Rola zdań warunkowych w czynnościach zabawowych

Specyfiką kształcenia wczesnoszkolnego jest to, że dziecko uczy się bawiąc, w tym m.in. poprzez: śpiewanie piosenek; czytanie i deklamowanie wierszy;

udzielając odpowiedzi na zagadki, zgadywanki; samo wymyślając zagadki, zga-dywanki; żartując, dowcipkując itp. Do konstrukcji wszystkich tych form pracy- -zabawy wykorzystywane są zdania warunkowe.

W kategorii wiersze, piosenki odnotowywano te z wierszy i piosenek, które rozpoczynały się od zdań warunkowych lub/i takie, w których strukturze często pojawiały się konstrukcje warunkowe (zob. przykłady zdań w załączniku 2).

Przy czym nie analizowano wszystkich zdań warunkowych, jakie wchodziły w skład wierszy, piosenek, ograniczając się do odnotowania, iż wystąpił taki wiersz, czy taka piosenka. Na podstawie wyników badań okazało się, iż w

pro-96 Przykład odnotowany w jednym z analizowanych protokołów z obserwacji zajęć.

Tabela 47 Zdania warunkowe według wyróżnionych kategorii zdań związanych z zabawą

Analizy w ramach modelu IV

Kategorie zdań związane z zabawą Podręczniki (n = 237) Protokoły (n = 272)

liczba procent liczba procent

Wiersze, piosenki 51 21,52 4 1,47

Zagadki, zgadywanki 21 8,86 24 8,82

Przysłowia, powiedzenia, zwyczaje 15 6,33 9 3,31

Żarty, śmiesznostki, dowcipy 2 0,84 2 0,74

tokołach odnotowano 4 przykłady tej kategorii zdań, w podręcznikach 37 wier-szy w treściach polonistycznych i 8 piosenek w treściach muzyczno-ruchowych.

W pozostałych typach treści kształcenia odnotowano pojedyncze przypadki tego typu form zdania warunkowego (zob. załącznik 3, tabele XL—XLV) i opis zdań warunkowych formułowanych w treściach plastyczno-technicznych i mu-zyczno-ruchowych).

Najwięcej zdań warunkowych, które służą do formułowania zagadek, zga-dywanek odnotowano w treściach matematycznych, tak w podręcznikach, jak i protokołach (9 zdań — podręczniki, 18 — protokoły; zob. załącznik 3, tabele XLIV i XLV). Są to zdania typu: Jeśli liczbę, o której myślę podzielę przez 3, to otrzymam 80. O jakiej liczbie myślę? Z kolei zdania typu: Jeśli w lesie by-wasz i hasasz tam radośnie, uwaga na grzyba, co na drzewach rośnie. Co to za grzyb?, kwalifikowano do realizacji celów i zadań z zakresu edukacji przy-rodniczej. Odnotowano 5 tego typu zdań w podręcznikach i 3 w protokołach (zob. załącznik 3, tabele XLII i XLIII). W treściach polonistycznych opisywana kategoria zdań reprezentowana jest 10 przykładami zdań — 7 w podręcznikach i 3 w protokołach (zob. załącznik 3, tabele XL i XLI).

Kategoria przysłowia, powiedzenia, zwyczaje charakterystyczna jest dla tre-ści polonistycznych, w których odnotowano 23 zdania i tylko 1 zdanie w treś-ciach przyrodniczych (zob. załącznik 3, tabele XL—XLII). Decyzja pozostawie-nia w analizach ilościowo-jakościowych kategorii żarty, śmiesznostki, dowcipy podyktowana była względami merytorycznymi. Kategoria ta, poprzez charakter 4 przykładów zdań ją tworzących, wiąże się bezpośrednio — chociaż nie in-terpretacyjnie — z przykładami Olgierda A. Wojtasiewicza, który (dokonując analizy formalnej i semantycznej zwrotu spójnikowego gdyby… to by…) podaje m.in. następujące przykłady zdań zbudowanych przy użyciu tego zwrotu: Gdyby ciocia Fela wygrała milion, to by była kobietą; Gdyby ciocia Fela miała kółka, to by była tramwajem⁹⁷. W przypadku kwalifikacji zaproponowanej przez

au-97 O.A. woJTasiewicz: Formalna i semantyczna analiza polskich spójników przyzdaniowych i międzyzdaniowych oraz wyrazów pokrewnych. W: Studia Semiotyczne III 1972. Wydał i wstę-pem opatrzył J. Pelc. Wrocław 1972, s. 133—134.

torkę, zdania te stanowiłyby przykłady żartów, śmiesznostek, podobnie jak te zamieszczone w podręczniku Z Ekoludkiem w szkole klasa I, cz. 4, s. 56: Gdyby kózka nie skakała, to by smutne życie miała; Gdyby ciocia miała wąsy, to byłaby prześlicznym wujkiem.

6.4.3. „Funkcje różne” zdań warunkowych modelu IV — analiza na przykładzie wybranych kategorii zdań

Na zakończenie analiz funkcyjnych zdań warunkowych modelu IV zwrócę uwagę na takie kategorie zdań, które z różnych względów wydają się ciekawe badawczo, poznawczo (patrz tabela 48).

Kategoria z metapoziomu składa się ze zdań, których semantyka, generalnie rzecz biorąc, odnosi się do wiedzy o wiedzy, do informacji o informacji. Jako przykład niech posłuży zdanie: Gdybyś nie zapytał w ten sposób, to nie wiado-mo, ile jeszcze pytań musiałbyś wymyślić, żeby móc odgadnąć o jakie zwierzątko chodzi? Odnotowano znikomą ilość przykładów tego typu zdań (w podręcz-nikach 7, a w protokołach 6), co w zestawieniu wykonanym w ramach mode- lu IV daje 3% i 2% (zob. tabela 48). Przy obliczeniach wykonanych w ramach wszystkich zdań warunkowych w kategoriach zdań w podręcznikach wskaźnik ten wynosi 0,15%, a w protokołach 0,10% (zob. załącznik 3, tabela I).

Tabela 48 Zdania warunkowe w wybranych kategoriach zdań modelu IV w podręcznikach

i protokołach. Analizy w ramach modelu IV

Wybrane kategorie zdań Podręczniki (n = 237) Protokoły (n = 272) liczba procent liczba procent

Z metapoziomu 7 2,95 6 2,21

„Dla zainteresowanych” 8 3,38 5 1,84

Propozycje rozpoczęcia zdań w formie spójników

warunkowych 16 6,75 3 1,10

Filtrujące 35 14,77 6 2,21

Analizy semantyki wypowiedzi warunkowych pozwoliły na wyróżnienie kategorii „dla zainteresowanych” równie znikomo reprezentowanej, co po-przednio analizowana. W podręcznikach wskaźnik procentowy zdań opisywa-nej kategorii wynosi 0,17%, w protokołach 0,08% (zob. załącznik 3, tabela I).

Zdaniami warunkowymi mieszczącymi się w tej kategorii nauczyciele, autorzy podręczników starają się zachęcać uczniów do podjęcia działania związanego

z wyszukiwaniem dodatkowych informacji, np. Jeśli chcesz się dowiedzieć, jak skończyła się ta historia, sięgnij po książkę „Brzechwa dzieciom”. Ubolewać można nad faktem, iż tak niewielka liczba tego typu zdań warunkowych odno-towana jest w podręcznikach i protokołach klas wczesnoszkolnych.

Zdania kategorii propozycje rozpoczęcia zdań w formie spójników warun-kowych, mają niewiele większy od poprzednio omówionych kategorii wskaźnik procentowego udziału: w podręcznikach 0,34% i 0,05% w protokołach (zob. za-łącznik 3, tabela I). Jak przedstawia się ich zakres występowania w modelu IV prezentuje tabela 48. Zdaniami tworzącymi tę kategorię warunkową są m.in.

zdania odnoszące do świata nierealnego (Gdybym był czarodziejem…); zdania projekcyjne, zdania wykorzystywane w psychozabawach (Gdybym miał przy-znać medal „Wielkiego człowieka”, to dałbym go…, bo…)⁹⁸; zdania określające warunki wystąpienia czegoś (Zapewniam sobie spokojny sen, gdy…). Jak można zaobserwować na przykładach, są to zdania typu otwartego, wypowiedzi niedo-kończone. Na 19 tego typu zdań, 18 odnotowano w treściach polonistycznych, a 1 w treściach przyrodniczych (zob. załącznik 3, tabele XL—XLII). Jest to wyraźnie kategoria charakterystyczna dla treści polonistycznych.

Zdania filtrujące składają się z dwu zdań składowych. Pierwsze, nie wa-runkowe, może mieć postać pytania lub polecenia opisującego sytuację lub, inaczej mówiąc, warunki działania. Semantyka zdania drugiego, już warunko-wego, które także przybiera postać poleceń i pytań, wskazuje na sposoby dzia-łania w sytuacjach zarysowanych w zdaniu pierwszym. Przedstawię te sytuacje strukturalno-semantyczne na przykładach:

Zdanie pierwsze jest pytaniem, zdanie drugie poleceniem: Czy wszystkie dzieci zrozumiały? Jeśli tak, to zabieramy się do pracy.

Zdanie pierwsze jest pytaniem, zdanie drugie pytaniem: Czy stawiałeś kiedyś pytania samemu sobie? Jeśli tak, to w jakiej sytuacji?

Zdanie pierwsze jest poleceniem, zdanie drugie poleceniem: Sprawdź, czy wy-niki zgadzają się z twoimi obliczeniami. Jeśli tak, to pomaluj płatek kwiatka z numerem zadania.

Zdanie pierwsze jest poleceniem, zdanie drugie pytaniem: Pomyśl, czy mógłbyś pomóc komuś w nauce. Jeśli tak, to w jaki sposób zaproponujesz swoją pomoc?

Trudno — z uwagi na dużą różnorodność semantyczną zdań filtrujących

— byłoby wskazać zależność między tym typem zdania, a funkcją, jaką pełni w edukacji uczniów klas wczesnoszkolnych; podobnie, jak w większości przy-padków pozostałych typów zdań warunkowych. Trudność polega na tym, iż autorka nie dysponuje tak ustrukturyzowanym materiałem badawczym, który

98 Na temat pytań projekcyjnych zob. np. Metody badań pedagogicznych w zarysie. Red.

A. Góralski. Warszawa 1994, s. 43—44.

pozwoliłby na tego typu analizy zależnościowe. Trzeba by bowiem, na podsta-wie uzyskanych tu wyników badań, prowadzić kolejne, szczegółowe analizy do-tyczące semantyki zdań warunkowych już w poszczególnych kategoriach zdań.