Modalność zdania warunkowego
3.1. Eksplikacja pojęcia modalności
„Pedagogika jako nauka podwójnie jest związana z problematyką modal-ności: poprzez swój modalny przedmiot badań, czyli poprzez edukację, oraz
— podobnie jak inne dyscypliny wiedzy — poprzez to, iż stanowi system działań wiedzotwórczych i teoriotwórczych wraz z ich wytworami, spełniają-cymi określone wymogi metodologiczne”193. Rozpatrywanie kwestii modalno-ści w edukacji i modalnomodalno-ści edukacji w perspektywie systemowych rozwiązań, stanowi bardzo ciekawy, perspektywiczny obszar badań dydaktycznych wska-zany przez Wojciecha Kojsa w jedynym, jak do tej pory na gruncie polskim, opracowaniu Modalne aspekty treści kształcenia194. Na potrzeby niniejszego opracowania pojęcie modalności odnosić będę do wyrażeń, zdań, za pomocą których wskazujemy sposób, w jaki stwierdzamy fakty lub wyrażamy stosunek do tego, co stanowi treść naszej wypowiedzi195. Modalność jest ustosunkowa-niem się196, które można rozpatrywać w relacji: nadawca — treść wypowie-dzi — rzeczywistość — odbiorca197. Zgodnie ze współczesnym poglądem, jak pisze Jan Woleński, to zdania modalne, a nie słowa modalne, są najbardziej podstawową jednostką dyskursu modalnego198. „Zdania, w których
wypowia-193 W. koJs: Modalne aspekty edukacji i pedagogiki. W: Modalne aspekty…, s. 33.
194 Pełny opis bibliograficzny zawarty w przypisie 89.
195 Zob. W. koJs: Modalne aspekty edukacji…, s. 25.
196 V. koseska-Toszewa, V. malDžieva, J. Penčev: Modalność…, s. 153.
197 U. czarnecka: Nauczanie mówienia w języku polskim jako rozwijanie kompetencji ko-munikacyjnej (Program dydaktyczny). Kraków 1990, s. 45. Zob. także: D. ryTel: Leksykalne środki wyrażania modalności w języku czeskim i polskim. Wrocław 1982, s. 18—19.
198 J. woleński: O pewnych analogiach pomiędzy dyskursem normatywnym i epistemicz-nym. W: W świecie powinności. Red. B. brożek, M. HoHola, Ł. kurek, J. sTelmacH. Kraków 2013, s. 13.
da się ktoś o swojej postawie do danego stanu rzeczy nazywają się zdaniami modalnymi”199. „Modalizowane zdania charakteryzowane są przez wypowia-dającego i jest w nich wyrażony stosunek treści wypowiedzenia do obiektyw-nej rzeczywistości”200.
Z jak złożonym zjawiskiem mamy do czynienia, niech zobrazuje wylicze-nie rodzajów (gatunków) modalności dokonane przez Woleńskiego, filozofa, przy czym autor zaznacza, iż lista ta nie jest kompletna: modalności aletyczne (wypowiedzi wyrażające konieczność i wypowiedzi wyrażające możliwość);
modalności erotetyczne (związane z pytaniami); temporalne (zawsze, czasem, nigdy); deontyczne (jest obowiązkowe, dozwolone, zabronione itp.); aksjologicz-no-etyczne (jest dobre, jest złe, etycznie neutralne itp.); aksjologiczno-estetycz-ne (jest piękaksjologiczno-estetycz-ne, brzydkie, estetycznie aksjologiczno-estetycz-neutralaksjologiczno-estetycz-ne itp.); epistemiczaksjologiczno-estetycz-ne (wiem, nie wiem; nieprawda, że nie wiem itp.; tak samo w trzeciej osobie liczby pojedyn-czej lub w innych formach odmiany przez osoby); doksastyczne (przypuszczam;
nie przypuszczam; nieprawda, że nie przypuszczam itp., domniemywam, myślę, twierdzę, szacuję, wątpię, oczekuję)201.
W niniejszym ujęciu modalności, przedmiotem analizy są sytuacje (stany rzeczy, wydarzenia) wyrażone językowo, nie zaś sytuacje (istniejące czy nie-istniejące) w rzeczywistości pozajęzykowej. Mówiąc więc o modalności mówię nie o tym, czy w rzeczywistości pozajęzykowej istnieją jakieś obiekty mające jakieś atrybuty, i czy w tym czasie i miejscu między nimi zachodzą jakieś relacje, lecz mówię o tym, czy język przedstawia te sytuacje w szczególny sposób202. Modalność należy do aspektu lokucyjnego, systemowego. Jest to po-stawa nadawcy wobec treści komunikowanej, przekazywana za pomocą kodu.
Może ona pokrywać się z rzeczywistą postawą nadawcy, a może też być od niej różna203.
Językowymi wykładnikami intencji wypowiedzi, w rozumieniu użycia zda-nia, mogą być: wykładniki leksykalne, zwłaszcza formy 1. osoby wyrażeń predy-katywnych; wyrażenia czasownikowo-rzeczownikowe w 1. osobie; przysłówki, w tym także przysłówki predykatywne; wyrażenia przyimkowo-rzeczownikowe typu przysłówkowego. Środkami gramatycznymi reprezentującymi modalność są tryby: imperativus jest wykładnikiem ustosunkowania nakazującego, opta-tivus jest wykładnikiem życzenia, potentialis lub optaopta-tivus potentialis wyraża możliwość. Innym środkiem wyrażania modalności są różnego rodzaju party-kuły. Wreszcie modalność może być wyrażona implicite, czyli mieć wykładnik
199 W. koJs: O podmiocie i przedmiocie edukacji. W: Kultura, język, edukacja. T. 1. Red.
R. mrózek. Katowice 1995, s. 35.
200 D. ryTel: Leksykalne środki wyrażania…, s. 14.
201 Zob. J. woleński: O pewnych analogiach pomiędzy dyskursem normatywnym i episte-micznym. W: W świecie powinności…, s. 13—14.
202 Por. V. koseska-Toszewa, V. malDžieva, J. Penčev: Modalność…, s. 59.
203 R. GrzeGorczykowa: Wprowadzenie do…, s. 135—136.
zerowy, jak np. asercja w zdaniach oznajmujących204. Ostatnie zdanie mogłoby sugerować, iż dokonywać będę podziałów zdań warunkowych pod względem modalności zdaniowej przydzielając wypowiedziom funkcję: oznajmienia, pyta-nia, rozkazu, życzenia205. Jednak to nie modalność będzie osnową typologizacji zdań warunkowych. Uznając poglądy większości językoznawców o modalności zdaniowej, nie widzę potrzeby wprowadzania tego podziału dla potrzeb opisu dydaktycznej funkcji zdań warunkowych. Podział zdań warunkowych na pyta-nia, polecepyta-nia, stwierdzenia dokonany został, ale nie w oparciu o teorię modal-ności a zadania dydaktycznego206. Co nie znaczy, iż teorie te się wykluczają.
Nie będę się jednak zastanawiać w tym momencie nad ich związkami, traktując jako prymarne podziały dydaktyków.
Myślę, iż warto wspomnieć, iż niektórzy badacze, jak np. Krystyna Pisarko-wa zdanie Pisarko-warunkowe traktują jako wskaźnik składniowy modalności. „Zdania warunkowe stawiają hipotezę. Pozostawiają one nie tylko otwarty wybór, otwar-te rozstrzygnięcie, lecz także zaproponowane, założone (załóżmy, że…) przez implikację działanie. Otwierają możliwość lub konieczność »q« pod pewnymi warunkami »p«”207.
Zdań warunkowych nie wpisuję również w podziały logiczne zdań modal-nych na: apodyktyczne (w tym zdania stwierdzające niemożliwość) i problema-tyczne208.
Pochodzące jeszcze od scholastyków odróżnienie modalności typu: de dicto i de re, mające poważne konsekwencje semantyczne i filozoficzne w kwalifika-cji zdania (modalność de dicto) i rzeczy (modalność de re), niewątpliwe ciekawe z formalnego punktu widzenia, pominięto w analizach empirycznych poczynio-nych w tej pracy209.
204 Encyklopedia językoznawstwa…, s. 371—372. Zob. także: R. GrzeGorczykowa: Wpro-wadzenie do…, s. 34—35; H. wróbel: O modalności. „Język Polski” 1991, nr 3—5, s. 268—270.
205 Zob. np. Encyklopedia językoznawstwa…, s. 371; D. ryTel: Leksykalne środki…, s. 156; A. Jakubczak: Stosunki temporalno-modalne charakterystyczne dla związku przyczynowo--skutkowego o podrzędnym sposobie zespolenia w języku polskim. „Poradnik Językowy” 1984, z. 7, s. 417.
206 Na temat zadania dydaktycznego czyt. podrozdział: Zadaniowy wymiar analizy zdania warunkowego.
207 K. Pisarkowa: Rozważania o argumentacji w języku naturalnym. „Polonica III” 1977, s. 87. Zob. także: K. Pisarkowa: Historia składni języka polskiego. Wrocław 1984, s. 193—205, 251.
208 U.M. żeGleń: Wprowadzenie do…, s. 81—82. Por. podział T. Kotarbińskiego zdań ka-tegorycznych wedle modalności na: asertoryczne, problematyczne i apodyktyczne. T. koTarbiń
-ski: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Warszawa 1986, s. 185—186.
209 Na temat modalności typu de dicto i de re istnieje obszerna literatura. W tym przypi-sie wskazane będą te opracowania, z którymi zapoznała się autorka pracy. Zob. U.M. żeGleń: Wprowadzenie do…, s. 91—92; U.M. żeGleń: Modalność w…, s. 27—29; W. marciszewski: Modalność. W: Logika formalna…, s. 311—312; J. kalinowski: Zdania modalne de re i de dicto.
Przyczynek do porównania ujęcia średniowiecznego i współczesnego. W: Między logiką a