Rozdział II. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie w świetle dokumentów
2. Instrumenty Unii Europejskiej
2.3. Dyrektywa 2012/29/UE
Od dnia 15.11.2012 r. obowiązują przepisy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25.10.2012 r. ustanawiające normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw395, które w całości zastąpiły przepisy decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW z dnia 15.03.2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym396. Dyrektywa to taki rodzaj aktu prawnego, który wiąże państwa członkowskie co do rezultatów i jednocześnie pozostawia swobodę wyboru środków, które zmierzają do ich osiągnięcia397
.
W punkcie 4 preambuły Dyrektywy 2012/29/UE określono, że jej celem jest dokonanie przeglądu i uzupełnienie zasad określonych w Decyzji Rady 2001/220/WSiSW oraz podjęcie istotnych działań służących zwiększeniu poziomu ochrony ofiar w całej Unii
394 Postanowienia Dyrektywy zostały wdrożone do ustawy z dnia 28.11.2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, Dz. U. 2015 poz. 21. Zob. M. Lewoc, Ochrona dla pokrzywdzonych i świadków.
Nowa regulacja prawna, Niebieska Linia 2015, nr 1 [dostęp w Internecie: http://www.niebieskalinia.pl/pismo/
wydania/dostepne-artykuly/5439-ochrona-dla-pokrzywdzonych-i-swiadkow] 10.01.2016; Zob. E. Bieńkowska,
Nowe środki ochrony i pomocy dla pokrzywdzonych i świadków, Prok. i Pr. 2015 z. 10, s. 5 – 25.
395 Dz. Urz. UE L 315 z 14.11.2012.
396 Dz. Urz. WE L 82 z 22.03.2001.
120
Europejskiej, w szczególności w ramach postępowania karnego398
. W punkcie 65 preambuły Dyrektywy 2012/29/UE wskazano, że służy ona zmianie i rozszerzeniu przepisów Decyzji Rady 2001/220/WSiSW. Dyrektywa 2012/29/UE ustanawia normy minimalne, natomiast państwa członkowskie mogą rozszerzyć zakres praw w niej określonych, aby zapewnić wyższy poziom ochrony. Zdaniem E. Bieńkowskiej miał miejsce bardzo zróżnicowany stopień wprowadzania w życie postanowień Decyzji Rady 2001/220/WSiSW w poszczególnych państwach członkowskich. W niektórych krajach utrzymywały się stare praktyki odnoszenia się do ofiar przestępstw399.
W punkcie 66 preambuły Dyrektywy 2012/29/UE wskazano, że jej celem jest promowanie prawa do godności, życia, integralności fizycznej i psychicznej, wolności i bezpieczeństwa, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, prawa własności, zasady niedyskryminacji, zasady równości kobiet i mężczyzn, praw dzieci, osób starszych i osób niepełnosprawnych, jak również prawo do rzetelnego procesu sądowego. Natomiast punkt 18 preambuły szczegółowo reguluje kwestie przemocy w rodzinie. W przepisie tym wskazano na cztery rodzaje przemocy: fizyczną, seksualną, psychologiczną lub ekonomiczną, które mogą wywoływać różnego rodzaju skutki w postaci: urazów fizycznych lub psychicznych, cierpień moralnych bądź emocjonalnych, strat majątkowych. Podkreślono, że przemoc w bliskich związkach, to poważny i często ukrywany problem społeczny, który może skutkować systematycznymi urazami psychicznymi i fizycznymi o poważnych konsekwencjach, gdyż sprawcą jest osoba, której ofiara powinna móc ufać. Ofiary przemocy mogą potrzebować szczególnych środków ochrony. Zwrócono także uwagę na sytuację kobiet, które są głównymi ofiarami tego rodzaju przemocy i bardzo często są uzależnione od sprawcy z powodów ekonomicznych, społecznych lub przez wzgląd na prawo pobytu.
W punkcie 19 preambuły Dyrektywy 2012/29/UE stwierdzono, że osobę należy uznać za ofiarę400
m.in. niezależnie od więzi rodzinnych łączących ją ze sprawcą. Członkowie
398 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka (red. nauk.), Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE
ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Komentarz, Wolters
Kluwer business, Warszawa 2014, s. 25 – 26.
399 Ibidem, s. 14 – 15.
400 Artykuł 2 ustęp 1 pkt a Dyrektywy 2012/29/UE stanowi, że na pojęcie „ofiara” składają się dwie kategorie podmiotów. Po pierwsze jest to osoba fizyczna, która doznała szkody, w tym krzywdy fizycznej, psychicznej, moralnej lub emocjonalnej lub straty majątkowej, bezpośrednio spowodowanej przestępstwem. Po drugie są to członkowie rodziny osoby, której śmierć była bezpośrednim skutkiem przestępstwa, jeżeli doznali oni szkody w skutek śmierci tej osoby. Zob. E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym - nowe standardy
121
rodziny401 ofiary mogą także zostać pokrzywdzeni wskutek przestępstwa doświadczonego przez ofiarę402. E. Bieńkowska słusznie zauważa, że Dyrektywa 2012/29/UE, w odróżnieniu od Decyzji Rady 2001/220/WSiSW, dostrzega sytuację ofiar pośrednich przestępstwa, czyli takich którym przestępstwo nie przysporzyło wprost negatywnych skutków. Wprawdzie ograniczono im dostęp do niektórych uprawnień przysługujących ofiarom bezpośrednim przestępstwa, jednakże uczyniono to w celu zapobieżenia nadmiernemu wydłużeniu postępowania karnego403
.
W Dyrektywie 2012/29/UE osoby narażone na akty przemocy w bliskich związkach zaliczono do grupy osób narażonych na szczególne ryzyko. Podmioty te powinny uzyskać specjalistyczne wsparcie i ochronę prawną. Należy uwzględnić szczególne potrzeby ofiar, powagę szkody doznanej na skutek przestępstwa, a także związek między ofiarami, sprawcami, dziećmi, a ich szeroko pojętym środowiskiem społecznym (pkt 38 preambuły)404
. W art. 22 Dyrektywy 2012/29/UE uwzględniono, iż ofiary m.in. przemocy w bliskich związkach należy poddać indywidualnej ocenie zawierającej cechy osobowe ofiary, rodzaj lub charakter przestępstwa oraz okoliczności jego popełnienia405
. W momencie kiedy dochodzi do przemocy w bliskich związkach wstępuje na ogół duża liczba przypadków wtórnej i powtórnej wiktymizacji406
, zastraszania oraz odwetu. Parlament Europejski i Rada
401 Artykuł 2 ustęp 1 pkt b Dyrektywy 2012/29/UE stanowi, że „członkowie rodziny” oznaczają małżonka, osobę pozostającą z ofiarą, w sposób trwały ciągły, w bliskim pożyciu we wspólnym gospodarstwie domowym, krewnych w linii prostej, rodzeństwo oraz osoby pozostające na utrzymaniu ofiary.
402 Na temat różnic terminologicznych pojęć „ofiara przestępstwa” i „pokrzywdzony przestępstwem” Zob. C. Kulesza, Projekt Europejskiej Dyrektywy z dnia 18 maja 2011 r. w sprawie wsparcia i ochrony ofiar w świetle
prawa polskiego, Prok. i Pr. 2011 z. 12, s. 5 – 6.
403 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka (red. nauk.), Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE
ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Komentarz, Wolters
Kluwer business, Warszawa 2014, s. 58 – 59.
404 M. Ksieniewicz, Działania Pełnomocnika w ramach akcji „16 Dni Przeciwko Przemocy Wobec Kobiet”, [w:] L. Mazowiecka (red. nauk.), Jak skutecznie chronić ofiary przemocy w rodzinie, Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 48 – 50.
405 Zob. E. Bieńkowska, Nowe środki ochrony i pomocy dla pokrzywdzonych i świadków…, s. 12 – 13; Zob. E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym - nowe standardy Unii Europejskiej…, s. 65.
406
W Zasadach ogólnych pkt 3 Harmonogramu działań na rzecz zwiększania praw i ochrony ofiar, zwłaszcza w postępowaniu karnym (załącznik do Rezolucji Rady z dnia 10.06.2011 r. w sprawie harmonogramu działań na rzecz zwiększania praw i ochrony ofiar, zwłaszcza w postępowaniu karnym 2011/C 187.01) określono cel: stworzenie odpowiednich procedur i struktur służących zapobieganiu wtórnej i powtórnej wiktymizacji. Zdaniem E. Bieńkowskiej wtórna wiktymizacja to dalsze skutki przestępstwa, których źródłem jest
122
zwracają uwagę, aby dokładnie ocenić i założyć, że w przypadku tej kategorii ofiar szczególne środki ochrony będą przydatne (pkt 52 i 57 preambuły).
W art. 26 ustęp 2 Dyrektywy 2012/29/UE zobowiązano państwa członkowskie do podjęcia odpowiednich działań (m.in. przez Internet) służących zwiększeniu świadomości na temat praw określonych w Dyrektywie, zmniejszenie zagrożenia wiktymizacją oraz zminimalizowania negatywnego wpływu przestępstwa oraz ryzyka wtórnej i powtórnej wiktymizacji, zastraszania oraz odwetu, w szczególności poprzez ukierunkowanie tych działań na grupy ryzyka, do których zaliczono m.in. ofiary przemocy w bliskich związkach.
bagatelizowanie przeżyć ofiary oraz niedostrzeganie jej potrzeb, w tym zwłaszcza poczucia uznania i poszanowania przez przedstawicieli instytucji, z którymi styka się ona po ujawnieniu przestępstwa. Zob.E. Bieńkowska, Pokrzywdzony w świetle najnowszych nowelizacji przepisów prawa karnego, Prok. i Pr. 2014 z. 3, s. 17 – 18; Zob. E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym - nowe standardy Unii
Europejskiej...., s. 61. Natomiast powtórna wiktymizacja oznacza więcej niż jedno przestępstwo doznane przez
tę samą ofiarę, w krótkim odstępie czasu. Zob. A. Grzelak, M. Królikowski, A. Sakowicz (red.), Europejskie
prawo karne…, s. 637; Zob. E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym - nowe standardy Unii Europejskiej…, s. 61; Zob. E. Bieńkowska, Pokrzywdzony w świetle najnowszych nowelizacji przepisów prawa karnego…, s. 17 – 18.
123