Dyrektywy teleologiczne stwierdzenia — ujęcie modelowe Dyrektywy celowościowe występują w różnych językowych postaciach

W niniejszych analizach uwzględnię dyrektywy w postaci pytania, polecenia i stwierdzenia³⁰⁸.

„Każdemu pytaniu jest przyporządkowany pewien zbiór zdań oznajmujących, mianowicie zbiór możliwych odpowiedzi”³⁰⁹. Różnice między pytaniami pojawiają się m.in., gdy weźmiemy pod uwagę precyzję sprzężenia dopuszczalnych odpowie-dzi z danym pytaniem. Biorąc pod uwagę to kryterium Jerzy Giedymin wyróżnił pytania otwarte i zamknięte. Z pytaniem zamkniętym odpowiedzi są sprzężone w sposób jednoznaczny i efektywny, natomiast z pytaniem otwartym odpowie-dzi sprzężone są w sposób bardzo zawodny, niedokładny i niejednoznaczny³¹⁰. Wydaje się, iż pytania dyrektywne typu: Jeżeli dane są warunki W i dany jest cel C, to jakie należy wykonać działania D (prowadzące do C)? czy: Jakie są warunki tego, aby zaistniało A? są pytaniami zamkniętymi w sensie słabym.

Każde bowiem pytanie tego typu spełnia jeden spośród trzech alternatywnych warunków nakładanych na pytania zamknięte: wyznacza określony schemat odpowiedzi. Nie wyznacza ono natomiast ani wyczerpującej listy dopuszczal-nych na nie odpowiedzi, ani też efektywnej, algorytmicznej metody budowania odpowiedzi³¹¹. Pytania tego typu wyznaczają następujący schemat odpowiedzi:

Jeżeli dane są warunki W i dany jest cel C, to należy wykonać takie, a takie działania D (prowadzące do C); Warunkiem zaistnienia A jest zaistnienie B lub jeżeli zaistnieje B, to zaistnieje A³¹². Odpowiedzi udzielane na tego typu pytania są stwierdzeniami dyrektywnymi.

308 Zob. opracowanie autorki: A. cabała: Dyrektywy teleologiczne w poznaniu naukowym.

Kilka uwag metodologicznych w oparciu o badania nad rolą zdań warunkowych w kształceniu wczesnoszkolnym. W: W poszukiwaniu metodologicznych fundamentów współczesnej pedagogi-ki. Red. B.J. G^rzyb, A. ł^acina-ł^anowski, M. w^asielewski. Łódź 2013, s. 151—169.

309 W. marciszewski: Metody analizy tekstu naukowego. Warszawa 1977, s. 29.

310 J. G^ieDymin: Problemy. Założenia. Rozstrzygnięcia. Studia nad logicznymi podstawami nauk społecznych. Poznań 1964, s. 16.

311 A. siemianowski: Poznawcze i praktyczne…, s. 96. J. Giedymin, na którego powołuje się również Siemianowski charakteryzując pytania zamknięte pisze: „Pytaniem zamkniętym na-zywamy takie pytanie, dla którego podana jest (lub dla którego potrafimy podać) wyczerpująca lista odpowiedzi lub schemat odpowiedzi, czy też efektywna metoda budowania odpowiedzi”.

J. G^ieDymin: Problemy. Założenia…, s. 16.

312 Zob. A. siemianowski: Poznawcze i praktyczne…, s. 96. Ogólnie, nie tylko w odnie-sieniu do dyrektyw, na temat zależności między strukturą pytania i strukturą odpowiedzi udzielonej na to pytanie zob. np. L. koJ: Analiza pytań II. Rozważania nad strukturą pytań.

W: Studia Semiotyczne III 1972. Wydał i wstępem opatrzył J. P^elc. Wrocław 1972, s. 37 i inne;

M. ŚwiDziński: Analiza semiotyczna wypowiedzeń pytajnych we współczesnym języku polskim.

W: Studia Semiotyczne IV 1973…, s. 224—225, 241—242 i inne; J.J. J^aDacki: Semiotyka szko-ły…, s. 171—176; J. Pelc: O poznawczej roli pytań. W: Prace z pragmatyki…, s. 291, 293 i inne.

Zależności pomiędzy pytaniem, poleceniem dyrektywnym, a odpowiedzią udzieloną na to pytanie/polecenie w postaci stwierdzenia można rozpatrywać w ujęciu modelowym. Zresztą modele budować można w obrębie samych pytań, poleceń i stwierdzeń.

Oto mała próbka możliwych ujęć modelowych dyrektyw teleologicznych w postaci stwierdzeń³¹³:

Model 1 Jeżeli chcesz

osiągnąć cel C w okolicznościach O realnych

Ze zmianą funktora łączy się zmiana płaszczyzny analizy:

Model 2 Gdybyś chciał

osiągnąć cel C w okolicznościach O realnych

Ze zmianą czasu łączy się zmiana płaszczyzny i poziomu analizy:

Model 3

313 Por. E. l^eniewicz: Dyrektywy praktyczne…, s. 25; W. k^oJs: Przyczynek do rozważań…, s. 43—45.

Model 4

Dla przeprowadzenia analizy zaproponowanych ujęć modelowych koniecz-ne jest przedstawienie odmian dyrektyw celowościowych. Ziembiński mówi o przepisach użycia, a w ramach tego ostrzeżeniach, kontrdyrektywach celo-wościowych wskazujących, iż niewłaściwy sposób postępowania powoduje ta-kie a nie inne niepożądane skutki, radach ze strony kogoś, kto wskazuje, lecz nie nakazuje pewien sposób postępowania; zaleceniach, które zdaniem autora bliższe są normom postępowania niż dyrektywom³¹⁴.

Edward Leniewicz, biorąc pod uwagę dwa aspekty badań nad dyrektywami

— tj. pozytywność, negatywność stwierdzeń — oraz słabe i mocne sformu-łowanie, wyodrębnił cztery rodzaje dyrektyw praktycznych: nakazy, zakazy, zalecenia i przestrogi³¹⁵.

Uwzględniając przyjęty poprzednio za Ziembińskim i Zielińskim podział wypowiedzi dyrektywnych, odmiany dyrektyw celowościowych w postaci na-kazów/zakazów skłonna byłabym zaliczyć raczej do norm postępowania, uza-leżniając klasyfikację konkretnych przykładów od kontekstu pragmatycznego.

Podzielam pogląd cytowanych prawników, którzy charakteryzując sposoby konstruowania dyrektyw piszą: „Wydaje się, że użycie we w pełni rozwinię-tej dyrektywie celowościowej zamiast zwrotów o charakterze opisowym czy ocennym (»należy« czy »dobrze jest«) zwrotów performatywnych takich jak

»nakazuje się« (»zakazuje się« czy tym bardziej »nakazuje się, niech«, »zakazu-je się, niech«) prowadziłoby do wewnętrznej niespójności (co najmniej treścio-wej, jeśli nie wręcz syntaktycznej) danej wypowiedzi (»jeśli chcesz…, nakazuję Ci…«). Natomiast użycie tych zwrotów z zamiarem skrótowego sformułowania dyrektywy celowościowej, byłoby zabiegiem chybionym, jako że skonstruowana wówczas wypowiedź byłaby raczej normą (np. skonstruowana jako rada wypo-wiedź »Nakazuję Ci, byś zrobił C«) niezależnie od tego, że np. ze względu na brak władzy nad adresatem byłaby to również norma »chybiona«”³¹⁶.

314 Z. z^iembiński, M. z^ieliński: Dyrektywy i sposoby…, s. 61—63.

315 E. leniewicz: Dyrektywy praktyczne…, s. 17—19. Dla zachowania precyzji rozważań dodajmy, iż Leniewicz formułując ten podział dyrektyw w przypisie odwołał się do T. Kotar-bińskiego. Zob. przypis 294 książki Leniewicza, w nim m.in. przywołany przez autora artykuł T. koTarbińskieGo: Zdania prakseologiczne.

316 Z. ziembiński, M. zieliński: Dyrektywy i sposoby…, s. 95.

Wracając do modeli, zdaję sobie sprawę, iż zaproponowane określenia:

„okoliczności” wskazują na różne, nie wyjaśnione bliżej³¹⁷, kryteria ich podzia-łu, a „funktory czasowe”, czy „funktory modalne” są jednymi z możliwych. Nie zmienia to faktu, iż ich obecność w modelach powoduje różnorodną konkrety-zację dyrektyw poprzez wzbogacenie poszczególnych elementów.

Przyjrzę się niektórym schematom dyrektyw w modelach:

Jeżeli chcesz osiągnąć cel C w realnych okolicznościach, to zawsze trze-ba czynić działania D lub/i D₁. Jeżeli przyjąć by koncepcję Kotarbińskiego, iż rodzaj użytego funktora wskazuje na rodzaj warunku, to w tym przypadku mielibyśmy do czynienia z warunkiem niezbędnym, czyli bez którego w tych okolicznościach nie może nastąpić C³¹⁸.

Pojęcie „okoliczności” często synonimicznie określane jest mianem warun-ków. Zależy to od zdefiniowania tych pojęć. W analizach niniejszych pojęcie warunków odnosić będę do działania, jako jego dookreślenie.

Kolejny przykład: Jeżeli chcesz osiągnąć cel C w okolicznościach realnych to nigdy nie należy czynić działania D lub/i D₁. Wypowiedź tę traktować moż-na jako kontrdyrektywę celowościową z domyślnym uzasadnieniem, bo moż- nastą-pią niepożądane skutki S. Paradoksalnie, powstrzymywanie się od określonego działania jest też pewnym działaniem³¹⁹.

Przedstawienie kolejnego schematu dyrektywy celowościowej pozwoli na wyjaśnienie ciekawego zjawiska bifurkacji: Jeżeli zastosowałbyś w realnych oko-licznościach działania D lub/i D₁ to na razie uzyskałbyś cel C (zob. schemat 4).

Zważywszy na fakt, iż cel czyjegoś działania może być bardzo odległy i złożony, dla działań podejmowanych w określonym czasie wyznacza się często jakieś cele pośrednie, doraźne i — w związku z tym — formułowany być może długi łańcuch dyrektyw celowościowych, zorientowanych na osiągnięcie celu ostatecznego. Miejsce w łańcuchu takich dyrektyw celowościowych wyznacza też dokładniej sens określonych dyrektyw z tego łańcucha. Liczyć się przy tym trzeba z możliwością bifurkacji pewnych elementów łańcucha³²⁰. Bifurkacja de-finiowana jest jako: „rozdwojenie się czegoś; rozdzielenie, rozgałęzienie, roz-szczepienie się jakiejś całości na dwoje”³²¹.

Aby explicite ukazać pewną ciągłość i spójność myślenia przy dokonywaniu charakterystyki dyrektyw teleologicznych powrócę do poprzednio

poczynio-317 Założona na wstępie interdyscyplinarna, wieloaspektowa analiza zdań warunkowych nie pozwala w wielu miejscach na szczegółowe wyjaśnienia. Praca rozrosłaby się bowiem do roz-miarów przekraczających granice psycho-fizycznej wytrzymałości czytelnika.

318 T. k^oTarbiński: Rodzaje zdań prakseologicznych…, s. 3—4. Decyzję co do uznania stanowiska T. Kotarbińskiego w niniejszych badaniach, jak również bliższe informacje na temat warunków zob. kolejne strony niniejszego opracowania.

319 Zob. T. koTarbiński: Zdania praktyczne…, s. 10.

320 Z. z^iembiński, M. z^ieliński: Dyrektywy i sposoby…, s. 60.

321 Słownik wyrazów obcych. Red. E. sobol. Warszawa 2002, s. 124.

Schemat 4

nych założeń terminologicznych, dotyczących rozgraniczenia pomiędzy celem a rezultatem i — przywołując teorię działania, na której oparłam to rozgrani-czenie, a w tym momencie rozważań eksponując jeden z rodzajów działania tj.

działania kontrolno-oceniające³²² — przedstawię przykładowy model pytania dyrektywno-kontrolnego:

Przy zmianie formy bezosobowej czasownika „zastosować” na formę oso-bową w liczbie pojedynczej i zmianie, ze względów gramatycznych, funktora

„jeżeli” na np. funktor „gdy”, uzyskuje się następujący schemat pytania: Gdy

322 W. Kojs, w wielu opracowaniach, które w szerszym zestawieniu zamieszczone są w bi-bliografii, pisze na temat działania kontrolnego, oceniającego. Dla przykładu podam następujące:

W. koJs: Przyczynek do rozważań…, s. 41; W. koJs: Praca zawodowa nauczyciela i studia peda-gogiczne — kierunki zmian. „Ruch Pedagogiczny” 1992, nr 3—4, s. 27—28; W. k^oJs: Kategoria działania jako narzędzie analizy problemów pedagogicznych. W: Humanizm, prakseologia, pe-dagogika. Red. K. D^okTor, E. H^aJDuk. Wrocław 1989, s. 223—226. Dodam, iż pod kierunkiem naukowym W. Kojsa powstała praca doktorska, której autorka podjęła problematykę działań kontrolnych, samokontrolnych, ocennych, samoocennych, jako wskaźników działań podmioto-wych uczniów klas I—III. Zob. B. oelszlaeGer: Jak uczyć uczenia się…

zastosowałem w korzystnych okolicznościach działania D, to czy uzyskany re-zultat R zawsze pokrywał się z założonym celem C?, a jeżeli nie, można dodać, co było tego przyczyną?. Poprzez formułowanie tego typu pytań podmiot uzy-skuje informacje na temat przebiegu i wyniku działania. Informacje te splata-ją się z metainformacjami i prowadzą do pojawienia się w umyśle podmiotu (nauczyciela, ucznia) wiedzy personalnej, wiedzy należącej wyłącznie do dzia-łającego podmiotu³²³. Wiedza ta pozwala podmiotowi na ustanawianie, formu-łowanie dyrektyw czy norm postępowania dla samego siebie³²⁴, a tym samym na kierowanie własnym działaniem, czy — ogólniej się wyrażając — własnym życiem. Nie bez powodu Wojciech Kojs tak dużą wagę przywiązuje do działań kontrolnych i ocennych, nazywając je działaniami badawczymi, wiedzotwór-czymi³²⁵.