Funkcje zdań warunkowych w kształtowaniu u uczniów umiejętności definiowania

i innych czynności poznawczych z nią związanych

Na kategorię zdań związanych z definiowaniem⁷⁶ składa się, w tym ujęciu, osiem kategorii szczegółowych, które wymienione są w tabeli 16. Ich semantyka wskazuje na takie czynności jak, m.in.: wyjaśnianie znaczenia, porównywanie, różnicowanie, klasyfikowanie, szeregowanie, wskaźnikowanie.

Wyniki analiz danych zawartych w powyższej tabeli są dość jednoznaczne:

zdania warunkowe związane z kształtowaniem u uczniów czynności definiowa-nia występują rzadko, tak w propozycjach autorów podręczników, jak i wypo-wiedziach nauczycieli oraz uczniów.

Zarówno w klasie I i III kategorią najliczniej zaopatrzoną w zdania warun-kowe jest wskazywanie podobieństw i różnic (porównywanie, różnicowanie) np.

Jeśli na żadnym rysunku nie ma szkoły podobnej do Twojej, to narysuj ją sam (AP); w klasie I wymieniona kategoria zdań zajmuje 7%, a w klasie III — 6%.

76 Wyniki badań, z pogranicza filozofii języka i psychologii kognitywnej, nad definiowa-niem deiktycznym a pojęciami, opisał W. walenTukiewicz: Definicje deiktyczne a pojęcia. Ba-dania z pogranicza filozofii języka i psychologii kognitywnej. Katowice 2011. Dla pedagogów szczególnie istotne wydają się uwagi autora zamieszczone w „Zakończeniu”: „Definicje deik-tyczne są nieodzownym narzędziem w procesie uczenia się języka. Są one także niezbędne w procesie nabywania pojęć. Poprawne przedstawienie definicji ostensywnych pozwala lepiej zrozumieć, jak dziecko uczy się języka i buduje pojęcia. Z tą tezą zgadzają się nie tylko filozo-fowie, ale i psycholodzy”. Ibidem, s. 195.

Tabela 16 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z definiowaniem

w podręcznikach i protokołach klasy I i III. Analiza w ramach modelu I

Kategorie zdań związane liczba procent liczba procent liczba procent liczba procent Podanie składników definicji

cząstkowej — — 10 0,94 3 0,49 9 1,52

Wyjaśnienie znaczenia 1 0,22 5 0,47 7 1,15 54 9,14

Wskazanie i wyjaśnienie cech

charakterystycznych (gatunkowych) — — 9 0,85 — — — —

Wskazanie podobieństw i różnic

(porównywanie, różnicowanie) 64 14,00 11 1,03 88 14,50 13 2,20 Czynności klasyfikowania, szerego-

Wskazywanie cech 2 0,44 2 0,19 15 2,47 9 1,52

Wskaźniki empiryczne, które są warunkami wskazującymi na zjawisko

2 0,44 2 0,19 — — 11 1,86

Tabela 17 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z definiowaniem

a poziom kształcenia. Analiza w ramach modelu I Kategorie zdań związane z definiowaniem

Klasa I

(n = 1064) Klasa III (n = 1654) liczba procent liczba procent

Podanie składników definicji cząstkowej 10 0,94 12 0,73

Wyjaśnienie znaczenia 6 0,56 61 3,69

Wskazanie i wyjaśnienie cech charakterystycznych

(gatunkowych) 9 0,85 — —

Wskazanie podobieństw i różnic (porównywanie, różnicowanie) 75 7,05 101 6,11

Czynności klasyfikowania, szeregowania 7 0,66 3 0,18

Relacje, związki, zależności między światami: realnym

i fikcyjnym (baśniowym) 4 0,38 7 0,42

Wskazywanie cech 4 0,38 24 1,45

Wskaźniki empiryczne, które są warunkami wskazującymi na

zjawisko 4 0,38 11 0,67

Jeszcze tylko w przypadku dwóch kategorii zdań i to w klasie III (wyjaśnienie znaczenia — 3,69% i wskazywanie cech — 1,45%) odnotowano nieco wyższy udział procentowy zdań warunkowych. Zdania warunkowe zakwalifikowane do pozostałych kategorii zdań zajmują, tak w I, jak i III klasie, poniżej 1%.

Uogólniając, zdania warunkowe zorganizowane wokół czynności definiowania i innych czynności poznawczych z nią związanych, w klasie I zajmują 11%, a w klasie III — 13%.

W podręcznikach najczęściej formułowanymi zdaniami warunkowymi związanymi z kształtowaniem u uczniów umiejętności definiowania, czy przy-gotowującymi uczniów do umiejętności definiowania, są te, których semantyka odnosi do czynności porównywania, różnicowania. Stanowią one 10% (patrz tabela 18). Już zdecydowanie mniej, bo zaledwie 1%, przypadł na zdania, któ-rych semantyka odnosi do wskazywania cech, nie wspominając już o 0,13%

zdań mówiących o relacjach, związkach, zależnościach między światami: real-nym i fikcyjreal-nym (baśniowym) oraz wskaźnikach empirycznych. Dwie z wyzna-czonych kategorii zdań nie pojawiły się w ogóle — tj. zdania w których wskazy-wane są i wyjaśniane cechy charakterystyczne (gatunkowe) oraz zdania, których semantyka odnosi do czynności klasyfikowania, szeregowania. Kategorie te po-jawiły się w protokołach, w których zdania do nich zakwalifikowane stanowią (kolejno) 0,75% i 0,83%.

Tabela 18 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z definiowaniem

w podręcznikach i protokołach. Analiza w ramach modelu I Kategorie zdań związane z definiowaniem

Podręczniki

(n = 1520) Protokoły (n = 1198) liczba procent liczba procent

Podanie składników definicji cząstkowej 3 0,20 19 1,59

Wyjaśnienie znaczenia 8 0,53 59 4,92

Wskazanie i wyjaśnienie cech charakterystycznych

(gatunkowych) — — 9 0,75

Wskazanie podobieństw i różnic (porównywanie, różnicowanie) 152 10,00 24 2,00

Czynności klasyfikowania, szeregowania — — 10 0,83

Relacje, związki, zależności między światami: realnym

i fikcyjnym (baśniowym) 2 0,13 9 0,75

Wskazywanie cech 17 1,12 11 0,92

Wskaźniki empiryczne, które są warunkami wskazującymi na

zjawisko 2 0,13 13 1,09

Co do innych wypowiedzi warunkowych związanych z definiowaniem, nie-wielki, ale największy z odnotowanych, udział (5%) zajmują wyjaśnienia zna-czenia, np. Proszę się zastanowić, czy jestem z siebie zadowolony. Czy dobrze

wykonałem zadanie? Ile mam zielonych plusików. Jeśli ktoś ma ich dużo, to znaczy, że poprawnie układał zadanie (N). Kolejnymi, w rozkładzie malejącym, są zdania dotyczące porównywania, różnicowania (zajmujące 2% w modelu I zdań). Podanie składników definicji cząstkowej, kategoria ważna dla wypo-sażenia ucznia w narzędzia pracy intelektualnej, reprezentowana jest bardzo mizernie (1,59% zdań). Pozostałe trzy kategorie zdań — tj. zdania mówiące o: relacjach, związkach, zależnościach między światami: realnym i fikcyjnym (baśniowym); wskazywanie cech; wskaźniki empiryczne — zajmują łącznie nie-spełna 3%. W podręcznikach opisywane zdania warunkowe zajmują (w ramach modelu I) 12%, a w protokołach — 18%.

Poprzednio starałam się odpowiedzieć na pytanie, czy występuje związek między zdaniami warunkowymi wyjaśnienia warunkowego a typami treści, w jakich są formułowane. Poniżej spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy formu-łowanie zdań warunkowych związanych z kształtowaniem u uczniów czynności definiowania uwarunkowane jest typami treści kształcenia, w jakich występują?

W tabeli 19 nie znalazły się treści plastyczno-techniczne i muzyczno-ruchowe;

wynika to z faktu, iż we wskazanych typach treści kształcenia w podręcznikach i protokołach klasy I i III odnotowano tylko 10 zdań warunkowych, których seman-tyka wskazywała na definicyjny charakter (zob. tabele IX—XII w załączniku 3).

Tabela 19 Zdania warunkowe związane z definiowaniem w treściach polonistycznych, przyrodniczych, matematycznych w podręcznikach i protokołach klasy I i III

Zestawienie w ramach modelu I liczba procent liczba procent liczba procent liczba procent liczba procent liczba procent Definiowanie 22 8,40 23 7,19 67 55,83 103 22,59 24 4,49 89 23,80

Na podstawie danych zebranych w tabeli 19 stwierdzam, że najwięcej zdań związanych z czynnościami definiowania i czynnościami poznawczymi przygo-towującymi do czynności definiowania, pojawia się w realizacji celów i zadań edukacji matematycznej. W klasie I w modelu I zdań zajmują one 56%, a w kla-sie III — 24%. W treściach polonistycznych i przyrodniczych klasy I rozkład procentowy jest bardzo podobny i wynosi kolejno 8% i 7%. Z kolei w klasie III rozkłady procentowe w treściach polonistycznych i matematycznych wynoszą niespełna 23% i 24%. W realizacji treści przyrodniczych odnotowano niewiele (nieco ponad 4%) tego typu zdań, co — uwzględniając ich rolę w rozwoju po-znawczym uczniów — jest zdecydowanie zbyt niskim wskaźnikiem procento-wym.

W załączniku 3 znajduje się tabela XVII, prezentująca zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z definiowaniem w typach treści kształcenia w podręcznikach i protokołach klasy I i III.

6.1.3. Analiza porównawcza zdań warunkowych