Funkcja instruktażowa wypowiedzi warunkowych dyrektywnych

Zdania warunkowe dyrektywne służą autorom podręczników, nauczycielom, uczniom do formułowania różnego rodzaju instrukcji, przepisów wykonywania prac plastyczno-technicznych, wyjaśniania zasad przeprowadzania testów, gier, psychozabaw, i odczytywania ich wyników. Zasadniczym elementem wypowie-dzi instruktażowej jest określenie przebiegu, kolejności, etapów wykonywania, powstawania czegoś.

Zdań warunkowych określających przepisy wykonywania prac plastyczno--technicznych odnotowano 224 w badanych podręcznikach, co stanowi 24%

z liczby 939 zdań warunkowych zakwalifikowanych do treści plastyczno-tech-nicznych modelu II zdań. Przykładem ilustrującym tę kategorię zdań jest in-strukcja wykonania bociana zamieszczona w podręczniku: Pomaluj bociana.

Jeśli chcesz, aby był to model bociana białego — pomaluj końce skrzydeł czar-ną farbą; jeśli chcesz wykonać bociana czarnego — pomaluj całą sylwetkę na czarno, a końce skrzydeł i miejsce pod dziobem pozostaw białe. Zdania warun-kowe kategorii instrukcji przeprowadzenia doświadczenia, badania występują właściwie tylko w dwóch typach treści kształcenia, w treściach przyrodniczych i plastyczno-technicznych, zajmując niespełna 3%, w każdym z typów treści.

Liczniej, w porównaniu do poprzedniej kategorii zdań, reprezentowana jest ka-tegoria instrukcji określających zasady działania, wykonywania, korzystania z czegoś. Przypomnę, iż przykłady zdań warunkowych kwalifikowanych do poszczególnych kategorii zdań zamieszczone są w załączniku 2.

Najczęściej zdania będące instrukcjami określającymi zasady działania, wy-konywania, korzystania z czegoś, formułowane są w realizacji celów i zadań edukacji przyrodniczej, stanowiąc ponad 5% w modelu II zdań. W treściach pla-styczno-technicznych, w których prawdopodobieństwo pojawienia się tych zdań, wydawało się duże, odnotowano zaledwie 24 zdania, co stanowi niecałe 3%.

Tabela 41 Zdania warunkowe dyrektywne o funkcji instruktażowej a typy treści kształcenia

w podręcznikach i protokołach. Zestawienie w ramach modelu II

Typ treści

Wybrane kategorie zdań warunkowych modelu II

Przepis liczba pro- cent liczba pro-

cent liczba pro-

W treściach matematycznych na 495 zdań warunkowych, 7 to reprezentanci opi-sywanej kategorii. Gdy prześledzić wskaźniki procentowe w poszczególnych ty-pach treści kształcenia, łatwo dostrzec, iż największe przypadają dla treści mu-zyczno-ruchowych. Należy jednak zwrócić uwagę, iż procent ten obliczany został na podstawie 74 zdań, gdy np. w treściach plastyczno-technicznych odnotowano 939 zdań. Jeżeli chodzi o kategorię zdania określające przebieg, kolejność, eta-py wykonywania, powstawania czegoś, zdecydowanie najwięcej tego typu zdań odnotowano w treściach plastyczno-technicznych, 270, co stanowi prawie 29%.

W treściach przyrodniczych zdania warunkowe opisywanej kategorii stanowią 8% i odnoszą się np. do opisu etapów powstawania zjawisk atmosferycznych, hodowli rzeżuchy, czy opisu sposobów przejścia przez jezdnię, np. Jeżeli chcesz być wzorowym pieszym, musisz zachować zasady przejścia przez jezdnię. Przy

przejściu przez jezdnię musisz najpierw zatrzymać się na brzegu jezdni, spoj-rzeć w lewo, spojspoj-rzeć w prawo, jeszcze raz spojspoj-rzeć w lewo, jeśli nie nadjeż-dżają pojazdy, przechodzisz. W połowie jezdni spoglądasz jeszcze raz w prawo.

Do kategorii instruktażowych należą również te ze zdań warunkowych, w których wyjaśnia się zasady przeprowadzania gier, zabaw, wypełniania krzy-żówek, testów; wyjaśnia zasady odczytania wyników testów, gier, psychozabaw.

Ilość zdań warunkowych kategorii wyjaśniania zasad przeprowadzania gier, zabaw; wypełniania krzyżówek, testów jest niewielka w poszczególnych typach treści kształcenia badanych podręczników, podobnie, jak ilość zdań kategorii wyjaśnienia zasad odczytania wyników testów, gier, psychozabaw⁸⁸. Niech za przykład tej kategorii zdań posłuży wypowiedź zamieszczona w podręczniku:

Sprawdź, czy jesteś dobrym kolegą. Jeśli podkreśliłeś osiem odpowiedzi, jesteś wspaniałym kolegą. Jeśli pięć, jesteś dobrym kolegą. Jeśli trzy, zastanów się, bo możesz stracić kolegę.

Na 60 protokołów z obserwacji zajęć zarejestrowano 60 zdań warunkowych będących przepisami wykonywania prac plastyczno-technicznych i tylko 9 zdań kategorii określającej instrukcje przeprowadzenia doświadczenia, badania.

Zdania warunkowe tych kategorii zajmują kolejno, w treściach plastyczno-tech-nicznych 10% i treściach przyrodniczych 1%. Niespełna 1% zajmują instrukcje określające zasadę działania, wykonywania, korzystania z czegoś, instrukcje formułowane w realizacji celów i zadań z zakresu edukacji polonistycznej, przyrodniczej i matematycznej. W treściach plastyczno-technicznych wskaźnik ten jest nieco wyższy i wynosi 4%. Zdania określające przebieg, kolejność, eta-py wykonywania, powstawania czegoś, najczęściej formułowane są w realizacji celów i zadań edukacji plastyczno-technicznej, gdzie służą nauczycielom i ucz-niom do opisu etapów powstawania różnego rodzaju prac plastycznych, tech-nicznych. W treściach matematycznych zdania opisywanej kategorii służą do opisu np. kolejności wykonywania operacji matematycznych przy rozwiązywa-niu zdań. W treściach polonistycznych i przyrodniczych odnotowano podobne ilości tego typu zdań warunkowych, które zajmują kolejno 5% i 6% w modelu II zdań. Niewielkie ilości zdań warunkowych dwu ostatnich kategorii zamieszczo-nych w tabeli 41 świadczą o tym, iż rzadko na obserwowazamieszczo-nych zajęciach wystę-powały gry, zabawy, testy, do wyjaśnienia których, następnie zaś do odczytania ich wyników, posługiwano by się konstrukcją warunkową.

Na koniec należy wspomnieć jeszcze o takich formach instrukcji, które nie mają postaci językowej, a obrazkową. Autorka spotkała się z nimi w analizach podręczników. Twórcy zadania przedstawiają w formie obrazkowej plan wy-konywania prac plastyczno-techniczno-konstrukcyjnych, często przy rysunkach

88 Zob. badania R. Kojsa nad nakazami, powinnościami i zakazami w grach i zabawach dydaktycznych. R. koJs: Konieczność, możliwości i powinności w grach dydaktycznych. W: Mo-dalne aspekty treści kształcenia. „Chowanna” Tom Jubileuszowy. Red. W. k^oJs. Katowice 2009, s. 313—315.

zamieszczając liczby, które informują o kolejności wykonywania działań. Cho-ciaż trudno poszukiwać explicite formułowanych zdań warunkowych w tego typu zadaniach dydaktycznych, to implicite zadania te można by uznać za wa-runkowe. Gdyby ująć w postaci językowej to zadanie dydaktyczne, przybrałoby ono z pewnością postać warunkową — pełną lub częściową. W postaci pełnej brzmiałoby np.: Jeśli chcesz wykonać grzyby do zabawy „Grzybobranie”, to postępuj według instrukcji przedstawionej na obrazkach 1—6⁸⁹ i w takiej po-staci słownej zakwalifikowane zostałoby do kategorii przepisy wykonania prac plastyczno-technicznych.