Kanony Pseudo-Atanazego są dziełem o charakterze moralistycznym. Omówiono
w nich przede wszystkim obowiązki duchownych oraz podano wytyczne dotyczące zarządzania majątkiem kościelnym. Zdaniem uczonych, którzy zajmują się dziejami Kościoła w Egipcie, źródło to zawiera szereg cennych informacji z wczesnego okresu rozwoju
72 Biskupi Aleksandrii już za pontyfikatu Dionizego Wielkiego (247-264) utrzymywali stały kontakt z Kurią Rzymską. Porozumiewali się z biskupami Rzymu w sprawach natury doktrynalnej i dyscyplinarnej. Cf. J. Daniélou, H.I. Marrou, Historia Kościoła. Od początków do roku 600, t. 1, przeł. M. Tarnowska, Warszawa 1984, s. 162-163; S. Bralewski, Obraz papiestwa w historiografii kościelnej wczesnego Bizancjum, BL X, Łódź 2006, s. 76-81; B.A. Pearson, Egypt, [in:] The Cambridge History of Christianity. Origins to Constantine, vol. 1, ed. M. M. Mitchell, F. M. Young, Cambridge 2014, s. 345, 349. Po przez kontakty z Rzymem starali się też wpływać na kierunek polityki kościelnej i przeciwdziałali wszelkim próbom osłabiania ich pozycji oraz izolowania na arenie wschodniego Kościoła cf. E. Wipszycka, Kościół w świecie…, s. 66; J.N.D. Kelly, Złote usta. Jan Chryzostom - asceta, kaznodzieja, biskup, przeł. K. Krakowczyk, Bydgoszcz 2001, s. 297-299; S. Bralewski, Obraz papiestwa…, s. 220-225; A. Hołasek, Rola pontyfikatu Cyryla (412-444) w procesie umacniania potęgi patriarchy aleksandryjskiego w Kościele wczesnobizantyńskim, VP 32, 2012, t. 58, s. 107-135.
73 Wydania krytyczne: The Canons of Athanasius of Alexandria, ed. W. Riedel, W. Crum, London 1904. W 1920
roku Henri Munier opublikował koptyjskie fragmenty Kanonów Pseudo-Atanazego należące do prywatnej kolekcji Edwyna Hoskynsa, cf. Idem, Mélanges de litterature copte, „Annales du Service des antiquités de l’Egypte” 19, 1920, s. 238-241. Polskie wydanie dwujęzyczne: Kanony Atanazego, tłum. J. Szymańczyk, [in:] Kanony Ojców Greckich. Atanazego i Hipolita, red. A. Baron, H. Pietras,Źródła Myśli Teologicznej 49, Kraków 2009, s. 125-173 [dalej: Can. Ps. Athan.]. Na temat najnowszych ustaleń dotyczących zachowanych koptyjskich fragmentów cf. A. Suciu, Notes on the Canons of Pseudo-Athanasius, https://alinsuciu.com/2011/07/02/notes-on-the-canons-of-pseudo-athanasius/.
tamtejszych instytucji kościelnych74. Aktualny podział na sto siedem kanonów zawdzięczamy Michałowi biskupowi Tannis, o czym on sam poinformował w nocie zamykającej dzieło. Wydaje się, że to właśnie on dokonał tłumaczenia Kanonów Pseudo-Atanazego z języka koptyjskiego na język arabski75. W każdym razie, wersja arabska jest jedyną, która w całości zachowała się do naszych czasów. Badacze są przekonani, że oryginał napisano po grecku. Najstarsze fragmenty, zachowane w dialekcie sahidyjskim, Walter Crum datował na przełom VI i VII wieku76. Arabski przekład powstał najwcześniej w XI wieku, jeśli miał go dokonać wspomniany biskup Tannis77. Nie umiemy powiedzieć, kiedy powstał grecki oryginał. David Brakke uważa, że miało to miejsce niedługo po śmierci Atanazego78. Z jego poglądem zgadzają się Annick Martin i Ewa Wipszycka79. Bardzo ważną wskazówką uwzględnianą przy datowaniu Kanonów Pseudo-Atanazego jest fakt, że ich autor nie wymienia Bożego Narodzenia wśród świąt chrześcijańskich. Pozwoliło to uczonym sformułować hipotezę, że dzieło to musiało powstać przed rokiem 432, kiedy po raz pierwszy obchodzono to święto w Egipcie 80.
Wciąż do rozwiązania pozostaje kwestia autorstwa. Wilhelm Riedel i Walter Crum skłaniali się ku przekonaniu, że zgodnie z adnotacjami zamieszczonymi we wstępie
74 Cf. E. Wipszycka, Le Istituzioni Ecclesiastiche in Egitto, [in:] L’Egitto Cristiano aspetti e problemi in eta Tardo-Antica, ed. A. Camplani, SEA 56, Roma 1997, s. 225-226. Rozszerzone omówienie problematyki Kanonów Pseudo-Atanazego uczona zamieściła później w polskiej wersji tego artykułu, cf. eadem, Wprowadzenie do studiów…, s., s. 208-210.
75 Na temat Michała biskupa Tannis wiemy niewiele. Wilhem Riedel (Introduction, [in:] The Canons of Athanasius…, s. IX) podaje, że Michał został diakonem za pontyfikatu patriarchy Zachariasza (1004-1032), kapłanem w czasie posługi Szenudy II (1032-1047), a biskupem Tannis został mianowany przez patriarchę Chrystodolosa (1047-1077). Problem w tym, że Riedel czerpał swoje informacje z monografii osiemnastowiecznego badacza Euzebiusza Renaudota (Historia Patriarchum Alexandrinorum Jacobitarum ad Marco usque ad finem saeculi XIII, Paris 1713, s. 414), wykorzystującego dane pochodzące z koptyjskiej tradycji, których nie możemy zweryfikować. Pewne jest natomiast, że Michał kontynuował pisanie kompilacyjnego dzieła Historia Patriarchów Aleksandrii. W napisanej przez siebie piątej części, opis wydarzeń doprowadził do 1046 roku. Cf. J. den Heijer, History of the Patriarchs of Alexandria, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A.S. Atiya, vol. 4, New York 1991, s. 1239-1242. Tannis lub Tinnis, to miasto we wschodniej części delty Nilu, cf. R. Stewart, Tinnis, [in:] The Coptic Encyclopedia…, vol. 7, s. 2269.
76 W. Riedel, Introduction, [in:] The Canons of Athanasius…, s. X.
77 René G. Coquin (Canons of Pseudo-Athanasius, [in:] The Coptic Encyclopedia…, vol. 2, s. 458-459) odnotował brak arabskiego przekładu Kanonów Pseudo-Atanazego w Nomokanonie patriarchy Gabriela ibn Turayka (1131-1145), kolekcji Safi ibn al-Assala (XIII wiek) i innych zbiorach z XIII i XIV wieku. W moim przekonaniu, nie oznacza to jednak, że przekład arabski musiał powstać później. Prawdopodobnie nie był na tyle rozpowszechniony. Pojawia się dopiero w wykazie Abu al-Barakata ibn-Kabara z XIV wieku. Nie wiemy, czy wówczas egipscy chrześcijanie jeszcze korzystali z Kanonów Pseudo-Atanazego, czy też był to tekst już zupełnie zapomniany. Zawsze istnieje prawdopodobieństwo, że w tym czasie Koptowie nadal posługiwali się egzemplarzami spisanymi w dialekcie sahidyjskim.
78 D. Brakke, Canon Formation and Social Conflict in Fourth-Century Egypt: Athanasius of Alexandria’s Thirty-Ninth Festal Letter, HTR 87, 1994, s. 412.
79 A. Martin, Athanase d’Alexandrie et l’Église d’ Égypte au IVe siecle (328-373), Rome 1996, s. 657; E. Wipszycka, Études sur le Christianisme dans l’Egypte de l’antiquite tardive, „Studia Ephemeridis Augustinianum” 52, Roma 1996, s. 205.
80 René G. Coquin, Canons of Pseudo-Athanasius…, s. 458; E. Wipszycka, The Alexandrian Church…, s. 30; J.
i w zakończeniu, autorem jest Atanazy biskup Aleksandrii81. Współcześni uczeni mają jednak na ten temat duże wątpliwości. Należy się zgodzić z Ewą Wipszycką, że nic nie wskazuje na to, żeby Kanony Pseudo-Atanazego były aleksandryjskiej proweniencji.82. Ja także uważam, że nie odnajdujemy w tym dziele centralistycznego punktu widzenia metropolity Aleksandrii. Pisarz nie wymaga od biskupa uczestniczenia w synodach. Przy omawianiu szczegółów dotyczących Wielkanocy, nie odwołuje się do wytycznych, które zawierałby aktualny list paschalny. I co znaczące, nie oczekuje od biskupa lojalności wobec patriarchy Aleksandrii83. Ponadto Ewa Wipszycka zwróciła uwagę na jeszcze jeden bardzo ważny aspekt. Otóż dzieło to nie jest nigdzie wymienione w dość dobrze zachowanej greckiej spuściźnie pastoralnej Atanazego. Badaczka słusznie konkluduje, że łatwiej jest nam wytłumaczyć przypisanie omawianego dzieła Atanazemu, niż wyjaśnić jak mogło dojść do tego, że o nim zapomniano84. Istotna jest także sprawa stylu pisarskiego, który polska uczona uznała za „nie wysokiego lotu”. Chociaż autor często odwołuje się do ksiąg biblijnych, w tym szczególnie Starego Testamentu, to jednak nie czyni tego w stylu Atanazego, znanego z rozbudowanych figur teologicznych, obszernych moralizatorskich passusów oraz często apodyktycznego i nieprzejednanego tonu85. Badacze egipskiego ascetyzmu dostrzegli pewne podobieństwa pomiędzy pismami Atanazego, które kierował do kobiet a Kanonami86. Jednakże na tej podstawie nie możemy wyciągać jakichkolwiek jednoznacznych wniosków87. Nie umiemy powiedzieć, czy informacja o autorstwie Atanazego widniała w greckim oryginale, czy też pojawiła się dopiero w arabskim tłumaczeniu88. Możemy podejrzewać, że jej umieszczenie oraz odwoływanie się w treści do pism Atanazego, było celowym zabiegiem, który miał na celu uwiarygodnienie jego autorstwa. Obecnie uczeni przypuszczają, że niniejsze dzieło napisał biskup jednego z prowincjonalnych egipskich miast89. Nie wiemy jak dużą powierzchnię ono zajmowało, ale nie mam wątpliwości, że było jednym z wielu
81 W. Riedel, Introduction, [in:] The Canons of Athanasius…, s. XIV.
82 E. Wipszycka, Wprowadzenie do studiów…, s. 209.
83 Cf. E. Wipszycka, Patriarcha aleksandryjski i jego biskupi (IV-VII w.), PH 73.3-4, 1982, s. 177- 193.
84 E. Wipszycka, Wprowadzenie do studiów…, s. 210; eadem, The Alexandrian Church…, s. 30.
85 E. Wipszycka, Wprowadzenie do studiów…, s. 210. Na temat typowego dla Atanazego stylu pisarskiego cf. W.
Chrostowski, [rec.:] Mowy przeciw arianom I-III, Atanazy Wielki, przeł., red. Przemysław Marek Szewczyk, Kraków 2013 – CT 83.2, 2013, s. 230.
86 Cf. D. Brakke, Athanasius and the Politics of Asceticism, Oxford 1995, s. 23-30; E. Wipszycka, Ascetyzm kobiecy w Egipcie późnoantycznym. Problemy źródłoznawcze i rzeczywistość, [in:] „Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze”, red. T. Derda, E. Wipszycka, t. 3, Kraków 2000, s. 245-291.
87 E. Wipszycka, Wprowadzenie do studiów…, s. 209-210.
88 W zachowanych fragmentach sahidyjskich manuskryptów Kanonów Atanazego będących najstarszą ich kopią,
brakuje wstępu i zakończenia. Dlatego nie wiemy, czy znajdowała się w nich adnotacja o autorstwie Atanazego cf. E. Wipszycka, The Alexandrian Church…, s. 30.
zhellenizowanych mētropoleis90. Odległość, jaka je dzieliła od Aleksandrii, zwłaszcza od siedziby patriarchy, musiała autorowi dawać stosunkowo dużo swobody w zarządzaniu parafiami. Niewykluczone, że wyrazem jego ambicji, było stworzenie tego zbioru kanonów.
Kanony Pseudo-Atanazego niewątpliwie są bardzo ważnym źródłem dla poznawania
dziejów wczesnego chrześcijaństwa. Zawierają one mnóstwo informacji opisujących realia, w których funkcjonowali chrześcijanie pod koniec IV i na początku V wieku na terenie Egiptu. Jest to bardzo oryginalny zbiór przepisów, gdyż autor nie posiłkował się przy jego tworzeniu wcześniejszymi kolekcjami norm kościelnych. Nie wykorzystał modelu norm, znajdującego się w Tradycji apostolskiej, co nagminnie czynili inni twórcy kościelnych zbiorów prawnych. Niewykluczone, że pisał z własnego doświadczenia91.
Według niego, biskup odgrywał znaczącą rolę w społeczności miasta i jego działalność nie ograniczała się tylko do sfery duchowej. Obejmowała również należytą dbałość o finanse lokalnego Kościoła, gdyż służyły one m.in. do zaspokajania potrzeb wszystkich znajdujących się w trudnym położeniu. W Kanonach Pseudo-Atanazego możemy odnaleźć nowe spojrzenie na porządek społeczny. Bardzo dużą część swojej uwagi autor poświęcił grupie, która do tej pory znajdowała się na marginesie każdej miejskiej społeczności. Należeli do nich ludzie pozbawieni wszelkich perspektyw, czyli biedacy92. Być może położenie mocnego akcentu na ich potrzeby, było spowodowane tym, że wspólnota ich zaniedbywała i nie dostarczała niezbędnej dla nich jałmużny. Może właśnie dlatego autor uznał, że powinien swoje wytyczne podeprzeć autorytetem wielkiego biskupa Atanazego. Niewątpliwie jest pewne, że autor posiadał konkretne wyobrażenie na temat codziennego
90 Przemawiają za tym informacje zawarte w poszczególnych kanonach. Autor pisze m.in. o łaźni (kanon 31, s.
146), teatrze (kanon 75, s. 158), czy lunaparach (kanon 93, s. 166). W wypadku Egiptu, każde inne miasto poza Aleksandrią, można było uznać za prowincjonalne. Miasta w Egipcie już w czasach ptolomejskich były dużymi skupiskami ludności. Niektóre liczyły nawet od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Na temat zaludnienia, organizacji i infrastruktury egipskich miast cf. R.S. Bagnall, Egypt in Late Antiquity, Princeton 1993, s. 45-109; A. Łukaszewicz, Egipt Greków i Rzymian, Warszawa 2006, s. 382-410; P. van Minnen, The Rother cities in later Roman Egypt, [in:] Egypt in the Byzantine World 300-700, ed. R. S. Bagnall, Cambridge 2007, s. 207-225.
91 Takie przypuszczenie wyraziła Ewa Wipszycka (The Alexandrian Church…, s. 31) i nie jest ono
bezpodstawne. Autor porusza wiele ciekawych, ale i specyficznych problemów. Na przykład pisze o tym, że duchowni nie powinni rozmawiać i spoglądać na twarze współtowarzyszy podczas posiłku (kanon 67, s. 155). Zabrania też diakonom grać, stroić sobie żarty i opowiadać próżne rzeczy gdy znajdują się przy ołtarzu podczas nabożeństwa (kanon 27, s. 145). Oczywiście ten zakaz dzisiaj wydaje nam się kuriozalny, ale biorąc pod uwagę fakt, że wówczas nabożeństwa trwały długo, a diakonami zazwyczaj zostawali młodzi mężczyźni, jest wielce prawdopodobne, że takie sytuacje miały miejsce. Pisarz poruszył również pewien aspekt dotyczący obyczajów w samej hierarchii duchownej. Wyjaśniał bowiem, że nie wypada kapłanowi, by osobiście chodził do piekarni po chleby ofiarne i że powinien to czynić subdiakon (kanon 34, s. 146).
92 A. Martin, ‘L’image de l’évêque à travers les Canons d’Athanase: devoirs et réalités, [in:] L’évêque dans la cité du IVe au Ve siecle. Image et l’autorité, ed. E. Rebillard, C. Sotinel, Rome 1998, s. 60.
funkcjonowania gminy chrześcijańskiej. Pozostawione przez niego kanony rzucają dużo światła na to, jak według niego powinno ono wyglądać.