Osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności

Po osobach najbliższych, które mogą stać się ofiarą przestępstwa znęcania się, ustawodawca określił kategorię – osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy. Wyrażenie „stosunek zależności” jest także wykorzystywane w innych przepisach k.k., dotyczących: handlu ludźmi (art. 115 § 22 k.k.), doprowadzenia innej osoby do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej (art. 199 § 1 k.k.), doprowadzenie innej osoby do uprawiania prostytucji (art. 203 k.k.), naruszenie swobody głosowania (art. 250 k.k.).

W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się, że stosunek zależności od sprawcy zachodzi wówczas, gdy pokrzywdzony „nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków życiowych (np. utratą pracy, środków utrzymania, mieszkania, rozłąką lub zerwaniem współżycia ze sprawcą)”683. Stosunek zależności stwarza możliwość wywierania bezpośredniego lub pośredniego wpływu na losy i położenie innej osoby684

.

683 M. Mozgawa, [w:] M. Mozgawa (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 572; J. Kosonoga, [w:] R. A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 1304; S. Hypś, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks

karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz…, s. 746; A. Wąsek, J. Warylewski, [w:] A. Wąsek, R. Zawłocki

(red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz…, s. 1203; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz…, s. 471; M. Szewczyk [w:] A. Zoll (red. nauk.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz…, s. 892; A. Muszyńska, [w:] J. Giezek (red. nauk.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz…, s. 580; Z. Siwik, [w:] M. Filar (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 1278; S. Hypś, [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks

karny. Komentarz…, s. 818; A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży…, s. 130 – 131;

182

A. Ratajczak utożsamia stosunek zależności z koniecznością unikania przez osobę zależną konfliktów z inną osobą w obawie, że konflikt ten może narazić ją na szkodę moralną lub materialną (np. poddawanie się przez dziecko biciu i zniewagom ojca, w obawie przed wyrzuceniem z domu)⁶⁸⁵.

S. Hypś wskazuje, że stosunek zależności może dotyczyć także osób postronnych, np. przebywających czasowo w zagrożonym domu i zależnych od jego funkcjonowania686

. Przy czym omawiana zależność nie może być przypadkowa, wynikająca z samego czynu przestępczego – znęcania się687. Wymóg istnienia stosunku zależności musi powstać jeszcze przed podjęciem czynności właściwych dla znęcania się688

.

Długość trwania stosunku zależności może mieć charakter stały lub przemijający689 . Oznacza to, że przed znęcaniem się chronione są wszystkie osoby pozostające w stosunku zależności od sprawcy, bez względu na długość jego trwania. J. Lachowski podkreśla, że do istoty przestępstwa z art. 207 § 1 k.k. nie należy wykorzystywanie stosunku zależności, lecz jedynie pozostawanie w nim⁶⁹⁰.

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 1983 r. stwierdzono, że stosunek zależności powstaje pomiędzy funkcjonariuszem Policji, a osobą zatrzymaną, gdyż musi się

1976, z. 7 – 8, poz. 86; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 listopada 2008 r., II AKa 303/08, KZS 2009 nr 3, poz. 48.

684 N. Kłączyńska, [w:] J. Giezek (red. nauk.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Wydawnictwo Lex, Warszawa 2014, s. 535; M. Berent, M. Filar, [w:] M. Filar (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz, 5 Wydanie, Warszawa 2016, s. 1238; S. Hypś, [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 777; T. Jurek, M. Szostak, R. Drozd, Przestępstwo znęcania się jako problem nauk penalnych…, s. 181 – 182.

685 A. Ratajczak, Przestępstwo znęcania się pod wpływem alkoholu nad rodziną i osobami zależnymi, Poznań 1964, s. 197; A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży…, s. 130.

686 S. Hypś, Ochrona rodziny w polskim prawie karnym…, s. 156.

687 B. Kurzępa, „Inna czynność seksualna” jako znamię przestępstw, Prok. i Pr. 2005 nr 5, s. 71.

688 S. Hypś, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz…, s. 746.

689

A. Komadowska, Przestępstwa przeciwko rodzinie w kodeksie karnym z 1997 roku – uwagi de lege lata i de

lege ferenda, [w:] P. Kasprzyk, P. Wiśniewski (red.), Prawo rodzinne w dobie przemian, Towarzystwo Naukowe

KUL, Lublin 2009, s. 272; V. Konarska – Wrzosek, [w:] J. Warylewski (red.), System prawa karnego…, s. 979.

690 J. Lachowski, [w:] V. Konarska – Wrzosek (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz. Komentarze praktyczne…, s. 945.

183

ona podporządkować poleceniom, aż do czasu zwolnienia691. Ponadto w powyższym wyroku Sąd Najwyższy określił, że stosunek zależności istnieje zwłaszcza wówczas, gdy pokrzywdzony, z różnych przyczyn (np. obawy przed przemocą, biciem lub konsekwencjami służbowymi) zmuszony jest pozostawać wobec sprawcy w wytworzonej sytuacji. Oznacza to, że warunkiem koniecznym jest, aby los (zdrowie, życie i inne warunki osobiste) pokrzywdzonego uzależniony był od osoby, która o tym decyduje (nawet w sposób pośredni)692

.

Z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1972 r. dowiadujemy się, że nie musi zachodzić „stosunek prawny zależności wynikający z samego prawa lub umowy, ale także wtedy, gdy określone okoliczności faktyczne stworzyły taką sytuację, w której widoczne są cechy zależności osoby pokrzywdzonej od sprawcy”693. Zatem wyróżniamy trzy źródła pochodzenia stosunku zależności: z mocy prawa (np. w razie ustanowienia opieki lub umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej), z umowy (np. pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, najemcą a wynajmującym lokal), z sytuacji faktycznej, która stwarza dla sprawcy sposobność znęcania się, przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką daje mu łącząca ich więź materialna osobista i uczuciowa694

. V. Konarska – Wrzosek wskazuje, że formalny stosunek zależności może wynikać z mocy orzeczenia sądu (np. umieszczenia w zakładzie poprawczym) lub z umowy (np. o opiekę nad osoba starszą). Natomiast faktyczny

691 Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa z dnia 29 kwietnia 1983 r., Rw 327/83, OSNKW 1984 nr 1 – 2, poz. 14; Zob. Z. Siwik, [w:] M. Filar (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 1278; A. Wąsek, J. Warylewski, [w:] A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz…, s. 1204.

692 Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa z dnia 29 kwietnia 1983 r., Rw 327/83, OSNKW 1984 nr 1-2 , poz. 14.

693 Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 8 maja 1972 r., III KR 53/72, OSNPG 1972 nr 7, poz. 153.

694 J. Kosonoga, [w:] R. A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 1304; M. Mozgawa, [w:] M. Mozgawa (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 572; S. Hypś, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.),

Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz…, s. 746; M. Szewczyk [w:] A. Zoll (red. nauk.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz…, s. 892 – 893; A. Muszyńska, [w:] J. Giezek (red. nauk.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz…, s. 580; Z. Siwik, [w:] M. Filar (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…,

s. 1277 – 1278; S. Hypś, [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 818; M. Szwarczyk, [w:] T. Bojarski (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 599; A. Wąsek, J. Warylewski, [w:] A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz…, s. 1203 – 1204; J. Lachowski, [w:] V. Konarska – Wrzosek (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz. Komentarze praktyczne…, s. 945; V. Konarska – Wrzosek, [w:] J. Warylewski (red.), System prawa karnego…, s. 979; A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko

rodzinie, opiece i młodzieży…, s. 131; Uchwała pełnego składu Izby Karnej Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca

184

stosunek zależności może być związany np. z uczęszczaniem do tej samej klasy, zakwaterowaniem we wspólnym pokoju na koloniach, pobytem w szpitalu695

.

W postanowieniu Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 23 lutego 2016 r. podkreślono, że stosunek zależności może istnieć z mocy prawa, na podstawie umowy oraz wynikać z sytuacji faktycznej „stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką daje mu łącząca ich więź materialna, osobista lub uczuciowa. Taka sytuacja może w szczególności zachodzić w związku opartym na wspólnym pożyciu, funkcjonującym na tych samych zasadach, jak formalnie założona rodzina, a także (…) fakt wspólnego zamieszkania i wykonywania władzy rodzicielskiej, nad wspólnymi dziećmi, przez rozwiedzionych małżonków”696

.

W wytycznych Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r. wskazano, że sytuacja faktyczna „może zachodzić w konkretnych okolicznościach między osobami należącymi do tzw. wielkiej rodziny, o której stanowią niektóre przepisy k.r.o. (…), a mianowicie między krewnymi i powinowatymi w linii prostej oraz rodzeństwem, zwłaszcza wspólnie zamieszkałymi”697

.

Sąd Najwyższy wyraził stanowisko, że „zależność ma miejsce wówczas, gdy osoba pokrzywdzona nie jest w stanie samodzielnie zmienić warunków swego bytowania, w szczególności gdy zmuszona jest do pozostawania we wspólnocie mieszkaniowej, która daje sprawcy stałą sposobność znęcania się nad nią”698

.

W wyroku z dnia 13 listopada 2008 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, że „stosunek zależności stanowiący znamię przestępstwa z art. 207 § 1 k.k., to taki stan, w którym sytuacja jednej osoby (materialna, zdrowotna lub choćby tylko psychiczna) uzależniona jest od sprawcy (....) Stosunek ten może wynikać także z sytuacji faktycznej stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się, przy wykorzystaniu przewagi sprawcy nad słabszym pokrzywdzonym. Sąd Apelacyjny uznał, że pokrzywdzony znalazł się w jednej celi z oskarżonym nie z własnej woli i nie od jego decyzji zależała zmiana jego miejsca pobytu.

695 V. Konarska – Wrzosek, [w:] J. Warylewski (red.), System prawa karnego…, s. 979.

696 Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 23 lutego 2016 r., III KK 262/15, Prok. i Pr. 2016 nr 5, poz. 6; Zob. Uchwała pełnego składu Izby Karnej Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976 z. 7 – 8, poz. 86.

697 Uchwała pełnego składu Izby Karnej Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976 z. 7 – 8, poz. 86.

698 Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 4 marca 1965 r., VI KO 58/64, OSNKW 1965 nr 5, poz. 54; Zob. A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży…, s. 130 – 131.

185

Było to tylko możliwe wówczas, gdyby złożył on służbie więziennej skargę na zachowanie się oskarżonego wobec jego osoby, to zaś, zważywszy <<swoisty>> układ między więźniami, mogłoby narazić go na szykany ze strony współosadzonych i miano <<donosiciela>>. Obawiając się tego, pokrzywdzony poddawał się agresji silniejszego od niego oskarżonego, znosząc ją z obawy przed jeszcze większym pogorszeniem swojej sytuacji”699

.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 kwietnia 2014 r. rozpatrywano sytuację w której sprawca znęcał się na trójką domowników, tj. konkubiną, synową konkubiny oraz małoletnią wnuczką konkubiny. O ile konkubina podlegała ochronie jako osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, czyli osoba najbliższa, a jej wnuczka jako małoletnia, to problem dotyczył mieszkającej razem z nimi synowej konkubiny. W tym stanie faktycznym Sąd doszedł do wniosku, że trójka pokrzywdzonych wraz ze sprawcą mieszkali w jednym domu i „nie mieli możliwości pozbycia się sprawcy z mieszkania, w związku z czym zaistniała sytuacja przymusowa, w której zaistniał stan zależności od oskarżonego, osiągającego dochody zapewniające utrzymanie rodzinie (…) Oskarżony wykorzystywał swoją dominującą pozycję materialną m.in. poprzez wymuszanie odbywania stosunków seksualnych na konkubinie, grożąc pozbawieniem środków do życia”700

.

W postanowieniu z dnia 7 stycznia 2010 r. Sąd Najwyższy wyraził swój brak zrozumienia dla występowania stosunku zależności pomiędzy żoną i mężem701„skoro małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie, są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli”702

.

W wyroku z dnia 6 czerwca 2012 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu uznał jako „najzupełniej oczywisty” stosunek zależności, jaki wystąpił przy przestępstwie znęcania się. Sąd argumentował swoje stanowisko (kwestionowane przez obrońców oskarżonego), że „pokrzywdzona jest starszą, niewykształconą osobą, nie znającą języka niemieckiego. Była

699 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 listopada 2008 r., II AKa 303/08, KZS 2009 nr 3, poz. 48; Zob. Z. Siwik, [w:] M. Filar (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz…, s. 1278.

700 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 kwietnia 2014 r., II AKa 55/14, Lex nr 1461182.

701 Obrońca skazanego próbował przedstawić argumentację, iż żona będąca ofiarą męża – sprawcy przestępstwa znęcania się, nie była podmiotem zdatnym do popełnienia na niej przestępstwa znęcania się „skoro nie pozostawała w jakimkolwiek stosunku zależności od skazanego”. Sąd Najwyższy wypowiedział się jednoznacznie, że wyrok rozwodowy pomiędzy stronami zapadł po czasookresie znęcania się sprawcy nad ofiarą, czyli przysługiwała jej ochrona jako „osobie najbliższej”.

186

ona w takim stopniu zdezorientowana okolicznościami, w jakich się znalazła, że do dnia dzisiejszego nie potrafi opisać miejscowości, w której przebywała. Pokrzywdzona znalazła się w warunkach, w których była całkowicie bezradna, a zarazem sterroryzowana agresją i przemocą fizyczną stosowaną wobec niej, w szczególności przez oskarżonego. Oskarżony pozbawił ją przecież pieniędzy, dokumentów oraz telefonu komórkowego. W tej sytuacji pozostawała jedynie teoretyczna ewentualność skontaktowania się z niemieckimi organami ścigania, ale krok taki wymagałby od pokrzywdzonej uwolnienia się spod pieczy oskarżonego bądź jego konkubiny, a takiej decyzji pokrzywdzona podjąć nie potrafiła, głównie ze względu na strach jaki odczuwała przed oskarżonym i przez wypowiadane przez niego groźby, którymi obejmował również rodzinę pokrzywdzonej. Ten strach był na tyle paraliżujący, że kiedy pozostawała zamknięta w łazience, podczas interwencji policyjnej w mieszkaniu, spowodowanej hałasem wywołanym przez dzieci, nie odważyła się w żaden sposób zasygnalizować swojej obecności. W tym stanie rzeczy fakt pozostawania w stosunku zależności względem oskarżonego jest absolutnie oczywisty, nie budzący najmniejszych wątpliwości, a kwestionowanie jego wystąpienia należy uznać za pozbawioną racjonalnych argumentów całkowicie dowolną polemikę obrońcy”703

.

Sąd Okręgowy w Zamościu w wyroku z dnia 13 czerwca 2013 r. nie uwzględnił apelacji prokuratora w części dotyczącej wystąpienia (zdaniem prokuratora) stosunku zależności pomiędzy oskarżonymi, a pokrzywdzoną. Sąd uznał, że strony są „dla siebie osobami obcymi. Nie łączy ich bowiem ani stosunek pokrewieństwa, ani powinowactwa. Zamieszkują w oddzielnych, samodzielnych częściach domu, prowadzą oddzielne gospodarstwa domowe, zaś pokrzywdzona nie jest i nie była w żaden sposób uzależniona od nich, ani prawnie, ani emocjonalnie, ani też finansowo (…) Nigdy nie była osobą całkowicie osamotnioną i faktycznie uzależnioną od oskarżonych, ponieważ ma cztery pełnoletnie córki, z których co najmniej trzy regularnie ją odwiedzały i służyły pomocą (…) Ta konstatacja (…) wyklucza kwalifikację z art. 207 § 1 k.k.”704

.

J. Kosonoga odrzuca pogląd mówiący o tym, że stosunek zależności zachodzi pomiędzy adwokatem a klientem. Autor podkreśla, że ustanowienie pełnomocnika lub obrońcy w sprawie karnej oraz rozwiązanie tego stosunku zależne jest od woli mocodawcy. Równie dobrze strona może podejmować samodzielne działania w procesie. Przeciwnie w

703 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu – II Wydział Karny z dnia 6 czerwca 2012 r., II AKa 120/12, [dostęp w Internecie: www.orzeczenia.ms.gov.pl] 15.08.2016 r.

187

relacjach klient a prokurator lub sędzia, gdyż te podmioty mają możliwości stosowania środków przymusu705

.

Powyższe orzecznictwo oraz stanowiska przedstawicieli doktryny wskazują, że kategoria – osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, ma szeroki zakres pojęciowy. W tym przypadku występuje podobieństwo do wcześniejszej kategorii – osoby najbliższej. Stosunek zależności pomiędzy sprawcą, a ofiarą przestępstwa z art. 207 k.k. może mieć różne źródła pochodzenia. Wśród nich wymienia się formalne i faktyczne stosunki zależności.