Kanony Ojców Greckich 93

Kanony Ojców Greckich tworzą kolekcję listów oraz fragmentów pism, które

wschodni metropolici wysyłali w celu rozwiązywania problemów natury organizacyjnej i dyscyplinarnej. Pod koniec VII wieku, biskupi zebrani na Soborze in Trullo (691/692) potwierdzili w kanonie 2, że posiadają one rangę obowiązujących przepisów⁹⁴. Na liście autorów, którą zaaprobowali, znalazło się trzynastu biskupów. Sześciu z nich było metropolitami Aleksandrii, a wśród nich Dionizy (248-264 r.), Piotr (300-311 r.), Atanazy Wielki (328-373 r.), Tymoteusz (380-385 r.), Teofil (385-412 r.) i Cyryl (412-444 r.). Trzech z nich, to Ojcowie Kapadoccy: Bazyli Wielki (370-379 r.), Grzegorz z Nazjanzu (372- ok. 390 r.) i Grzegorz z Nyssy (ok. 371-395 r.). Pozostali, to Grzegorz Cudotwórca (238-270 r.), Amfiloch z Ikonium (375-ok. 396 r.), Gennadiusz z Konstantynopola (458-475 r.) i Cyprian z Kartaginy (249-258 r.).

Heinz Ohme podjął próbę odtworzenia skomplikowanej historii omawianej kolekcji. W tym celu zestawił i porównał ze sobą kilka zbiorów wschodnich norm kościelnych, które zawierają Kanony Ojców Greckich95. Umieszczone w tych zbiorach spisy listów kanonicznych uwzględniają różnych autorów, często w odmiennej kolejności oraz zawierają różną liczbę zamieszczonych listów. Na przykład w tzw. Nomokanonie Focjusza (koniec IX wieku), nie znajdziemy listów Atanazego Wielkiego, Grzegorza z Nazjanzu, Amfilocha z Ikonium i Cypriana z Kartaginy. Wiemy, że pod koniec XI wieku Michał Psellos znał tylko

Listy Dionizego, Grzegorza Cudotwórcy, Tymoteusza, Cyryla, Gennadiusza i 68 kanonów

Bazylego Wielkiego. Na podstawie tych różnic uczony doszedł do wniosku, że uchwalenie w Konstantynopolu kanonu 2 nie zakończyło procesu tworzenia kolekcji prawa kanonicznego

93 Wydania krytyczne: Iuris Ecclesiastici Graecorum. Historiae et Monumenta, ed. J. B. Pitra, t. I, Romae 1864, s. 537-658; t. II, Romae 1868, s. 149-364; P.-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs, t. II, Roma 1963, s. 1-313; polski przekład: Kanony Ojców Greckich. Atanazego i Hipolita, tłum. S. Kalinkowski, red. A. Baron, H. Pietras, „Synody i Kolekcje Praw” t. III, Kraków 2009, s. 1-116.

94 P.-P. Joannou, Discipline générale antique (IIe-IXe s.). Les canons des conciles oecumeniques…, s. 123-124; polski przekład J. Szwed-Kostecka, [in:] M. Starowieyski, Sobory…, s. 364-366.

95 Należą do nich: tzw. Nomokanon Focjusza, (PG 104, kol. 975-1218); Pedalion, (Nicodemus the Hagiorite, Agapius the Monk, The Rudder (Pedalion) of the Metaphorical Ship of the One Holy Catholic and Apostolic Church of Orthodox Christians, transl. D. Cummings, Chicago 1957), oraz tzw. Syntagma XIV titulorum (Syntagma tōn theiōn kai hierōn kanonōn tōn te hagiōn kai paneuphēmōn apostolōn, kai tōn hierōn oikoumenikōn kai topikōn synodōn, kai tōn kata meros hagiōn paterōn, ed. G. A. Rhalles, M. Potles, t. 1-5, Ateny 1852-1859). Na temat wymienionych powyżej zbiorów kanonów kościelnych cf. J. Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, tłum. J. Prokopiuk, Kraków 2007, s. 66-68, 70-73.

na Wschodzie. Zgodził się również z hipotezą postawioną przez Périclèsa Joannou, że kanon 2 Soboru in Trullo przyjęto powszechnie na Wschodzie dopiero w XII wieku. Jego zdaniem, to przypuszczenie potwierdzają dwunastowieczne kościelne zbiory prawne. Dla niemieckiego badacza oczywisty pozostaje fakt, że ujednolicanie wschodniego prawa kanonicznego przebiegało w długim i złożonym procesie. Uważa on także, że dużą rolę odegrały przy tym Kościoły lokalne⁹⁶. Normy znajdujące się w Kanonach Ojców Greckich powstawały pomiędzy III a V wiekiem. Prawdopodobnie począwszy od IV wieku poszczególne listy kanoniczne stopniowo trafiały do różnych zbiorów i funkcjonowały w obiegu na Wschodzie w różnych językach97. Heinz Ohme uważa, że dokooptowano je do kanonów synodalnych i soborowych pomiędzy 381 a 451 rokiem98. Przypuszczalnie w VI wieku tworzyły już jedną kolekcję.

Przepisy zawarte w Kanonach Ojców Greckich są bardzo niejednorodnym zbiorem, w którym autorzy często wyrażają odmienne poglądy w tej samej sprawie99. Wspomniane sprzeczności mogą wynikać z kilku powodów. Po pierwsze, autorzy listów pochodzili z różnych Kościołów i żyli w różnych okresach. Stwarza to problem anachroniczności kanonów, gdyż ustalenia aktualne w danym czasie, później mogły ulec przedawnieniu.

96 Heinz Ohme (Sources of Greek Canon Law…, s. 86-87) omówił proces stopniowego włączania Kanonów Ojców Greckich do korpusu wschodniego prawa kanonicznego. Ponownie przyjrzał się dokumentom wcześniej analizowanym przez Eduarda Schwartza. Pierwszym z nich była tzw. Kolekcja Teodozjusza Diakona (Codex Veronensis), która powstała prawdopodobnie ok. 368 roku w Aleksandrii. Nie zawiera ona Kanonów Ojców Greckich. Jednakże Ohme stwierdził, że nie jest to jednak zbiór prawa kanonicznego, tylko zestaw dokumentów z archiwum Kurii Aleksandryjskiej. Streszczono w nich przebieg pontyfikatu Atanazego Wielkiego. Następnie zauważył, że Kanony Ojców Greckich nie występują również w przedchalcedońskim Korpusie Kanonów, który przetłumaczono na język syryjski ok. 500 roku w Hierapolis-Mabbug i później dodano do zbiorów kanonów w VI wieku. Następnie na podstawie przeprowadzonych badań, uczony wyciągnął wniosek, że tradycje syryjska i łacińska korespondują ze sobą w tym względzie i najstarsze zbiory prawne składają się jedynie z kanonów synodalnych oraz soborowych i nie uwzględniają omawianego źródła. Stwierdził, że odnajdujemy je w jednej z syryjskich kolekcji przechowywanych w Paryżu (Codex Parisinus syrus), w której zostały dołączone do kanonów synodalnych. Kolekcję datowano na IX wiek, ale według Schwartza pochodzi ona sprzed VI wieku, a być może nawet sprzed Soboru Chalcedońskiego. Zawiera ona wypisy z kanonów Piotra Aleksandryjskiego, 15 kanon Tymoteusza z Aleksandrii, wybrane listy Atanazego Wielkiego i Bazylego oraz streszczenie Listów Ignacego z Antiochii, których nie ujęto w późniejszych kolekcjach. Heinz Ohme uznał ten zbiór za kolejny dowód na brak jednorodności prawa kościelnego na Wschodzie w początkowej fazie jego formowania. Szersze omówienie procesu kształtowania się prawa kościelnego na Wschodzie przedstawił w swojej dysertacji David Wagschal (Law and Legality in the Greek East…, s. 32-87), który dostrzega szczególną rolę, jaką w nim odegrały lokalne Kościoły. Cf. G. Dagron, Kościół i państwo (połowa IX-koniec X wieku), [in:] Historia chrześcijaństwa, t. 4, Biskupi, mnisi i cesarze 610-1054, red. G. Dagron, P. Riché, A. Vauchez, red. wyd. pol. J. Kłoczowski, Warszawa 1999, s. 182-185.

97 E. Wipszycka, Źródła normatywne kościelne…, s. 321.

98 H. Ohme, Sources of Greek Canon Law…, s. 87.

99 Współczesny czytelnik może odnieść mylne wrażenie spójności kolekcji Kanonów Ojców Greckich, które podbudowuje uporządkowany układ poszczególnych listów, gdyż kanony posiadają precyzyjne tytuły i numerację. Heinz Ohme (Sources of Greek Canon Law…, s. 88) zwraca jednak uwagę, że tytuły kanonów pierwotnie były glosami marginesowymi, które z czasem ujęto w formie tytułów. Zauważył on również, że numeracja kanonów jest jednolita w różnych zbiorach, co według niego oznacza, że została ona dodana po podzieleniu listów na kanony.

Zapewne niemały wpływ na postrzeganie przez autorów określonych spraw, miały lokalne tradycje. W ciągu trzech pierwszych stuleci Kościoły na Wschodzie wypracowały własne metody rozwiązywania różnych kwestii, które były zgodne z przyjętymi przez nie miejscowymi zwyczajami. Po drugie, rozbieżności w traktowaniu określonego problemu mogą wynikać ze specyfiki i okoliczności danej sprawy, których nie znamy, gdyż nie zachowały się listy petentów proszących biskupów o radę100.

Nie umiemy powiedzieć, jak dalece niniejszy zbiór oddziaływał na życie codzienne chrześcijan w IV i V wieku na Wschodzie. Niewątpliwie listy kanoniczne traktowano jako dziedzictwo tradycji. Jednakże nie mamy dowodu, że w okresie, którym się zajmuję, listy te były powszechnie rozpowszechnione. Ów zbiór dopiero powstawał i posiadał różne lokalne wersje. Prawdopodobnie biskupi podczas obrad synodów wymieniali się doświadczeniami i porównywali przyjętą u siebie praktykę w zakresie dyscypliny kościelnej. Zapewne owa korespondencja była prawnie wiążące dla adresatów. Heinz Ohme uważa, że w przypadku, gdy metropolita pisał lub odpowiadał swojemu sufraganowi, list posiadał sankcję prawa kościelnego. Inaczej mogła wyglądać sprawa, gdy list był wysyłany do biskupa równego rangą, wówczas mógł być traktowany, jako rada lub wskazówka101. Niewątpliwie siła oddziaływania treści tych listów na codzienne życie chrześcijan, wiązała się z osobistym autorytetem nadawcy. Ewa Wipszycka przypuszcza, że biskupi odwoływali się do opinii kościelnych tuzów głównie wtedy, gdy wprowadzana przez nich dyscyplina napotykała opór wśród wiernych102. Kanony Ojców Greckich są niezwykle ważnym źródłem do prowadzenia badań nad codziennością chrześcijan na Wschodzie w IV i V wieku. Ukazują one poglądy autorów, których znamy z imienia i wiemy, kiedy żyli oraz jakie funkcje i gdzie sprawowali. To pozwala precyzyjniej przyjrzeć się praktykom dyscyplinarnym i liturgicznym, a zawarte w kanonach zalecenia konfrontować z tradycjami tych regionów Wschodu, w których usługiwali nadawcy.

Poniżej pokrótce omawiam przepisy tylko tych autorów, którzy znajdowali się na liście Soboru in Trullo (691/692 r.), ponieważ zawiera ona pisma, do których odwoływano się na Wschodzie w IV i V wieku. Pomijam dodany w późniejszym czasie list Tarazjusza, patriarchy Konstantynopola.

100 E. Wipszycka, Źródła normatywne kościelne…, s. 321.

101 H. Ohme, Sources of Greek Canon Law…, s. 88

Listy Dionizego z Aleksandrii (248-264 r.)¹⁰³

W omawianym zbiorze uwzględniono cztery kanony Dionizego, biskupa Aleksandrii¹⁰⁴. Pochodzą one z Listu do Bazylidesa i należą do najstarszych przepisów, które włączono do korpusu prawa kościelnego na Wschodzie. List do Bazylidesa zawiera obszerny wstęp oraz część podzieloną na cztery kanony. Dionizy odpowiada w nim na pytanie, o której godzinie rozpoczynać świętowanie Wielkanocy, co było równoznaczne z zakończeniem kilkudniowego postu. Ponadto wyjaśnia czy kobiety z menstruacją mogą uczestniczyć w Eucharystii, czy małżonkowie za obopólną zgodą mogą powstrzymać się od współżycia i jak powinien się zachować mężczyzna mający zmazę nocną. Bazylides, do którego zaadresowano niniejszy list, był prawdopodobnie biskupem Pentapolis w Libii¹⁰⁵. Euzebiusz z Cezarei potwierdza, że obaj biskupi prowadzili ze sobą wymianę korespondencji106.

Périclès Joannou zamieścił również w swojej edycji fragment Listu do Kolona107, który nie występuje w większości manuskryptów zawierających Kanony Ojców Greckich. W niektórych kolekcjach stanowi glosę na marginesie kanonów Soboru Nicejskiego (325 r.). Badacz wyjaśnił, że uczynił tak jedynie ze względu na historyczny walor tego autentycznego dokumentu¹⁰⁸. Kolon prawdopodobnie sprawował funkcję biskupa Hermopolis w Egipcie¹⁰⁹.

103 Wydania krytyczne: Iuris Ecclesiastici Graecorum. Historiae et Monumenta, ed. J. B. Pitra, t. I, Romae 1864, s. 541-550; ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΛΕΙΨΑΝΑ. The Letters and Others Remains of Dionysius of Alexandria, ed. Ch.L. Feltoe, Cambridge 1904, s. 94-105, 59-62; P.-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs, t. II, Roma 1963, s. 1-16 [dalej: Can. Dion.]; polski przekład: Kanony Ojców Greckich. Atanazego i Hipolita, tłum. S. Kalinkowski, red. A. Baron, H. Pietras, „Synody i Kolekcje Praw” t. III, Kraków 2009, s. 1-5.

104 Dionizy, biskup Aleksandrii w latach 247-264. Był uczniem i kontynuatorem działalności Orygenesa. Kierował aleksandryjską szkołą katechetyczną. Przeciwstawiał się herezji sabeliańskiej. Utrzymywał stały kontakt z Kurią Rzymską. Prowadził bogatą korespondencję z wieloma biskupami i zainaugurował wysyłanie tzw. Listów paschalnych w obrębie swojej metropolii. Na temat jego pontyfikatu oraz aktywności na arenie Wschodniego Kościoła cf. G. Bardy, La question des langues dans l’église ancienne, t. I, Paris 1948, s. 44; Dionizy Aleksandryjski Wielki, [in:] J.M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego…, s. 121-122; W.A. Bienert, Dionysius von Alexandrien, Berlin 1978, s. 71-221; J. Danielou, H.I. Marrou, Historia Kościoła…, s. 168-170; H. Pietras, Dionizy Aleksandryjski wobec sporu o ważność chrztu heretyków, RTK 36.4, 1989, s. 103-117; C.W. Griggs, Early Egyptian Christianity. From its Origins to 451 C.E., Leiden-Köln 1991, s. 67-70; H. Pietras, Droga na zesłanie Dionizego Aleksandryjskiego w roku 257, [in:] Domus, ecclesia, aedes – powstawanie świątyni chrześcijańskiej, Skaz 1, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, Lublin 1998, s. 313-321; M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, tłum. T. Skibiński, Kraków 2000, s. 99-102; M. Simonetti, Wschód po Orygenesie, [in:] Historia Teologii. Epoka Patrystyczna, ed. A. Di Berardino, B. Studer, tłum. M. Gołębiowski i in., Kraków 2002, s. 251-263; H. Chadwick, Kościół w epoce wczesnego chrześcijaństwa, tłum. A. Wypustek, Warszawa 2004, s. 111-113; L. Blumell, A Note on Dionysius of Alexandria’s Letter to Novatian in Light of Third-Century Papyri, ZAC 14, 2010, s. 356-361; G.W. Trompf, A Foretaste of Eusebian Panegyricism in the Tenth ‘Festal Letter’ by St Dionysius (the Great) of Alexandria, “Phronema” 30.2, 2015, s. 37-68.

105 Cf. P. Marone, Basilides of Pentapolis, [in:] Encyclopedia of Ancient Christianity, ed. A. Di Berardino, vol. 1, Illinois 2014, s. 343-344.

106 Eusebius Ceasariensis, HE VII, 26, 3, trad. G. Bardy, SC 41, Paris 1955, s. 211.

107 P-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs…, s. 15-16.

Cytowany fragment odpowiedzi Dionizego porusza sprawę ponownego przyjęcia do wspólnoty osób, które podczas prześladowań zaparły się wiary, a w obliczu śmierci wyraziły chęć powrotu na łono Kościoła. Aktualnie ten fragment nie należy do korpusu kanonów w Kościele prawosławnym110. Z wyżej wymienionych powodów, nie analizuję go w mojej dysertacji.

Kanony Grzegorza, biskupa Neocezarei Pontyjskiej (238-270 r.)¹¹¹

Drugim autorem z III wieku i kolejnym uczniem Orygenesa, którego list włączono do wschodniego prawa kanonicznego jest Grzegorz, biskup Neocezarei Pontyjskiej. Tradycja nadała mu przydomek Cudotwórcy, a jego pontyfikat miał miejsce mniej więcej w latach 238-270112. Napisany przez niego list podzielono na dziesięć kanonów. Prawdopodobnie w IV wieku dodano jeszcze kanon 11, który nie występuje w większości manuskryptów, jednakże później uznano go za kanoniczny113. Nie znamy adresata, ale wiemy, że mieszkał na terenie Pontu. Omawiany list odnosił się do aktualnej sytuacji, która zaistniała w całej krainie Pontu na skutek najazdu Gotów i Boradów na przełomie 253 i 254 roku. Nadawca poruszył szereg spraw, które były związane z zachowaniem się podczas ataku barbarzyńców. Wyjaśniał, jak należy traktować zgwałcone kobiety, jakie konsekwencje wyciągać wobec złodziei, którzy wykorzystali zamęt do ograbiania innych oraz co uczynić z tymi, którzy przyłączyli się do barbarzyńców i zabijali współbraci. Odpowiadając na pytania nieznanego nam z imienia duchownego (być może biskupa?), Grzegorz nie tylko sklasyfikował określone występki, ale również wyodrębnił różne grupy chrześcijan odbywających publiczną pokutę, tzw. „leżących krzyżem” i „modlących się”. Oznacza to, że praktyka dzielenia publicznej pokuty na kilka 109 O tym liście napisał Euzebiusz z Cezarei (HE VI, 46, 2, SC 41, s. 162), który podaje, że Kolon był biskupem Hermopolis.

110 Cf. P-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs…, s. 4; H. Ohme, Sources of Greek Canon Law…, s. 90.

111 Wydania krytyczne: Iuris Ecclesiastici Graecorum. Historiae et Monumenta, ed. J. B. Pitra, t. I, Romae 1864, s. 562-566; P.-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs, t. II, Roma 1963, s. 17-30 [dalej: Can. Greg. Thaum.]; polski przekład: Kanony Ojców Greckich. Atanazego i Hipolita, tłum. S. Kalinkowski, red. A. Baron, H. Pietras, „Synody i Kolekcje Praw” t. III, Kraków 2009, s. 6-10.

112 Na temat życia i działalności Grzegorza z Neocezarei Pontyjskiej cf. H. Crouzel,‘Grégoire le Thaumaturge et le Dialogue avec Élien, RSR 51, 1963, s. 422-431; J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego…, s. 173-174; H. Crouzel, La cristologia in Gregorio Taumaturgo, Gre 61, 1980, s. 745-755; M. Simonetti, Una nuova ipotesi su Gregorio il Taumaturgo, RSLR 24, 1988, s. 17-41; K. Bielawski, Wprowadzenie, [in:] Grzegorz Cudotwórca, Mowa pochwalna na cześć Orygenesa, tłum. S. Kalinkowski, Kraków 1998, s. 16-28; S. Mitchell, The Life and Lives of Gregory Thaumaturgus, [in:] Portraits of Spiritual Authority. Religious Power in Early Christianity, Byzantium and the Christian Orient, ed. J.W. Drijvers, J.W. Watt, Leiden-Köln 1999, s. 99-138.

113 Cf. P-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs…, s. 16-17; H. Ohme, Sources of Greek Canon Law…, s. 92.

etapów była już stosowana w III wieku. Odnosi się do niej także dodany kanon 11 (prawdopodobnie z IV wieku), który wyznaczał poszczególnym grupom pokutujących określone miejsce na terenie kościoła. Nie dziwi fakt, że w późniejszych stuleciach Ojcowie Kościoła i biskupi na Wschodzie odwoływali się do przepisów zawartych w niniejszym liście. Bizantyński Wschód już w czasach rzymskich borykał się z zagrożeniem ze strony najeźdźców, a jego granice ulegały częstym zmianom. W VII wieku granice cesarstwa najeżdżali kolejno Persowie, Awarowie, Arabowie i Bułgarzy, a inwazja arabska znacząco uszczupliła terytorium państwa bizantyńskiego114. Dlatego biskupi zebrani na Soborze in

Trullo, potwierdzili aktualność kanonów Grzegorza z Neocezarei Pontyjskiej.

Kanony Piotra, biskupa Aleksandrii (300-311 r.)¹¹⁵

List kanoniczny Piotra, który był biskupem Aleksandrii w latach 300-311116 został podzielony na czternaście kanonów. Ich treść dotyczy problemu traktowania apostatów tzw.

lapsi, którzy w czasie prześladowań rozpoczętych w 303 roku za panowania Dioklecjana,

wyparli się swojego wyznania, a potem zapragnęli powrócić do wspólnoty chrześcijańskiej117. W czasie wspomnianych represji metropolita Aleksandrii Piotr uciekł ze stolicy i z ukrycia próbował kierować egipskim Kościołem. Sytuację tę wykorzystał Melicjusz, biskup Lykopolis, który zaczął na własną rękę wyświęcać duchownych poza kierowaną przez siebie diecezją, w tym również w Aleksandrii. Gdy Piotr powrócił z wygnania, Melicjusz zarzucił mu pobłażliwość względem wspomnianych lapsi. W efekcie doprowadziło to do powstania

114 Cf. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tłum. H. Evert-Kappesowa, W. Ceran, S. Wiśniewski, Warszawa 1968,

s. 99-139; J.-C. Cheynet, Bizancjum w fazie obronnej. Stabilizacja granic (od VII wieku do połowy wieku IX), [in:] Świat Bizancjum. Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204, t. 2, ed. J.-C. Cheynet, tłum. A. Graboń, Kraków 2011, s. 9-31; T. Wolińska, Bizancjum w przededniu ekspansji arabskiej. Wybrane aspekty funkcjonowania państwa za rządów Herakliusza (610-641), [in:] Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek, red. T. Wolińska, P. Filipczak, Warszawa 2015, s. 281-297; B. Cecota, Ekspansja arabska na tereny bizantyńskie (632-718) i początki organizacji kalifatu, [in:] Bizancjum i Arabowie…, s. 298-345.

115 Wydania krytyczne: Iuris Ecclesiastici Graecorum. Historiae et Monumenta, ed. J. B. Pitra, t. I, Romae 1864, s. 551-561; P.-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs, t. II, Roma 1963, s. 31-58 [dalej: Can. Petr. Alex.]; polski przekład: Kanony Ojców Greckich. Atanazego i Hipolita, tłum. S. Kalinkowski, red. A. Baron, H. Pietras, „Synody i Kolekcje Praw” t. III, Kraków 2009, s. 11-22.

116 Na temat pontyfikatu Piotra w latach 300-311 i jego męczeńskiej śmierci cf. W. Telfer, St Peter of Alexandria nad Arius, AB 67, 1949, s. 117-130; J.M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego…, s. 324-325; A. Vivian, St. Peter of Alexandria. Bishop and Martyr, Philadelphia 1988, s. 8-67; P. Maraval, Alexandrie et l’Égypte, [in:] Histoire du Christianisme des origines à nos jours. Naissance d’une Chrétienté (250-430)…, s. 886-889.

117 Prześladowania w Egipcie rozpoczęły się w 303 roku i z krótkimi przerwami trwały do 311 roku cf. E. Wipszycka, Państwo rzymskie a chrześcijaństwo do początków IV wieku, [in:] Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo-Społeczeństwo-Gospodarka. Liber in memoriam Lodovici Piotrowicz, red. J. Wolski, T. Kotula, A. Kunisz, Kraków 1994, s. 185-187; E. Wipszycka, Études sur le Christianisme dans l’Egypte…, s. 407-426; A.M. Luijendijk, Papyri from Great Persecution: Roman and Christian Perspectives, JECS 16.3, 2008, s. 341-369.

schizmy w egipskim Kościele, której skutki były odczuwalne jeszcze w VII wieku¹¹⁸. Do niniejszego listu dodano kanon 15, który znajduje się w większości zbiorów normatywnych i prawdopodobnie jest cytatem pochodzącym z listu paschalnego¹¹⁹. Czas napisania listu pozwala określić wskazówka zawarta w kanonie 1. Autor napisał w nim, że „mija już czwarta Pascha prześladowań (…)”. Skoro represje wszczęte przez Dioklecjana rozpoczęły się wiosną 303 roku, oznacza to, że list powstał w okresie wielkanocnym 306 roku120. Greckie manuskrypty przekazują jego treść w formie skróconych hasłowych kanonów. Jednakże rękopisy syryjskie zawierają pełny wstęp oraz rozszerzone rozwinięcie poszczególnych przepisów i potwierdzają, że mamy do czynienia z listem. Pozornie może się wydawać, że adresat pozostaje nieznany. Heinz Ohme jednak uważa, że nie był on skierowany do indywidualnego odbiorcy. Jego zdaniem wstęp wskazuje na to, że była to „encyklika” skierowana do egipskiego episkopatu, którą przeznaczono do odczytania we wszystkich kościołach121. W omawianym dokumencie nie znajdujemy żadnej wzmianki na temat Melicjusza. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że niniejszy list pozwalał „upadłym”, na powrót do wspólnoty po odbyciu stosownej pokuty. Dlatego moim zdaniem, jest wielce prawdopodobne, że stanowił on zarzewie konfliktu wokół tzw. lapsi, który doprowadził do pogłębienia schizmy122.

Uznanie niniejszego listu przez ojców soborowych w VII wieku, za jedno ze źródeł kościelnego prawa, możemy uważać za pewnego rodzaju anachronizm. Od trzech stuleci cesarstwo bizantyńskie było państwem chrześcijańskim, które stało na straży ortodoksji i wspierało Kościół. Zatem pojawia się pytanie, jaką praktyczną wartość posiadał wówczas ten dokument i w jakiej sytuacji biskupi mogli się do niego odwoływać. Niewątpliwie przypadki apostazji zdarzały się podczas licznych najazdów, które trapiły wschodnie Imperium. Szczególnie dramatyczna sytuacja, w której ucierpiało wielu chrześcijan, miała miejsce właśnie na początku VII wieku. Kolejne najazdy Słowian i Awarów oraz zmasowany podbój perski (po roku 604), sprawiły, że niektórzy w obliczu nieprzyjaciela wyrzekali się

118 Na temat powodów i przebiegu tzw. schizmy melicjańskiej w Egipcie cf. J. Ożóg, Wstęp, [in:] Św. Atanazy,

Apologie, tłum. J. Ożóg, PSP XXI, Warszawa 1979, s. 19-24; C.W. Griggs, Early Egyptian Christianity…, s. 117-133; A. Martin, Athanase d’Alexandrie…, s. 217-298; H. Hauben, Heraiscus as Melitian Bishop of Heracleopolis Magna and the Alexandrian see, JJP 34, 2004, s. 51-70; S. Moll, Die Anfänge des Melitianischen Schismas, ZAC 17.3, 2013, s. 479-503, E. Wipszycka, Kościół egipski czasów tetrarchii i kościół Konstantyna. Nowe źródła - nowe hipotezy, [in:] Bitwa przy Moście Mulwijskim. Konsekwencje, red. Z. Kalinkowski, D. Próchniak, Poznań 2014, s. 160-168.

119 Uczeni przypuszczają, że jest to fragment listu Piotra do biskupa Trycencjusza na temat obchodzenia

Wielkanocy cf.H. Ohme, Sources of Greek Canon Law…, s. 93.

120 Cf. P-P. Joannou, Discipline générale antique (IVe-IXe s.). Les canons des Pères Grecs…, s. 32; E. Wipszycka, Wprowadzenie do studiów…, s. 191.

121 H. Ohme, Sources of Greek Canon Law…, s. 91.

wiary. Jednakże zwycięstwa cesarza Herakliusza zapewne przyczyniły się do tego, że wielu apostatów wyraziło chęć powrotu do wspólnoty chrześcijańskiej. Możliwe, że wówczas biskupi traktowali kanony Piotra z Aleksandrii, jako uzupełnienie wskazówek Grzegorza Cudotwórcy123.

Kanony Atanazego, biskupa Aleksandrii (328-373 r.)¹²⁴

Atanazy, biskup Aleksandrii cieszył się na Wschodzie szczególną estymą125. Uznany za bojownika na rzecz ortodoksji, pozostawił po sobie ogromną spuściznę pisarską¹²⁶. Jednakże w poczet prawa kanonicznego zaliczono tylko trzy jego listy. Każdy z nich stanowi obszerny kanon. Pierwszy był zaadresowany do mnicha Ammuna, który prawdopodobnie przewodził jednemu z egipskich klasztorów. Słowo πρεσβύτερος użyte przez Atanazego na określenie osoby odbiorcy listu, niekoniecznie wskazuje na jego sędziwy wiek. Może być wyrazem szacunku dla piastowanej we wspólnocie godności lub posiadanego eklezjalnego