, can. 18, PL 56, kol. 425. Egipskie dokumenty poświadczają również, że funkcję lektora piastowało wielu pełnoletnich mężczyzn, którzy uprawiali rolę i płacili podatki cf. E. Wipszycka, Les ordres mineurs…, s. 199.

334 Can. Ps. Athan., can. 57, s. 152.

335 Can. Ps. Athan., can. 10, s. 138.

w innych źródłach wschodniej proweniencji nie są do niej zaliczani. Uczona powołała się na jedną z opowieści zawartą w Żywocie Szenutego. W tym hagiograficznym tekście wspomniano, że pewnego dnia do klasztoru udali się niektórzy duchowni i psalmiści, żeby poprosić Szenutego o wino. On ich sowicie obdarował, a mimo to jeszcze dwukrotnie ponawiali swoją prośbę. Autor podkreślał w ten sposób pokorę i cierpliwość Szenutego. To rozgraniczenie na duchownych i psalmistów mogłoby sugerować, że kantorzy nie wchodzili w skład ścisłej hierarchii duchownej337.Szenute żył na przełomie IV i V wieku w Egipcie338. Należałoby więc oczekiwać, że relacja, opisująca realia jego czasów, będzie w jakimś stopniu odpowiadała rzeczywistości ukazywanej w Kanonach Pseudo-Atanazego. Musimy jednak pamiętać, że Żywot Szenutego powstał jakiś czas po jego śmierci i jest typowym przykładem dzieła hagiograficznego. Na jego podstawie nie możemy wyciągać daleko idących wniosków, gdyż nie umiemy powiedzieć, na ile autor był precyzyjny w uwypuklaniu różnych niuansów. Przyjęta konwencja oraz uprawiany gatunek literacki, zwalniały go z takiego obowiązku. Ostatecznie nie możemy wykluczyć, że hierarchia przedstawiona w Kanonach

Pseudo-Atanazego odzwierciedlała lokalną strukturę kościelną, którą uznawano we wspólnocie

naszego autora.

Pseudo-Atanazy nie poświęcił obowiązkom kantorów zbyt wiele uwagi. Sprecyzował jednak jakie utwory powinni oni śpiewać podczas nabożeństw. W kanonie 12 zabronił im korzystania do tego celu w kościołach z hymnów zapisanych w pogańskich lub melicjańskich śpiewnikach339. W kanonie 59 polecił, aby w czasie mszy świętej wykonywali wyłącznie

Psalmy³⁴⁰. Powstaje zatem pytanie co wchodziło w zakres repertuaru kantorów w interesującym nas okresie. Ewa Wipszycka uznała, że kanon 59 nie odzwierciedlał rzeczywistości, gdyż w Kanonach Pseudo-Bazylego napisano, że czytanie Psalmów było

337 Ibidem. Cf. Besa, Vita di Shenute 87, [in:] Vite di Monaci Copti, ed. T. Orlandi, trad. A. Campagnano, T. Orlandi, Roma 1984, s. 159, 160.

338 Na temat życia i nauczania Szenutego cf. R. Szmurło, Życie monastyczne w pismach Szenutego…, s. 21-69; T.

Orlandi, Shenoute, [in:] Encyclopedia of Ancient Christianity…, vol. 3, s. 576, 577.

339 Can. Ps. Athan., can. 11, s. 140. Utwory wykonywane w gminach chrześcijańskich w ciągu trzech pierwszych

stuleci były swobodnymi parafrazami tekstów biblijnych i często odwoływały się do tradycji żydowskiej. Jednakże w połowie III wieku zaczęto akceptować wyłącznie te pieśni, których treść była całkowicie oparta na Piśmie Świętym cf. E. Wellesz, Historia muzyki i hymnografii bizantyjskiej, tłum. M. Kaziński, Kraków 2006, s. 55. Najstarszy zachowany śpiewnik kościelny z utworami o niebiblijnym charakterze tzw. Oktoich Sewera, został spisany w Antiochii na początku VI wieku cf. Ibidem, s. 185.

340 Can. Ps. Athan., can. 59, s. 152. Podobnie sformułowane zarządzenie znajdujemy w kanonie 17 tzw. synodu

w Laodycei cf. Canones Synodi Laodicensis, can. 17, [in:] P-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Synodes Particuliers…, s. 137. Należy pamiętać, że tzw. kanony laodycejskie prawdopodobnie tworzą połączoną kolekcję przepisów przyjętych na kilku synodach. Pewne jest, że miały one wyłącznie charakter lokalny.

zarezerwowane dla diakonów341. Badaczka wyciągnęła więc wniosek, że kantorzy musieli śpiewać także inne utwory342. Domniemanie wydają się potwierdzać kanony 12 i 18 Pseudo-Atanazego, gdyż informują o śpiewaniu hymnów pochodzących od pogan i melicjan343. Niewykluczone, że działo się tak z powodu dużej popularności pewnych pieśni wśród miejscowych mieszkańców344. Egon Wellesz zauważył, że Kościół na Wschodzie musiał z czasem zmienić swoje stanowisko i aby przydać liturgii splendoru, duchowni zaczęli przerabiać pogańskie lub gnostyckie hymny, dodając nową melodię lub słowa345.

Nie umiemy powiedzieć, czy omówione przepisy wprowadzano skutecznie w życie. Za ich egzekwowanie był odpowiedzialny biskup, który tak jak w przypadku lektorów, miał sprawdzać, czy wykonywane pieśni są zgodne z uznanym biblijnym kanonem346. Musimy wziąć pod uwagę możliwość, że kanon 59 mógł być jedynie postulatem Pseudo-Atanazego, aby ograniczyć treść pieśni kościelnych tylko do księgi Psalmów. Równie dobrze może to być ślad lokalnej praktyki, która z czasem uległa zapomnieniu. Na tym etapie badań, nie jesteśmy w stanie zweryfikować żadnej z tych hipotez.

Interesujące jest to, że Pseudo-Atanazy w kanonie 59 nakładał na kantorów obowiązek uczenia członków wspólnoty śpiewu utworów liturgicznych347. Śpiew był bardzo ważnym elementem liturgii, a jak zdążyliśmy już zauważyć, autorowi Kanonów Pseudo-Atanazego zależało na jej podniosłej oprawie. Jednakże najważniejszą sprawą, na którą położył dwukrotnie nacisk, była kanoniczność wykonywanych pieśni. Było to w pełni zrozumiałe w epoce herezji i kontrowersji teologicznych. Autor doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że pieśni miały szczególną siłę odziaływania, gdyż zawierały określone treści religijne. Jeśli na dodatek miały melodię łatwo wpadającą w ucho, to szybciej przyswajało się ich tekst.

Siedmiostopniową hierarchię duchowną w omawianym tutaj zbiorze zamyka funkcja ostiariusza³⁴⁸. W egipskich dokumentach spisanych po grecku, byli oni określani mianem  (strzegący drzwi)349. Pseudo-Atanazy nie przedstawił sposobu ich mianowania. Jednakże Statuty Starożytnego Kościoła informują, że podczas uroczystego ustanawiania

341 Cf. Can. Ps. Basil., can. 97, [in:] W. Riedel, Kirchenrechtsquellen…, s. 273-275. Niemiej musimy pamiętać, że Kanony Pseudo-Bazylego są proweniencji syryjskiej i nie do końca muszą opisywać kościelną rzeczywistość Egiptu, a jeśli nawet, to nie wiemy, czy ortodoksyjnego nurtu chrześcijan.

342 E. Wipszycka, Les ordres mineurs…, s. 206.

343 Can. Ps. Athan., can. 12, 18 s. 140, 143.

344 Cf. E. Wipszycka, Les ordres mineurs…, s. 206.

345 E. Wellesz, Historia muzyki…, s. 55.

346 Can. Ps. Athan., can. 18, s. 143.

347 Can. Ps. Athan., can. 59, s. 152.

348 Can. Ps. Athan., can. 10, s. 138.

349 , , , [in:] G.W.H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon…, s. 658. Ewa Wipszycka szczegółowo omówiła greckie terminy stosowane dla tego rodzaju funkcji cf. eadem, Les ordres mineurs…, s. 208, 209.

wręczano im klucze do kościoła350. Autor Kanonów Pseudo-Atanazego skoncentrował się na ich podstawowych obowiązkach. Z kanonu 13 dowiadujemy się, że zajmowali się głównie pilnowaniem wrót kościoła przed, w trakcie i po nabożeństwie. Niniejszy przepis wymienia także inne ich zadania, takie jak przyozdabianie wnętrza kościoła, stróżowanie w nim w nocy z powodu obawy przed atakiem ze strony przeciwników oraz dbanie o to, żeby przez całą dobę paliło się światło w kaganku przed ołtarzem351.

W kanonie 25 Pseudo-Atanazy wyjaśnił, dlaczego ich zadanie, które polegało na pilnowaniu drzwi świątyni w czasie mszy świętej, było tak istotne. Miało zapobiegać obecności we wnętrzu kościoła osób niepowołanych. Autor ujawnił, że należeli do nich melicjanie³⁵². Możemy się zastanawiać dlaczego schizmatycy szukali możliwości uczestniczenia

w nabożeństwie z ortodoksami, skoro odrzucali kościelną łączność z nimi. Wydaje się, że ich obecność pod kościołami nie była przypadkowa. Być może próbowali się dostać do środka, żeby zakłócać przebieg mszy lub urządzali pikiety pod kościołem, żeby przeciągać na swoją stronę ortodoksyjnych chrześcijan. Zadanie ostiariuszy nie należało więc do najłatwiejszych, a nawet mogło być niebezpieczne, gdy po obu stronach do głosu dochodziły emocje353. Z kanonu 57 wynika, że w czasie Wielkanocy do kościoła próbowali się dostać nie tylko schizmatycy, ale również osoby ekskomunikowane354. Dlatego wrót kościoła pilnowali także

350 Statut. Eccl. Ant., can. 97, s. 183.

351 Can. Ps. Athan., can. 13, s. 140, 141. Niezwykle interesująca jest wzmianka o nocnym stróżowaniu w kościele z obawy przed atakiem wrogów. Przepisy w Kanonach Pseudo-Atanazego kilkukrotnie dają do zrozumienia, że działania ze strony melicjan wobec wyznawców ortodoksji przybierały agresywne formy, np. próbowali zakłócać porządek nabożeństw, rozpowszechniali własne pisma i prawdopodobnie uprawiali prozelityzm przy drzwiach kościoła. Najwyraźniej istniały podstawy do tego, żeby się spodziewać podjęcia przez nich prób zajęcia lub zniszczenia kościoła cf. kanony: 12, 18, 25, 57. W IV wieku w Egipcie, bardzo często dochodziło pomiędzy chrześcijanami różnych odłamów do ostrych konfliktów, które kończyły się wybuchem zamieszek cf. P. Filipczak, Bunty i niepokoje w miastach wczesnego Bizancjum (IV wiek n.e.), BL 12, Łódź 2009, s. 118-122, 128-133, 134, 135, 141-146.

352 Can. Ps. Athan., can. 25, s. 145. W niniejszym kanonie autor poczynił wyraźne odniesienie do schizmy melicjańskiej. Wcześniej w kanonie 12 informował, że niektórzy psalmiści (kantorzy) i lektorzy używali melicjańskich ksiąg podczas liturgii.

353 Melicjanie byli rygorystami, ale dla osiągnięcia własnych celów nie wahali się zawierać porozumień z arianami. Konfrontacja pomiędzy obrońcami ortodoksji a melicjanami przybierała różnorakie formy nacisku. Obie grupy zwalczały się wzajemnie, nie przebierając w środkach cf. A. Camplani, In margine alla storia dei meliziani, Aug 30.2, 1990, s. 312-351; H. Hauben, The Melitian ‘Church of the Martyrs’: Christian dissenters in Ancient Egypt, [in:] Ancient History in a Modern University. Proceedings of a Conference hel dat Macquarie University, 8-13 July 1993 to mark twenty-five years of the teaching of Ancient History at Macquarie University and retirement from the Chair of Professor Edwin Judge, vol. 2, Early Christianity, Late Antiquity and Beyond, ed. T.W. Hillard, R.A. Kearsley, C.E.V. Nixon, Vol. 2, Cambridge 1998, s. 329-349.

354 Zapewne chodziło tu o osoby, które usunięte ze wspólnoty nie okazywały skruchy i nie przyłączały się do grona pokutujących.

diakoni³⁵⁵. Tak jak już wspomniałem, w tym okresie było to niełatwe zadanie ze względu na ogromną rzeszę wiernych przybywających na święto.

Autor Kanonów Pseudo-Atanazego przedstawił posługę ostiariuszy jedynie w kontekście poważnego problemu, którym dla Kościoła w Egipcie byli schizmatycy. Przede