Funkcje zdań warunkowych w kształtowaniu u uczniów czynności wyjaśniania

Rozważania zawarte w niniejszym podrozdziale poświęcam problematyce roli zdań warunkowych w kształtowaniu u dzieci czynności wyjaśniania, róż-nych ich typów⁷⁵.

Tabela 10 Zdania warunkowe związane z wyjaśnieniem a poziom kształcenia

Zestawienie w ramach modelu I

Zdania warunkowe związane z wyjaśnianiem

Poziom kształcenia; podręczniki, protokoły

klasa I klasa III

podręczniki

(n = 457) protokoły

(n = 607) podręczniki

(n = 1063) protokoły (n = 591) liczba procent liczba procent liczba procent liczba procent

Wyjaśnianie 288 63,02 326 53,71 384 36,12 291 49,24

Jak widać, zdania tego typu — zarówno w podręcznikach, jak i protoko-łach — formułowane są często; w podręcznikach wskaźnik procentowy wynosi

75 W kontekście poruszanych tu zagadnień na szczególną uwagę, zdaniem autorki, zasłu-gują badania Ewy Kochanowskiej nad strukturą i funkcjami zadań typu „dlaczego” w procesie edukacji wczesnoszkolnej. Zob. E. kocHanowska: Struktura i funkcje zadań typu „dlaczego”

w procesie edukacji wczesnoszkolnej. Bielsko-Biała 2007, E. k^ocHanowska: Modalny wymiar zadań typu „dlaczego” w edukacji wczesnoszkolnej. W: Modalne aspekty treści…, s. 259—275;

B. c^Holewa-G^ałuszka, E. k^ocHanowska: Rola opisywania i wyjaśniania jako kategorii po-znawczych (metodologicznych) w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej. W: Edukacja jutra.

VII Tatrzańskie Seminarium Naukowe. Red. K. D^enek, T.M. z^imny. Częstochowa 2001, s. 229—

236.

ponad 63%, w protokołach około 54%. Jeśli chodzi o klasę III, w podręcznikach wskaźnik ten jest zdecydowanie niższy w porównaniu do klasy I i wynosi — 36%; w protokołach odnotowano 49% tego typu zdań.

Z obliczenia wykonanego na podstawie tabeli 10, gdzie podstawę stanowiła zmienna w postaci poziomu kształcenia, wynika, iż w klasie I zdania warun-kowe wyjaśnieniowe stanowią 57,71%, w klasie III — 40,81%. Gdy za pod-stawę wyliczenia przyjęto zmienną w postaci rodzaju dokumentu, dane licz-bowe przedstawiały się następująco: 44,21% tego typu zdań w podręcznikach i 51,50% w protokołach.

Tabela 11 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z wyjaśnianiem

w podręcznikach i protokołach klasy I i III. Zestawienie w ramach modelu I

Kategorie zdań związane z wyjaśnianiem

Podręczniki Protokoły

klasa I

(n = 457) klasa III

(n = 1063) klasa I

(n = 607) klasa III (n = 591) liczba procent liczba procent liczba procent liczba procent Wyjaśnienie warunkowe 222 48,58 345 32,46 170 28,01 157 26,57

Wyjaśnienie przyczynowe 3 0,66 5 0,47 12 1,98 23 3,89

Wyjaśnienie warunkowo-skutkowe 60 13,13 16 1,51 64 10,54 35 5,92 Wyjaśnienie przyczynowo-skutkowe 2 0,44 8 0,75 14 2,31 21 3,55

Wyjaśnienie celowościowe — — — — 31 5,11 13 2,20

Wyjaśnienie funkcjonalne — — — — 7 1,15 18 3,05

Zmiana warunków działania

i określenie skutków tej zmiany 1 0,22 10 0,94 28 4,61 24 4,06

Analizę danych tabeli 11 rozpocznę od podręczników. Kategorią najliczniej reprezentowaną jest wyjaśnienie warunkowe, np. Zdania oznajmujące, pytające i rozkazujące mogą stać się wykrzyknikowymi, jeśli wypowiadamy je z silnym uczuciem, ze zdenerwowaniem, ze zniecierpliwieniem, z radością (AP), które w klasie I daje prawie 49%, a w klasie III, ponad 32%. Na miejscu drugim zna-lazła się kategoria wyjaśnienia warunkowo-skutkowego, z 13% i 1%. Kategoria zdań dotyczących zmiany warunków działania i określenia skutków tej zmian, jest bardzo nielicznie reprezentowana w klasie I (zaledwie 0,22%); w klasie III wskaźnik ten jest nieco wyższy (0,94%). Jeszcze niższa jest frekwencja pozosta-łych kategorii zdań. Przykładów zdań warunkowych, które można by zakwalifi-kować do kategorii wyjaśnienia celowościowego i funkcjonalnego w podręczni-kach nie odnotowano w ogóle.

W protokołach kategorią najliczniej reprezentowaną w tej grupie zdań wa-runkowych jest wyjaśnienie warunkowe z 28% w klasie I i 27% w klasie III.

Miejsce drugie przypadło w udziale kategorii wyjaśnienia

warunkowo-skutko-wego, na miejscu trzecim znalazła się kategoria zmiany warunków działania i określenia skutków tej zmiany. Odnotowano bardzo podobne, w ramach pozio-mów kształcenia, zakresy występowania zdań w kategoriach wyjaśnienia przy-czynowego i przyczynowo-skutkowego.

Tabela 12 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z wyjaśnianiem

w podręcznikach i protokołach. Zestawienie w ramach modelu I

Kategorie zdań związane z wyjaśnianiem Podręczniki (n = 1520) Protokoły (n = 1198) liczba procent liczba procent

Wyjaśnienie warunkowe 567 37,30 327 27,30

Wyjaśnienie przyczynowe 8 0,53 35 2,92

Wyjaśnienie warunkowo-skutkowe 76 5,00 99 8,26

Wyjaśnienie przyczynowo-skutkowe 10 0,66 35 2,92

Wyjaśnienie celowościowe — — 44 3,67

Wyjaśnienie funkcjonalne — — 25 2,09

Zmiana warunków działania i określenie skutków tej

zmiany 11 0,72 52 4,34

W badanych podręcznikach dominującą, w znaczeniu udziału procentowe-go, jest kategoria wyjaśnienia warunkowego. Zdania warunkowe do niej kwali-fikowane stanowią 37%. Zdania kategorii wyjaśnienia warunkowo-skutkowego stanowią 5%. Pozostałe, odnotowane w podręcznikach kategorie zdań dotyczące wyjaśniania dają, łącznie niespełna 2%. Jeżeli chodzi o protokoły, podobnie jak to miało miejsce w podręcznikach, najliczniej w kategoriach wyjaśnieniowych reprezentowane jest wyjaśnienie warunkowe — 27%. Na pozycji drugiej uplaso-wało się wyjaśnienie warunkowo-skutkowe, z 8% wskaźnikiem udziału w mo-delu I. Pozostałe zdania warunkowe zakwalifikowane do kategorii wyjaśnienio-wych zajmują łącznie niecałe 16%.

Jeżeli za podstawę podziału zdań warunkowych odnotowanych w podręcz-nikach i protokołach przyjąć kryterium poziomu kształcenia, uzyskuje się na-stępujące zestawienie danych liczbowych:

Zarówno w klasie I jak i III pierwsze miejsce w rozkładach procentowych zajmuje kategoria wyjaśnienia warunkowego (klasa I — prawie 37%, klasa III

— ponad 30%). Na miejscu drugim uplasowały się zdania kategorii wyjaśniania warunkowo-skutkowego. Bardzo podobne na dwu porównywanych poziomach kształcenia, niewielkie procentowo udziały przypadają na zdania kategorii: wy-jaśniania przyczynowego, przyczynowo-skutkowego, zmiany warunków działa-nia i określedziała-nia skutków tej zmiany. Zdadziała-nia warunkowe kategorii odnotowanych tylko w protokołach zajmują więcej miejsca w klasie I, niż w klasie III. Suma udziału procentowego zdań warunkowych reprezentujących kategorie

wyjaś-Tabela 13 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych w wyjaśnianiem

a poziom kształcenia. Zestawienie w ramach modelu I

Kategorie zdań związane z wyjaśnianiem Klasa I (n = 1064) Klasa III (n = 1654) liczba procent liczba procent

Wyjaśnienie warunkowe 392 36,84 502 30,35

Wyjaśnienie przyczynowe 15 1,41 28 1,69

Wyjaśnienie warunkowo-skutkowe 124 11,65 51 3,08

Wyjaśnienie przyczynowo-skutkowe 16 1,50 29 1,75

Wyjaśnienie celowościowe 31 2,91 13 0,79

Wyjaśnienie funkcjonalne 7 0,66 18 1,09

Zmiana warunków działania i określenie skutków tej

zmiany 29 2,73 34 2,06

nienia celowościowego i wyjaśnienia funkcjonalnego na pierwszym poziomie kształcenia wynosi — 3,57%, a w klasie III — 1,88%.

Szczegółowy rozkład zdań warunkowych według wyróżnionych kategorii zdań związanych z wyjaśnianiem w typach treści kształcenia w podręcznikach i protokołach klasy I i III zamieszczono w aneksie, w załączniku 3 — tabele XIII—XVI.

Jak wynika z przedstawionych zestawień liczbowych (zob. tabele 12 i 13), dokonywanych w różnych konfiguracjach zmiennych badawczych, najwięcej w edukacji wczesnoszkolnej odnotowano zdań warunkowych reprezentują-cych kategorię wyjaśnienia warunkowego. Stąd też interesującym wydało się zbadanie, czy zakres pojawiania się zdań wyjaśnienia warunkowego pozostaje w związku z typem treści kształcenia.

Dane z tabeli 14 pozwalają stwierdzić, iż zdania warunkowe kategorii wy-jaśniania warunkowego formułowane są najliczniej w realizacji celów i zadań z zakresu edukacji plastyczno-technicznej, gdzie służą m.in. do określenia wa-runków wykonania tych prac.

Na miejscu drugim, pod względem zasobności w konstrukcje wyjaśniania warunkowego, znajdują się treści przyrodnicze. Zdania warunkowe odnoszą się tu m.in. do opisu warunków występowania zjawisk przyrodniczych, warunków przebiegu procesów przyrodniczych itp. W klasie I odnotowano 55 tego typu zdań, co stanowi 42%, a w klasie III o drugie tyle więcej, tj. 110, co daje prawie 36%. W treściach polonistycznych zdania wyjaśnienia warunkowego stanowią 38% w klasie I i 26% w klasie III. Służą one m.in. do przedstawienia warunków powstawania filmów, spektakli, tworzenia opisów, opowiadań itd. Zdania z wy-jaśnieniem warunkowym rzadko wykorzystywane są w edukacji matematycznej i muzyczno-ruchowej.

Tabela 14 Zdania warunkowe kategorii wyjaśnienie warunkowe w typach treści kształcenia

w podręcznikach klasy I i III. Zestawienie w ramach modelu I

Klasa Typ treści kształcenia Liczba zdań

warunkowych

Wyjaśnienie warunkowe podręczniki liczba procent

I Polonistyczne 61 23 37,70

Przyrodnicze 130 55 42,31

Matematyczne 67 2 2,99

Plastyczno-techniczne 179 137 76,54

Muzyczno-ruchowe 20 5 25,00

III Polonistyczne 207 53 25,60

Przyrodnicze 309 110 35,60

Matematyczne 326 24 7,36

Plastyczno-techniczne 185 146 78,92

Muzyczno-ruchowe 36 12 33,33

Tabela 15 Zdania warunkowe kategorii wyjaśnienie warunkowe w typach treści kształcenia

w protokołach klasy I i III. Zestawienie w ramach modelu I

Klasa Typ treści kształcenia Liczba zdań

warunkowych

Wyjaśnienie warunkowe protokoły liczba procent

I Polonistyczne 201 44 21,89

Przyrodnicze 190 36 18,95

Matematyczne 53 16 30,19

Plastyczno-techniczne 154 72 46,75

Muzyczno-ruchowe 9 2 22,22

III Polonistyczne 249 33 13,25

Przyrodnicze 225 73 32,44

Matematyczne 48 10 20,83

Plastyczno-techniczne 50 35 70,00

Muzyczno-ruchowe 19 6 31,58

W protokołach najwięcej wypowiedzi wyjaśnienia warunkowego odno-towano w treściach plastyczno-technicznych, podobnie jak to miało miejsce w podręcznikach (patrz tabela 14). Jeśli jednak idzie o ilość odnotowanych wypowiedzeń, tylko w przypadku klasy I zaobserwować można zbieżność

w największym udziale procentowym (47%) i równocześnie największej ilości (72) odnotowanych zdań. W klasie III 70% wskaźnik udziałów obliczony zo-stał na podstawie 35 zdań. W treściach polonistycznych 22% w klasie I i 13%

w klasie III przypada na konstrukcję wyjaśnienia warunkowego. Odpowiednio dla klasy I i III 19% i 32% wypowiedzi warunkowych dotyczy wyjaśniania warunków powstawania i przebiegu zjawisk przyrodniczych. W treściach ma-tematycznych zdania warunkowe omawianej kategorii na pierwszym poziomie kształcenia zajmują 30% i 21% na poziomie trzecim. Są to wysokie wskaźniki w porównaniu do 3% i 7% odnotowanych w podręcznikach (zob. tabela 14).

Jeżeli wziąć pod uwagę ilość odnotowanych wypowiedzi o charakterze wyjaś-nienia warunkowego w treściach muzyczno-ruchowych, to — mimo wysokich wskaźników procentowych, 22% i 32% — okazuje się, iż pojawiają się mar-ginalnie.

6.1.2. Funkcje zdań warunkowych w kształtowaniu