Dynamika społeczna jest czymś oczywistym; z biegiem czasu zmienia się otaczająca rzeczywistość, w tym też społeczna. O takiej przemianie w czasie pi-sał Marek Aureliusz: „Czas jest jakby rzeką wypadków i strumieniem gwałtow-nym. Wszystko bowiem, zaledwie się okazało, już zostało porwane, już co innego się okazuje, a co innego zniknie” (Aureliusz 1958, 41). Generalnie przyjmuje się, że zmiana może przebiegać w sposób ewolucyjny lub rewolucyjny. Niezależnie od formy zmiany występować mogą, przynajmniej niekiedy, takie okoliczności, które powodują nie tylko przekształcenie określonych zjawisk, ale również ich zaistnienie w nowej konfiguracji i nowych formach. Fenomen dynamiki i złożo-ności współczesnego systemu społecznego jest opisywany w następujący sposób:
„Nie ma żadnych wątpliwości, że jesteśmy świadkami coraz większej złożoności
sfery społecznej. Możemy się nie zgadzać co do niektórych szczegółów proce-sów społecznych zachodzących obecnie, ale ogólny zarys nie jest kontrowersyjny – w zasadzie wszystkie społeczeństwa stają się coraz bardziej złożone w miarę upływu czasu. Patrząc z perspektywy historycznej i empirycznej, przejście od prostych społeczeństw, instytucji i interakcji do złożonych, bardziej wyrafinowa-nych wydaje się być nieodwracalne i nieuniknione” (Gizbert-Studnicki i Klinow-ski 2009, 6).
Próby bliższej charakterystyki zjawiska dynamiki społecznej połączone są z próbami jakiegoś intelektualnego opanowania tego procesu, jego uporząd-kowania, osadzenia w szerszej perspektywie historycznej, a także określenia jedną zbiorczą nazwą, podkreślającą odrębność i specyfikę danego okresu, charakteryzującego się unikatowymi cechami. Nie inaczej jest w odniesieniu do współczesnego etapu rozwoju społecznego. Problem jego ogólnej charak-terystyki, wskazania wyróżniających cech i próba ogólnego określenia jest przedmiotem dociekań prowadzonych na różnych polach, w ramach różnych dyscyplin naukowych, a poszukiwanie analogii, zapożyczenia są efektem tych wielopłaszczyznowych analiz. Formułą obecnie przyjmowaną jest próba ta-kiego określenia współczesności, która opiera się na skontrastowaniu jej cech i ogólnego określenia z okresem wcześniejszym, bezpośrednio poprzedzają-cym. Przyjmuje to postać charakterystyki współczesnego etapu rozwoju społe-czeństwa jako postmodernistycznego.
Kwestia syntetycznego określenia współczesnego etapu rozwoju społe-czeństwa jako postmodernistycznego i przedstawienia jego istotnych cech musi uwzględniać różne znaczenie terminów: modernizm i postmodernizm. Wskazuje się, że terminy te odnoszą się do dwóch różnych zjawisk: „Po pierwsze, oznaczają one dwie różne postawy teoretyczne czy też prądy umysłowe. Po drugie, odnoszą się do dwóch różnych etapów w rozwoju współczesnych społeczeństw (w tym kontekście mówi się często o ewolucji współczesnych systemów społecznych od etapu społeczeństw industrialnych do etapu społeczeństw postindustrialnych)”
(Morawski 2000, 19).
Chociaż związki między dominującymi postawami teoretycznymi a charak-terystyką występujących zjawisk społecznych wydają się istotne, uwagę nale-ży skierować na drugi z wyróżnionych aspektów: cechy postmodernistycznego systemu społecznego. Ich identyfikacja jest silnie ukierunkowana na szukanie analogii do zaobserwowanych i opisanych cech typowych dla różnych obszarów, np. rozwiązań architektonicznych. Poszukiwanie charakterystycznych cech post-modernizmu, zjawiska występującego pod wieloma postaciami, jeśli nie jest skazane na porażkę, to przynajmniej prowadzi do wielu możliwych sposobów jego rozumienia. Mimo to pojęcie postmodernizmu używane do charakterystyki współczesnego etapu rozwoju społeczeństwa wydaje się przydatne i jest do obrony przed powierzchownym zarzutem ulegania modzie. Broni się przede wszystkim w taki sposób, że przez skontrastowanie z używanym dla charakterystyki etapu
rozwoju społeczeństwa nowożytnego pojęciem modernizmu wskazuje nie tylko na podstawowy zakres zmian, ale także na występowanie unikatowych zjawisk towarzyszących. Określenie „postmodernizm” traktuję równoważnie z pojęciem
„ponowoczesność”. Jak pisał Zygmunt Bauman: „Po w słowie ponowoczesny nie ma znaczenia chronologicznego: nie oznacza usunięcia i zastąpienia nowoczes-ności, nie sugeruje, że ponowoczesność przyszła na świat w momencie zgonu nowoczesności, a nawet nie suponuje, że nie można już trzymać się nowoczesnej perspektywy z chwilą, gdy obok pojawi się ponowoczesna. Po implikuje co naj-wyżej przekonanie (lub choćby tylko podejrzenie), że długotrwałe i rzetelne sta-rania nowoczesne były nierozważne i skazane na niepowodzenie, że opierały się na nieporozumieniu i musiały prędzej czy później wyczerpać się nie spełniwszy zadania, jakie sobie stawiały; implikuje innymi słowy, że to nowoczesność sama z konieczności ujawni, jeśli nawet jeszcze tego nie uczyniła, próżność swych na-dziei i marnotrawstwo zachodów” (Bauman 1996, 17).
Postmodernizm, jeśli nawet nie kwestionuje tego, co legło u podstaw budowy nowożytnego społeczeństwa i formy jego organizacji politycznej w postaci pań-stwa, to stawia zasadnicze pytanie o konsekwencje realizowanego projektu. Pro-jektu opartego na ściśle określonym fundamencie i przekonaniu o porządkującej funkcji najwyższych wartości. „Zjawisko to określane jest także m.in. jako: stan kultury współczesnej i współczesnego społeczeństwa, nacechowany wielopłasz-czyznową fragmentarycznością i różnorodnością stylów funkcjonowania; jako krytyczny, ironiczny namysł nad współczesną sytuacją kultury i społeczeństw zachodnich; jako radykalna negacja Oświecenia, krytyczna reakcja na to, co na-zywane jest «intelektualną i kulturową formacją kartezjańską», oraz na, związa-ny z nią, sposób rozumienia kultury, filozofii i nauki; jako «nowa forma świado-mości i nowy sposób myślenia człowieka”, nowy sposób «widzenia świata»; jako
«złożony ruch intelektualno-społeczno-polityczny i w konsekwencji nowa forma życia, zrodzona m.in. z krytycznego namysłu nad dotychczasowym rozwojem kultury europejskiej»; jako swoisty program «stymulowania społeczno-politycz-nych zachowań jednostek i społeczeństw», a zarazem pakiet «praktyczspołeczno-politycz-nych za-leceń, jak żyć i zachowywać się w przyszłości, by być szczęśliwym i wolnym»”
(Zieliński 2001, 22).
W charakterystyce społeczeństwa postmodernistycznego zasadniczym ele-mentem jest kulturowa i funkcjonalna dyferencjacja systemów społecznych.
Przejawia się to w dwóch aspektach: stopnia organizacji współczesnych społe-czeństw, powstawania organizacji i grup, poprzez które jednostki artykułują swo-je interesy, oraz autonomii podsystemów i organizacji, które stają się niezależne od agend państwowych. Procesom funkcjonalnej dyferencjacji społeczeństw to-warzyszą procesy społecznej, kulturowej i etnicznej dyferencjacji. Procesom tym towarzyszy dyferencjacja systemów wartości (Morawski 2000, 28–30). Szcze-gólną cechą funkcjonowania społeczeństwa postmodernistycznego jest to, że skutki naszych działań i decyzji są w coraz mniejszym stopniu przewidywalne
i kalkulowalne. „Postęp procesów funkcjonalnej dyferencjacji, a co za tym idzie, wzrost złożoności struktur społecznych, stale pogłębia stopień niekalkulowalno-ści i nieprzewidywalnoniekalkulowalno-ści naszych decyzji w sprawach społecznych. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że państwo nie ma już absolutnego monopolu decy-zyjnego w ważnych sprawach społecznych i – jak wspominaliśmy – oprócz poli-tyki państwa pojawiają się niezależne subpolipoli-tyki poszczególnych podsystemów i korporacji” (Morawski 2000, 34).
W innym zakresie charakterystyki cech współczesnego społeczeństwa, systemu społecznego, poszukuje się w przeciwstawieniu do modernizmu, głównie w refleksji nad ograniczeniami nowoczesności. Z najważniejszych cech, poza tymi, które są charakterystyczne dla ponowoczesnej mentalności, wskazuje się na pluralizm społeczny, aksjologiczny i epistemologiczny. Cechy, które są wyprowadzane z radykalnego pluralizmu ponowoczesnego, charak-teryzuje się następująco: „Mimo, iż w swych formach pierwotnych pluralizm sięga starożytności, to jednak w ponowoczesnym wydaniu stanowi on zdecy-dowane novum. Po pierwsze, dlatego, że stał się on teraz «dominujący i obli-gatoryjny» – w przeciwieństwie do swych wcześniejszych form, obowiązuje w całym spektrum kultury. Po drugie, dlatego, że jest bardziej niż dotąd rady-kalny i że jako taki, «nie może być już przechwycony ani prześcignięty przez motywy przeciwne», lecz musi konsekwentnie stawać się «strukturą podsta-wową». Ów radykalny, postmodernistyczny pluralizm – w stosunku do wszel-kich wcześniejszych odmian pluralizmu – wyróżnia to, że nie stanowi on «je-dynie wewnętrznego zjawiska w obrębie całościowego horyzontu», ale dotyka każdego możliwego horyzontu. Wielość przestaje być tylko jedną z kategorii abstrakcyjnych spekulacji – staje się powszechną zasadą określającą pełnię po-nowoczesnej rzeczywistości” (Zieliński 2001, 73, 74). W nawiązaniu do tak uj-mowanego radykalnego pluralizmu pluralizm społeczny określa się przez frag-mentaryzację społeczeństwa, obejmującego luźne, mniejsze lub większe grupy przenikające się wzajemnie, postrzegające w sposób izolowany własne prob-lemy, bez odnoszenia ich do wspólnego centrum. Pluralizm aksjologiczny na- rusza poczucie istnienia obiektywnej hierarchii wartości, odrzuca wielkie narracje uprawomocniające dotychczasowe systemy aksjologiczne, uznaje ak-sjologiczną równoważność, broni jednak wolności jako wartości absolutnej.
Pluralizm epistemologiczny oznacza koegzystencję różnych poglądów, czę-sto przeciwstawnych, a nawet sprzecznych. Odrzucony zostaje rygorystycz-ny racjonalizm i scjentyzm, a ich miejsce zajmuje wielość konkurujących pa-radygmatów (Zieliński 2001, 73, 82). Wyróżnione cechy silnie korespondują z problemem, na którym oparta jest jedna z głównych tez tej pracy, a mia-nowicie dynamiki sfery normatywnej i jej ukształtowania w społeczeństwie postmodernistycznym.
2. Dynamika sfery normatywnej w społeczeństwie