Normatywne wypowiedzi – oświadczenia normatywne

Rozważane zagadnienie jest związane z formą i treścią reguł, norm. Jest ono kluczowe dla dalszego wywodu i wymaga szerszego wyjaśnienia. Podsta-wowa kwestia dotyczy norm prawnych⁵. Bez wnikania w złożoną problematykę

5 Pomijam w tym miejscu złożony problem charakterystyki typu norm. W charakterystyce norm prawnych interesujące spojrzenie prezentuje George Glos, który poza wskazaniem na trady-cyjne rozróżnienia, np. norm generalnych, abstrakcyjnych i indywidualnych, konkretnych, podaje inne przykłady. Normy autonomiczne zakładają podmiotową tożsamość normotwórczą i wyko-nywanie nałożonego obowiązku. W normie autonomicznej podmiot normotwórczy postanawia i na mocy normy nakłada na siebie obowiązek, a tym samym staje się podmiotem zobowiązanym.

Normy autonomiczne pojawiają się głównie w etyce. W prawoznawstwie wskazuje się na normy autonomiczne, eksponując ten rodzaj stanowienia prawa, w którym naród sam ustala obowią-zujące go normy. Dychotomia autonomia-heteronomia służy rozróżnieniu różnych form rządu;

autonomia wskazuje na demokrację, a heteronomia na rząd autokratyczny. Normy heteronomiczne

dotyczącą norm prawnych zwracam uwagę na najważniejszy, jak się wydaje, aspekt. W teorii norm podkreśla się rolę wypowiedzi językowych. Kazimierz Opałek pisze: „Aby wyrazić rozkaz, decyzję lub normę, trzeba posłużyć się określoną wypowiedzią – imperatywną, decyzyjną lub normatywną, które są pewnymi rodzajami wypowiedzi performatywnych” (Opałek 1997, 99). To, naj- istotniejsze z punktu widzenia dalszego wywodu, rozróżnienie nie prowadzi do zrównania norm prawnych z innymi normami przez podkreślenie znaczenia wy-powiedzi o normatywnej treści, ale jedynie poszerza pole analizy o normatyw-ność występującą w innych wypowiedziach, traktowanych jako swoiste źródło normatywne. Jak pisze Grzonka, „W teorii prawa kładzie się nacisk na rozróż-nienie norm prawnych i innych pojęć, takich jak zdania deontyczne, optatywy, normy techniczne, dyrektywy instrumentalne, a podstawą rozróżnienia jest to, że normy prawne są normami postępowania”. W dyskutowanym problemie klu-czowe jest to, że „wypowiedzi normatywne mają na pierwszy rzut oka postać właśnie optatyw lub dyrektyw celowościowych (ewentualnie instrumentalnych).

Dotyczyć to może także przepisów zrębowych norm programowych. Nie powo-duje to jednak utraty normatywności przez te wypowiedzi” (Grzonka 2012, 16).

Mówiąc o wypowiedziach normatywnych, podkreślam, że komunikują po-tencjał normatywny reguł/norm, ponieważ inne formy „bytów normatywnych”, standardy, racje czy wartości, mogą być w tę podstawową formę transponowa-ne. Normatywne wypowiedzi najczęściej przyjmują postać zdania o określonej treści. Z konstrukcji wyrażenia normatywnego wynika hipotetyczna powinność określonego działania, zachowania się. W jaki sposób następuje przekształce-nie wyrażenia normatywnego i hipotetycznej powinności wynikającej z treści wypowiedzi w powinność rzeczywistą, uzasadnioną, tak, że staje się ona racją działania, jest uzależnione od splotu różnych okoliczności i kontekstu norma-tywnego/społecznego, systemowego. Wyrażenie normatywne w wyniku prze-kształcenia staje się normą. Sens terminu „normatywny” odnoszony jest często do ogólnego pojęcia uzasadnienia działania, a zatem obejmuje swoim zakresem przyczyny moralne i prudencjalne, ale jest też znaczenie tego terminu związane

są normami, w których podmiot normotwórczy i podmiot, na który jest nałożony obowiązek, znajdują się na odmiennych pozycjach. Pierwszy manifestuje swoją wolę i wydaje polecenia, drugi wypełnia to, co jest tak określone, co staje się obowiązkiem nałożonym na niego. Normy absolutne są normami, w których zawarte polecenia nie są w żaden sposób kwalifikowane i nie podlegają jakimkolwiek ograniczeniom. Normy hipotetyczne są normami, w których polecenie jest warun-kowe: jeśli zaistnieje B, to powinno być A. Inne ciekawe rozróżnienie dotyczy norm „wtórnych”

i „oryginalnych”. Autorowi nie chodzi jednak o to, że wtórność lub oryginalność wynika z od-wołania się lub nie do norm spoza systemu prawa. Chodzi o zależność w ramach systemu prawa.

Normy oryginalne to takie, które nie wywodzą swojej ważności z innej normy; normy wtórne czerpią swoją ważność z innej normy. Taka zależność jest podstawą do wskazania na możliwą hie-rarchię norm, jeśli uwzględnimy możliwe korelacje między nimi. Ta sama norma może być normą oryginalną (pierwotną) w stosunku do innej, niższej (wtórnej), a równocześnie wtórną w stosunku do innej, wyższej (Glos 1969, 164).

z charakterem norm jako takich. Norma nie istnieje, jeżeli ktoś nie myśli, że ma ona jakiś wpływ na czyjeś racje działania, a tym samym może istnieć, nawet jeśli w rzeczywistości nie wpływa na czyjekolwiek powody działania. Dzieje się tak, ponieważ norma jest po prostu rodzajem artefaktu, którego istnienie zależy od faktów dotyczących ludzkich zachowań, postaw lub przekonań. Ale jest też inne, zachodzące na poprzednie, znaczenie tego terminu związane z charakterem norm jako takich. W drugim znaczeniu normy stanowią rodzaj standardów oceny (Perry 2006, 1175).

W wyrażeniu normatywnym mamy do czynienia z powinnością hipotetycz-ną/propozycją, a w normie z realną powinnością. Biorąc pod uwagę fakt, że ten unikatowy sposób przekształcenia wyrażenia normatywnego i hipotetycznej po-winności wynikającej z jego treści w powinność rzeczywistą, uzasadnioną, tak, że staje się ona racją działania, dokonuje się w określonym kontekście normatywno--społecznym, mamy, jak na to wskazuje intuicja, do czynienia z następującymi możliwościami. Norma z jednej rzeczywistości społecznej może być wyrażeniem normatywnym w innej rzeczywistości społecznej i odwrotnie. Jeśli odnosimy to do prawa, sprawa wydaje się stosunkowo prosta. Wyrażenie normatywne (x) zostało przekształcone (według określonych zasad) w normę prawną (y) należącą do syste-mu prawa, np. szwedzkiego. To wyrażenie w niezmienionej postaci może zostać recypowane i przekształcone (według określonych zasad) w normę prawa polskie-go. Załóżmy, że idea czy postulat takiego przekształcenia został w Polsce odrzu-cony, ale dyskusja na ten temat upowszechniła i „spopularyzowała” to wyrażenie normatywne. Upowszechnienie jest możliwe w dwóch wersjach: w wymiarze de-skryptywnym wypowiedzi normatywnej (przedstawiona jest treść wyrażenia nor-matywnego) albo w wymiarze deskryptywnym normy (jako treść normy należącej do systemu prawnego). W jednym i drugim przypadku opis może być uzupełniony o ocenę, jedne i drugie bowiem mogą być przedmiotem opisu i oceny.

Podobna sytuacja dotyczy opisu powtarzających się zachowań, z których można wyprowadzić treść norm społecznych, a niekiedy prawnych (zwyczaj prawny). Z nich wnioskujemy o istniejącym wzorze postępowania. W opisie mogą być również zawarte oceny. Przedstawianie powtarzających się zachowań, w postaci zdania opisowego, nie ogranicza się tylko do przedstawienia faktu/

zdarzenia, ale często ponadto konfrontuje go z istniejącym wzorem powinnego zachowania, normą (zachowania zgodne bądź niezgodne z normą), co także może być przedmiotem oceny.

Przedstawione wyżej uwagi bez charakterystyki innych „bytów norma- tywnych”, których normatywny wymiar da się sprowadzić do wyrażeń normatyw-nych lub norm, stanowią rodzaj punktów odniesienia dla charakterystyki sfery normatywnej. Nie zastępują one tradycyjnie postrzeganych elementów, to znaczy norm i ich systemów, ale pozwalają na uzupełnienie i dopełnienie sfery norma-tywnej wskazanymi wyżej (np. opis i ocena zachowań normatywnych, wyrażeń normatywnych, norm) dodatkowymi elementami.

Zagadnienie wyrażeń, wypowiedzi normatywnych, wydaje się ważne z punktu widzenia charakterystyki funkcjonującego współcześnie otoczenia nor-matywnego ze względu na zachodzące zmiany w sferze komunikacji. Wcześniej przywoływanie w postaci zdań opisowych wypowiedzi o normach, wzorach, regułach (najczęściej normach społecznych, zwyczajach) postrzegane było naj-częściej jako ilustracja czegoś odmiennego, dziwnego lub egzotycznego. Współ-cześnie, ze względu na praktycznie nieograniczone możliwości komunikowania się, wyszukiwania i przetwarzania informacji, mamy do czynienia z innym sta-tusem „wypowiedzi o normach” i z inną formą agregacji elementów (wymie-nionych wyżej postaci wypowiedzi normatywnych). Przynajmniej część z nich staje się elementami należącymi do szeroko rozumianej sfery normatywnej, a ich ukonstytuowanie tworzy nową rzeczywistość. Dotyczy to również prawa, z jego uprzywilejowaną pozycją, która załamuje się, podobnie jak i jego terytorialne, kulturowe osadzenie, wraz z gasnącym mitem suwerenności. Agregacja ma cha-rakter komunikacyjny, z nieograniczonymi możliwościami transferu poszczegól-nych elementów, które tworzą swoistą strukturę w przestrzeni normatywnej. Ten sposób agregacji pozwala na swoisty rodzaj przetwarzania wskazanych wyżej elementów sfery normatywnej oparty na powiązaniach treściowych, nadając im specyficzny kształt i dynamikę w postaci normatywnych trendów, i jest punktem wyjścia w definiowaniu przestrzeni normatywnej.