skutki podwyższenia wieku obowiązkowej edukacji
3. Działania gmin na rzecz zwiększenia liczby 6 -latków odbierających edukację w pierwszej klasie
W efekcie podwyższenia wieku obowiązkowej edukacji w pierwszej połowie 2016 roku w związku z prowadzoną rekrutacją do przedszkoli i zapisami do szkół podstawowych część samorządów gminnych rozpoczęła działania, których celem było nakłonienie rodziców 6 ‑latków, by posłali swoje dzieci do szkół. Pod-jęte w tym zakresie zabiegi można podzielić na cztery rodzaje:
1) instrumenty o charakterze informacyjnym;
2) środki finansowe;
3) zachęty rzeczowe;
4) świadczenie usług na rzecz dziecka i jego rodziców.
Większość gmin, które decydowały się na tego typu działania, w przyjętej przez siebie strategii promującej kształcenie w szkole podstawowej nie ograni-czała się do mechanizmów zawartych w jednej ze wskazanych grup. Przeważnie tworzono kompleksowe programy skierowane do 6 ‑latków i ich rodziców.
Wśród wybranych przez gminy sposobów agitowania dominowały akcje in-formacyjne (prowadzone m.in. w mediach lokalnych, Internecie oraz placów-kach oświatowych), dni otwarte w szkołach (zarówno dla dzieci, jak i dla ich rodziców), spotkania z pracownikami poradni psychologiczno ‑pedagogicznych.
Samorządy często wskazywały na lepsze warunki nauki w mniej licznych kla-sach, a także podkreślały, że placówki szkolne są dostosowane do potrzeb dzieci 6 ‑letnich20.
Kampanię informacyjną w celu przekonania rodziców 6 ‑latków do wyboru edukacji szkolnej przeprowadziły m.in. Tychy. Została ona zatytułowana „Je-stem za mądry już na przedszkole! Świetnie odnajdę się w tyskiej szkole”. Jak podkreślała zastępczyni prezydenta miasta ds. społecznych, w ten sposób Tychy powróciły do akcji informacyjnej, którą z powodzeniem zrealizowały kilka lat temu, gdy obniżono wiek obowiązkowej edukacji. W ramach kampanii wska-zywano na zalety wcześniejszego rozpoczęcia nauki w szkole w roku szkolnym 2016/2017, w tym zwłaszcza na mniejszą liczbę uczniów, co wpłynie na mniej
19 Projekt rozporządzenia regulującego tę materię w listopadzie zamieszczono na stronie MEN. Zob. Ministerstwo Edukacji Narodowej: https://bip.men.gov.pl/akty ‑prawne/projekty ‑ aktow ‑prawnych/projekt ‑rozporzadzenia ‑ministra ‑edukacji ‑narodowej ‑w ‑sprawie ‑sposobu ‑po dzialu ‑czesci ‑oswiatowej ‑subwencji ‑ogolnej ‑dla ‑jednostek ‑samorzadu ‑terytorialnego ‑w ‑roku ‑ 2017.html [dostęp: 27.12.2016].
20 Polskie Radio: http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1590788,6latki ‑do ‑szkol ‑czy ‑do ‑ przedszkoli ‑Samorzady ‑agituja [dostęp: 28.12.2016].
liczne klasy i w przyszłości mniejsze problemy z naborem do szkół średnich.
Przytaczano również pozytywne opinie rodziców, których dzieci rozpoczęły edukację szkolną w wieku 6 lat, a także samych dzieci. Miasto przygotowało i zamieściło w Internecie dwa filmy promujące posyłanie 6 ‑latków do szkół oraz plakat informacyjny kampanii. Ponadto włodarze Tychów zaznaczali, że w ciągu kilku lat zmian w tym zakresie poczyniono dodatkowe kroki w celu lepszego dostosowania szkół do potrzeb dzieci 6 ‑letnich. Zwiększono o ponad 30 liczbę etatów nauczycieli w świetlicach szkolnych i dostosowano godziny ich pracy do potrzeb rodziców, a także wydano 3,5 mln zł na remonty i doposażenie szkół.
Od 1 września 2016 roku miasto zapewniło również możliwość skorzystania z pomocy logopedy w szkole, co do tej pory było możliwe jedynie w poradni psychologiczno -pedagogicznej21.
Działania o charakterze informacyjnym prowadzone były także w Krako-wie. Władze samorządowe realizowały akcję informacyjną skierowaną do ro-dziców 6 ‑latków pt. „Kraków wspiera dojrzałość szkolną… Roro-dziców!”. Celem tej kampanii było zwiększenie poziomu wiedzy oraz dostępności do diagno-styki i dobrych praktyk, tak by umożliwić rodzicom podjęcie odpowiedzialnej i optymalnej dla ich dzieci decyzji. Zorganizowano ponadto dni otwarte szkół podstawowych, a 12 marca (w ramach Krakowskiej Soboty Otwartej) placów-ki te prezentowały swoją ofertę, warunplaców-ki i wyposażanie. Dodatkowo odbywały się w nich konsultacje z nauczycielami czy spotkania z pracownikami poradni psychologiczno -pedagogicznych. W drugiej połowie lutego w Krakowie urucho-miono tzw. Sześciolinię, czyli telefoniczne konsultacje dla rodziców 6 ‑latków22.
Kampanię informacyjną przeprowadzono również w Łodzi. Odbyła się ona pod hasłem „Miasto szkół dla maluchów!”. W ramach tej akcji uruchomiono m.in. specjalną stronę internetową adresowaną do rodziców dzieci 6 ‑letnich.
Na stronie wskazywano zalety wcześniejszego rozpoczęcia edukacji szkol-nej oraz przytaczano szereg argumentów za tym, że łódzkie szkoły są gotowe do przyjęcia 6 ‑latków. Władze samorządowe przygotowały również informa-tor, plakat oraz film promujący kampanię23. Z kolei 6 lutego łódzkie szkoły podstawowe zorganizowały dni otwarte dla dzieci i rodziców. W ramach tego przedsięwzięcia można było zwiedzać klasopracownie, zapoznawać się z ofertą edukacyjną, porozmawiać z nauczycielami. Spotkania z rodzicami odbyły się również w łódzkich przedszkolach24. Tego typu kroki podjęto też w Poznaniu.
21 Urząd Miasta Tychy: http://umtychy.pl/artykul/4142/6 ‑latki ‑do ‑szkol ‑tychy ‑chca ‑przeko nac ‑rodzicow [dostęp: 28.12.2016].
22 Portal Edukacyjny Krakowa: http://portaledukacyjny.krakow.pl/aktualnosci/197564,1812, komunikat,akcja_informacyjna_dla_rodzicow_6_latkow__krakow_wspiera_dojrzalosc_szkol na_rodzicow___.html [dostęp: 28.12.2016].
23 Urząd Miasta Łodzi: http://uml.lodz.pl/6latki [dostęp: 28.12.2016].
24 Portal Samorządowy: http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/lodz ‑miasto ‑szkol ‑ dla ‑maluchow,76533.html [dostęp: 28.12.2016].
W mieście tym przeprowadzono kampanię informacyjną pod hasłem „Mamo, tato! Chcę iść do szkoły”25.
Strategię podobną do scharakteryzowanych uprzednio realizowano również w stolicy. W liście skierowanym do rodziców dyrektor Biura Edukacji Urzędu m. st. Warszawy wskazywała na korzyści płynące z posłania dzieci 6 ‑letnich do szkół. Ponadto 6 ‑latkom, które rozpoczną edukację w klasie pierwszej, za-pewniono: dwie dodatkowe godziny nauki tygodniowo (jedną na naukę języka obcego, drugą na zajęcia dodatkowe); opiekę logopedy, psychologa i pedago-ga oraz opiekę pielęgniarską; możliwość uczestniczenia w zajęciach dodatko-wych (artystycznych, naukododatko-wych, rozwijających zainteresowania); możliwość skorzystania z zajęć świetlicowych od wczesnych godzin rannych do późnego popołudnia26.
Na szczególną uwagę zasługują działania na rzecz promocji edukacji szkolnej podjęte przez Opole. Rada Miasta Opola ustanowiła bowiem Program wyrów-nywania szans edukacyjnych „DOBRY START”. Podstawowym celem Programu jest wyrównywanie szans w zakresie rozwoju umiejętności poznawczych, emo-cjonalnych i społecznych dzieci, które 1 września 2016 roku rozpoczęły naukę w pierwszej klasie27. Realizują go szkoły podstawowe we współpracy z: placówka-mi wychowania przedszkolnego, Miejską Poradnią Psychologiczno -Pedagogiczną w Opolu, Miejskim Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli w Opolu oraz samo-rządem gminnym. W Programie założono trzy rodzaje działań:
1) organizacyjne: całodzienną opiekę w czasie wolnym od zajęć w świetlicach szkolnych w godz. 6:00–17:00, wsparcie asystenta nauczyciela lub pomocy na-uczyciela w każdym oddziale klasy pierwszej, opiekę w czasie ferii zimowych i letnich oraz przerw świątecznych, specjalistyczną pomoc psychologiczno‑
‑pedagogiczną, ofertę zajęć pozalekcyjnych, programy rozwoju aktywności fizycznej (w tym zajęcia korekcyjne);
2) programowe: przygotowanie programów realizujących podstawę programo-wą edukacji wczesnoszkolnej uwzględniających wiek i etap rozwoju dzieci w klasach I–III, prowadzenie urozmaiconych zajęć świetlicowych (w tym od-rabianie lekcji pod opieką nauczyciela), uczestnictwo w szkolnych projektach edukacyjnych, które mają na celu wyrównywanie szans edukacyjnych;
25 Urząd Miasta Poznania: http://www.poznan.pl/mim/info/news/mamo ‑tato ‑chce ‑isc ‑do ‑ szkoly,90854.html [dostęp: 28.12.2016].
26 Biuro Edukacji Urzędu m. st. Warszawy: http://edukacja.warszawa.pl/content/10556 ‑list ‑ do ‑rodzicow ‑dzieci ‑szescioletnich [dostęp: 28.12.2016].
27 Pierwotnie wsparciem miały zostać objęte jedynie dzieci 6 ‑letnie, ostatecznie zadecydowa-no jednak, że zostanie ozadecydowa-no skierowane również do 7 ‑latków, które w roku szkolnym 2015/2016 nie poszły do szkół (odroczono im obowiązek szkolny). Warunkiem skorzystania z Programu „DO-BRY START” było zamieszkiwanie w Opolu i uczęszczanie do klasy pierwszej jednej z opolskich szkół podstawowych. Zob. Portal Samorządowy: http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/
opole ‑1000 ‑zl ‑na ‑6 ‑latki ‑i ‑7 ‑latki ‑ktore ‑pojda ‑do ‑szkoly,78679.html [dostęp: 28.12.2016].
3) materialne: finansowanie wydatków mających na celu wspomaganie rozwo-ju umiejętności poznawczych, emocjonalnych i społecznych dziecka, w tym m.in.: zajęć dodatkowych (sportowych, językowych, artystycznych), półkolo-nii w okresie ferii i wakacji, wyjść do instytucji kulturalnych, zakupu literatu-ry i czasopism dziecięcych, a także literatuliteratu-ry specjalistycznej dla rodziców28. Ważnym elementem Programu była pomoc pieniężna. Wsparcie to miało umożliwić rodzicom sfinansowanie wydatków poniesionych na rzecz dziecka mających na celu wspomaganie i rozwój jego umiejętności poznawczych, emo-cjonalnych i społecznych w okresie od 1 lipca 2016 roku do 31 marca 2017 roku.
Przewidywana kwota pomocy finansowej miała wynieść 1 000 zł na każdego ucznia klasy pierwszej (w postaci zwrotu poniesionych wydatków udokumen-towanych fakturami lub rachunkami). Wśród rezultatów Programu wskazano m.in. wzrost liczby dzieci 6 ‑letnich rozpoczynających naukę w szkole podstawo-wej29. Realizowana w Opolu strategia stanowi najbardziej kompleksową formę wsparcia udzielanego przez samorząd uczniom klasy pierwszej.
Program działań skierowanych do rodziców dzieci 6 ‑letnich stworzyli rów-nież samorządowcy z Rybnika. Nazwano go „Rybnicka wyprawka dla 6 ‑latka”
i obejmował on m.in. pomoc rzeczową o wartości ok. 200 zł, w skład której we-szły przybory szkolne przydatne pierwszoklasiście. Miasto zapewniło możliwość skorzystania z zajęć świetlicowych (odbywających się też w czasie przerw świą-tecznych), dostęp do logopedy, badanie przesiewowe wad postawy i organizację gimnastyki korekcyjnej oraz sfinansowało uczniom 6 ‑letnim ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. Samorząd podkreślał, że rybnickie szkoły podstawowe są dostosowane do potrzeb 6 ‑latków. W Rybniku prowadzona była również kampania informacyjna (m.in. na stronie internetowej Urzędu Miasta zamieszczono film pokazujący zalety edukacji 6 ‑latków w rybnickich szkołach), organizowano też spotkania z rodzicami30.
Samorząd Sosnowca także realizował program pomocy finansowej dla ro-dziców dzieci rozpoczynających naukę w klasie pierwszej szkoły podstawowej31. Program ten nazwano „Wsparcie na start” i obejmował on świadczenie pieniężne w kwocie do 500 zł na dziecko zamieszkałe w Sosnowcu, które w roku szkolnym
28 Uchwała nr XXIV/446/16 Rady Miasta Opola z dnia 24 marca 2016 roku w sprawie przy-jęcia Programu wyrównywania szans edukacyjnych „DOBRY START” dla dzieci zamieszkałych w Opolu uczęszczających w roku szkolnym 2016/2017 do klas pierwszych szkół podstawowych [Dz.Urz.Woj. Opolskiego, poz. 757].
29 Urząd Miasta Opole: http://www.opole.pl/dobry ‑start ‑dla ‑szesciolatkow ‑w ‑opolu [dostęp:
28.12.2016].
30 Urząd Miasta Rybnik: http://www.rybnik.pl/index.php?id=223&p=news,11,show,8637 [dostęp: 28.12.2016].
31 Uchwała nr 359/XXX/2016 Rady Miejskiej w Sosnowcu z dnia 28 kwietnia 2016 roku w sprawie jednorazowego świadczenia pieniężnego na rzecz dzieci rozpoczynających realizację obowiązku szkolnego w klasie pierwszej szkoły podstawowej na terenie miasta Sosnowca w roku szkolnym 2016/2017 [Dz. Urz.Woj. Śląskiego, poz. 2618].
2016/2017 rozpoczęło naukę w klasie pierwszej szkoły podstawowej na terenie miasta (niezależnie od wieku). Wsparcie to było przyznawane w formie refun-dacji wydatków poniesionych przez rodziców na zakup artykułów i przyborów szkolnych oraz odzieży. Drugi komponent programu stanowił pakiet bezpłat-nych badań pod kątem wykrywania otyłości, wad postawy oraz walki z próch-nicą. Samorząd zadbał również o nauczycieli wychowania wczesnoszkolnego, którym groziła utrata zatrudnienia z powodu otwarcia zbyt małej liczby oddzia-łów (wychowawców oddziaoddzia-łów klasy trzeciej w roku szkolnym 2015/2016). Część z nich skierowano do pracy w oddziałach przedszkolnych (w klasach zerowych), które utworzono przy szkołach podstawowych. Jednocześnie pracodawcami tych pedagogów zostały przedszkola. Takie rozwiązanie wiązało się z koniecz-nością wyrażenia przez nauczycieli zgody na zwiększoną liczbę godzin pracy wychowawczo ‑dydaktycznej (z 18 do 25), a także na brak przerw świątecznych i ferii zimowych. Niemniej jednak pedagodzy otrzymali gwarancję, że po roku zostaną ponownie zatrudnieni przez szkołę i przez następne trzy lata będą kon-tynuować pracę z dziećmi, którymi zajmowali się uprzednio w klasie zerowej.
Oznacza to, że nauczyciele, którzy zgodzili się na tę propozycję, otrzymali jed-nocześnie pewność zatrudnienia przez 4 lata32.
Samorządowcy z Lublina również podjęli kroki, które miały uchronić pe-dagogów przed zwolnieniami. Nauczycieli wychowania wczesnoszkolnego skierowano do pracy w nowych oddziałach przedszkolnych lub w świetlicach szkolnych33. Z kolei w Łomży prowadzone były działania, których celem było nakłonienie rodziców, by posłali dzieci 6 ‑letnie do tzw. zerówek utworzonych w szkołach podstawowych34. W ten sposób samorządowcy chcieli zapewnić jak największą liczbę miejsc w placówkach przedszkolnych dla młodszych dzieci, a także uniknąć zwolnień nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej.
4. Podsumowanie
Podwyższenie wieku obowiązkowej edukacji szkolnej wywołało wiele proble-mów o charakterze lokalnym. Z tego powodu część samorządów przeprowadziła różnorodne działania, które miały zniwelować negatywne konsekwencje zmian w oświacie. Wśród podjętych przedsięwzięć dominowały kampanie
informacyj-32 S. Turzańska: Zniesienie obowiązku szkolnego dla 6 ‑latków a problemy organizacyjne, finansowe i prawne samorządów po nowelizacji ustawy o systemie oświaty na przykładzie gminy Sosnowiec. W: J. Auleytner, red.: Krajowe i międzynarodowe konteksty polityki społecznej. War-szawa 2016, s. 435–436.
33 Portal Samorządowy: http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/niewiele ‑dzieci ‑w ‑ lubelskiem ‑pojdzie ‑do ‑pierwszych ‑klas,78362.html [dostęp: 29.12.2016].
34 Radio Białystok: http://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/131325 [dostęp:
29.12.2016].
ne, których celem było nakłonienie rodziców dzieci 6 ‑letnich do rozpoczęcia przez nie nauki w klasie pierwszej. Akcje te prowadzone były w przestrzeni wir-tualnej, jak również w lokalnej prasie, przedszkolach, szkołach czy instytucjach publicznych. Niektóre gminy poza działaniami o charakterze informacyjnym udzielały rodzicom wsparcia finansowego (np. refundacja wydatków związanych z rozpoczęciem roku szkolnego), stosowały zachęty rzeczowe (np. wyprawka w postaci przyborów szkolnych) czy też proponowały usługi na rzecz dziecka i jego rodziców (np. zajęcia świetlicowe, pomoc logopedy, badania zdrowotne).
Udzielana przez samorządy pomoc zależna była od kondycji finansowej, a także możliwości organizacyjnych gmin.
Jak pokazują dostępne dane szacunkowe, pomimo licznych zachęt większość rodziców zdecydowała, że ich 6 ‑letnie dzieci pozostaną w klasach zerowych.
Niemniej jednak realizowane przez władze lokalne strategie na rzecz zwiększe-nia liczby uczniów 6 ‑letnich w klasie pierwszej świadczą o aktywnym reago-waniu samorządów gminnych na zmiany w oświacie podejmowane na szczeblu centralnym. Stanowią również formę komunikatów wysyłanych przez polityków samorządowych do rodziców 6 ‑latków, a więc również do wyborców.
Bibliografia
Opracowania zwarte
Turzańska S.: Zniesienie obowiązku szkolnego dla 6 ‑latków a problemy organizacyjne, finan‑
sowe i prawne samorządów po nowelizacji ustawy o systemie oświaty na przykładzie gminy Sosnowiec. W: J. Auleytner, red.: Krajowe i międzynarodowe konteksty polityki społecznej.
Warszawa 2016.
Strony internetowe
http://men.gov.pl/wp ‑content/uploads/2016/01/list ‑minister ‑edukacji ‑narodowej ‑do ‑wojtow ‑ burmistrzow ‑i ‑prezydentow ‑miast.docx.
http://portaledukacyjny.krakow.pl/aktualnosci/197564,1812,komunikat,akcja_informacyjna_
dla_rodzicow_6_latkow__krakow_wspiera_dojrzalosc_szkolna_rodzicow___.html.
http://samorzad.pap.pl/depesze/wiadomosci_centralne/163043/5 ‑278 ‑1 ‑zlotych ‑ ‑Jest ‑ostateczna ‑ kwota -czesci -oswiatowej -na -ucznia -w -tym -roku.
http://uml.lodz.pl/6latki.
http://umtychy.pl/artykul/4142/6 ‑latki ‑do ‑szkol ‑tychy ‑chca ‑przekonac ‑rodzicow.
http://www.opole.pl/dobry ‑start ‑dla ‑szesciolatkow ‑w ‑opolu.
http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1590788,6latki ‑do ‑szkol ‑czy ‑do ‑przedszkoli ‑Samorzady ‑ agituja.
http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/lodz ‑miasto ‑szkol ‑dla ‑maluchow,76533.html.
http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/niewiele ‑dzieci ‑w ‑lubelskiem ‑pojdzie ‑do ‑ pierwszych ‑klas,78362.html.
http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/opole ‑1000 ‑zl ‑na ‑6 ‑latki ‑i ‑7 ‑latki ‑ktore ‑pojda ‑do ‑ szkoly,78679.html.
http://www.portalsamorzadowy.pl/edukacja/zgw ‑rp ‑znp ‑reforma ‑oswiaty ‑to ‑wspolny ‑problem ‑ samorzadow ‑i ‑nauczycieli,76571.html.
http://www.poznan.pl/mim/info/news/mamo ‑tato ‑chce ‑isc ‑do ‑szkoly,90854.html.
http://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/131325.
http://www.rybnik.pl/index.php?id=223&p=news,11,show,8637.
https://bip.men.gov.pl/akty ‑prawne/projekty ‑aktow ‑prawnych/projekt ‑rozporzadzenia ‑ministra ‑ edukacji ‑narodowej ‑w ‑sprawie ‑sposobu ‑podzialu ‑czesci ‑oswiatowej ‑subwencji ‑ogolnej ‑dla ‑ jednostek ‑samorzadu ‑terytorialnego ‑w ‑roku ‑2017.html.
https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/co ‑nowego ‑w ‑roku ‑szkolnym ‑20162017 ‑najwaz niejsze -informacje.html.
Materiały źródłowe
Co warto wiedzieć o podstawie programowej? Ministerstwo Edukacji Narodowej. Warszawa 2008.
Wykaz aktów prawnych
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
Ustawa z 7 września 1991 roku o systemie oświaty (tj. z 2016 r. Dz.U., poz. 1943).
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 roku o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U., poz. 1265).
Ustawa z dnia 29 grudnia 2015 roku o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2016 r., poz. 35).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 sierpnia 2010 roku w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działania (Dz.U. Nr 161, poz. 1080).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 czerwca 2011 roku zmieniające rozpo-rządzenie w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworze-nia i organizowatworze-nia tych form oraz sposobu ich działatworze-nia (Dz.U. Nr 143, poz. 839).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 grudnia 2015 roku w sprawie sposo-bu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego w roku 2016 (Dz.U., poz. 2294).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 czerwca 2016 roku zmieniające rozpo-rządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U., poz. 895).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 czerwca 2016 roku zmieniające rozpo-rządzenie zmieniające w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U., poz. 896).
Uchwała nr XXIV/446/16 Rady Miasta Opola z dnia 24 marca 2016 roku w sprawie przyjęcia Programu wyrównywania szans edukacyjnych „DOBRY START” dla dzieci zamieszkałych w Opolu uczęszczających w roku szkolnym 2016/2017 do klas pierwszych szkół podstawo-wych (Dz.Urz.Woj. Opolskiego, poz. 757).
Uchwała nr 359/XXX/2016 Rady Miejskiej w Sosnowcu z dnia 28 kwietnia 2016 roku w sprawie jednorazowego świadczenia pieniężnego na rzecz dzieci rozpoczynających realizację obo-wiązku szkolnego w klasie pierwszej szkoły podstawowej na terenie miasta Sosnowca w roku szkolnym 2016/2017 (Dz.Urz.Woj. Śląskiego, poz. 2618).
Natalia Stępień -Lampa – doktor nauk społecznych. Od 2009 roku zatrudniona w Zakładzie Po-lityki Społecznej Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Członek Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej.
Skarbnik Towarzystwa Inicjatyw Naukowych. Zainteresowania naukowe związane z problema-tyką wyrównywania szans edukacyjnych, poliz problema-tyką edukacyjną, zjawiskiem ubóstwa, w tym jego przestrzennej koncentracji.
Гибридизация медиатекстов
в контексте «пост-журналистики»
Hybrydyzacja tekstów medialnych w kontekście „post-dziennikarstwa”
Streszczenie: W artykule dokonano analizy zmian cech charakterystycznych prasy drukowanej i internetowej w XXI wieku na przykładzie hybrydyzacji tekstów medialnych. Zjawisko to dokonuje się pod wpływem public relations i komercyjnej promocji oddziaływujących na nikarstwo. Ukazane zostały i scharakteryzowane cechy procesu transformacji tekstów dzien-nikarskich w hybrydową formę „piarnalistyki”. Autor definiuje zachodzące zjawisko. Omówiono taki przejaw „rewolucji opłacanej treści” jak pojawienie się różnorodnych form, świadczących o „zlewaniu się” dziennikarstwa i komercyjnej promocji. Autor dowodzi, iż formułują się odrębne hybrydy tekstów medialnych. Świadczy to o pogłębieniu rynkowym zjawiska przeobrażania się dziennikarstwa w „dziennikarstwo promocyjne”. Ta hybryda dowodzi mieszaniu się dwóch odrębnych tekstów medialnych: dziennikarskiego i komercyjnego. Dlatego też odnosi się ten proces do pogranicznych zjawisk pomiędzy dziennikarstwem a komercyjną działalnością.
Słowa kluczowe: public relations, dziennikarstwo, „dziennikarstwo promocyjne”, konwergencja.
Ввиду нарастающей коммерциализации медиасферы, конкуренции с новыми формами компьютерно‑сетевых массовых коммуникаций жур-налистика наших дней оказалась перед лицом радикальных перемен, ко-торые характеризуются зарубежными исследователями как конец пост‑
индустриальной журналистики или «пост‑журнализм». Дискуссии по этой проблеме демонстрируют, что речь идёт не только о смене бизнес‑моделей функционирования СМК, но о и существенной трансформации характе-ристик печатной и электронной прессы и как медиабизнеса, и как соци-ального института1.
1 Bolz N. Post‑Journalism. // www.goethe.de/wis/med/dos/jou/mkr/en2304574.htm;
Siapera E. From Industrial to Post‑Journalism. // The Guardian. 14/02/2013; Post Industrial Journalism. Adapting to the Present, A report by E. Bell, CW Anderson, C. Shirky. Tow Center for Digital journalism at Columbia Journalism School. NY. 2014.
Отдельного рассмотрения заслуживают качественные изменения в де-ятельности журналистов и в содержании СМИ под влиянием происходя-щего ныне процесса гибридизации журналистики с пиаром, промоушеном и развлечением..
В наши дни журналистика нередко трансформируется в «пиарналис-тику» – гибридное явление, существенно отличающееся от журналистской деятельности по ряду базовых характеристик, в частности по целям и тех-нологиям. Продукт «пиарналистики» – тексты, предлагаемые под видом журналистских публикаций, – также контрастируют с традиционным продуктом журналистики. К «пиарналистике» могут быть относены неко-торые публикации, созданные при решающем участии пиар‑структур, но предъявляемые аудитории как журналистские тексты.
К числу признаков перерождения журналистики в «пиарналистику»
относятся:
а) публикация РR‑структурами текстов без редакционной критической оценки и проверки содержащейся в них информации (оценка и вери-фикация входящей информации является одним из обязательных про-фессиональных требований в журналистике);
б) публикация подготовленного пиар‑службой текста в неизмененном виде или с минимальным редактированием, но без указания на PR‑про‑
исхождение публикации;
в) публикация пиар‑текста в разделе или под рубрикой, где обычно разме-щаются журналистские материалы;
г) ослабление внутриредакционного контроля за качеством и достовер-ностью пиар‑текстов, предназначаемых к публикации. Это мешает их отбору и корректировке;
д) пассивное следование журналистов информационной «повестке дня», устанавливаемой пресс‑службами и службами по связям с обществен-ностью; уход от самостоятельного поиска новостей и тем вследствие постоянной зависимости от РR‑источников, регулярно предоставляю-щих текущую информацию;
е) деградация познавательной функции журналистики вследствие подго-товки журналистских материалов исключительно (или по преимущест-ву) на основе вторичной информации, полученной из PR‑источников;
ж) подготовка журналистами публикаций по заказу пиар‑служб, в ре-зультате чего «журналист меняет профессию», превращаясь в пиарме-на и вступая в зону этического конфликта интересов.
К распространению гибридных с журналистикой форм («пиарналис-тики») ведёт и стремление медийных организаций к экономии на стадии создания контента. В итоге в СМК публикуются тексты, бесплатно на-правляемые редакциям пиаровскими службами и представляющие собой PR‑эрзац новостей.
Таким образом, гибридизация журналистики и пиара превращает СМИ в некий придаток разнообразных официальных, коммерческих или общественных служб по «связям с общественностью», что не может не сказаться на доверии публики к СМИ.
Императивы выживания на рынке и обеспечения прибыльности заста-вили медиабизнес искать новые способы пополнения бюджетов медийных организаций. В частности, это связано с попытками ввести платный до-ступ к контенту сетевых СМК, однако результативность этого новшества пока отнюдь не очевидна. Другим направлением является сокращение за-тратности информационного производства Оптимизация затрат приносит желаемый экономический эффект (пусть и ограниченный, временный).
Современное развитие медиабизнеса демонстрирует его настойчивое стремление избавляться от затратных медиатекстов, производство кото-рых требует капиталовложений, но не приносит в итоге прямой коммер-ческой выгоды. Речь идёт, например, о создании новостного контента. Но-вости создаются журналистами, труд которых оплачивается медийными организациями, несущими также затраты по техническому оснащению своих сотрудников, командированию их на место освещаемых событий, обеспечению оперативной связи с редакциями и пр. В связи с этим объ-ясним пристальный интерес к использованию медиатекстов, создаваемых обычными гражданами, которые в наши дни приобрели коммуникатив-ную субъектность в связи с развитием новейших технологий, позволяю-щих любителям без особых затруднений создавать и публиковать собс-твенные медийные произведения. Из созданных аудиторией бесплатных медиатекстов («user’s generated content»), публикуемых в открытом доступе главным образом в интернете, сегодня полностью формируются целые ин-тернет‑каналы и телепрограммы (например, «Дорожные войны» на канале
«Че»).
Вместе с тем ещё более очевиден интерес медиабизнеса к созданию контента, который приносил бы доход благодаря привлечению оплаты от спонсоров, заинтересованных в производстве тех или иных медиатекстов.
Эта тенденция, получившая в странах Запада наименование «революция оплачиваемого контента» («the paid content revolution»2), явственно прояв-ляется и в практике рыночно ориентированных российских СМК. Расши-ряется доля медийного содержания, основным предназначением которого является коммерческий промоушн товаров и услуг. Родственный скрытой рекламе, коммерческий промоушин (от англ. «promotion»‑продвижение, раскрутка) представляет собой поддержку, содействие распространению, продаже, продвижению, сбыту товара или услуги потребителю. В
качест-2 Jeff Bercovici. The Washington Post Dives Into Native Advertising. //Forbes – Business.
Marth 5, 2013.
ве синонимов промоушена используются термины промоция, пропаганда, пиар, реклама, содействие, стимулирование продаж.
В настоящее время сформировались отдельные тематические области журналистики, основывающиеся на примате коммерческого промоушена над сообщением информации, находимой и воспроизводимой журналис-тами в соответствии с требованиями новизны, оригинальности, оператив-ности и социальной значимости. Так, к числу таких областей относится тревел‑журналистика, сконцентрированная преимущественно на передаче аудитории сведений о туристических объектах и маршрутах, в коммерчес-ком продвижении которых заинтересованы спонсоры ‑ турфирмы и уч-реждения управления туристической индустрией. Они участвуют в орга-низации и спонсировании освещения в СМК продвигаемых туробъектов и услуг (см. телепрограмму «Непутёвые заметки» на НТВ и её аналоги). Для повышения привлекательности и эффективности туристического промо-ушена познавательная информация сочетается в медиатекстах подобного рода с элементами развлечения, активизирующими гедонистические чувс-тва аудитории. Рассказ о путешествиях сопровождается повествованием о курьёзных обычаях, стиле жизни местных жителей, особенностях их пи-тания и приготовления пищи (см., например, документальный телесериал В. Познера и И. Урганта «Их Италия», 1‑й канал). Стремление максималь-но повысить промоцийный потенциал медиапродукта породило гибрид тревел‑журналистской телепрограммы и шоу еды («Поедем‑поедим» на НТВ).
В наши дни широко распространены типы изданий и программ, ад-ресованных потребителям и преследующих цели продвижения на рынке различных товаров и услуг. Как правило, их создатели акцентируют своё стремление помочь в просвещении потребителей относительно недоста-точно известных им качеств товаров и услуг. К числу таких медийных продуктов относятся журналы и программы для автолюбителей, садо-водов, охотников и рыболовов, шоу на темы здравоохранения, частного строительства, дизайна и оборудования квартир, домов и дач. Журналы
«стиля жизни» также во многом подчинены задачам продвижения ком-мерческих брендов одежды, косметики и аксессуаров. Рассказ о преиму-ществах товарных и сервисных новинок подкрепляется в них публикаци-ей соответствующпубликаци-ей коммерческой рекламы.
Однако промоушн не обязательно сочетается с рекламными мессиджа-ми, поскольку сам продуцирует рекламный эффект. В последние годы по-лучил распространение термин «нативная реклама» (native advertising) под которой понимается «естественное» привлечение внимание потенциально-го потребителя блапотенциально-годаря «упаковке» рекламнопотенциально-го мессиджа в медиатексты, которые не воспринимаются аудиторией как рекламные. Это могут быть тексты, выглядящие на первый взгляд как журналистские материалы или
художественные произведения. Их интересный публике контент стимули-рует внимание реципиентов, утомлённых и раздраженных переизбытком обычной навязчивой коммерческой рекламы. Таким образом рекламная по своей сути информация надёжнее доходит до адресата‑пользователя, не провоцируя санкций к медийной организации в связи с нарушением ею рекламного законодательства. В свою очередь, такая информация охотнее спонсируется заказчиками.
В связи с появлением многочисленных форм, свидетельствующих о слиянии журналистики и коммерческого промоушена, уместна поста-новка вопроса о формировании особого гибрида, свидетельствующего об углублении процесса рыночного перерождения журналистики – а именно проможурналистики. Такой гибрид представляет собой смешение двух разнородных медиадискурсов – журналистского и коммерческого, а по-тому относится к пограничным явлениям между журналистикой и ком-мерцией.
Основательно освоенные столичными СМК ресурсы «нативной рекламы»
в гибридных проможурналистских текстах берутся за образец российскими региональными и местными медийными организациями, которые действу-ют в последние годы в ситуации существенных экономических трудностей.
Рецессия в российской экономике, особенно чувствительно проявившаяся во многих регионах, существенно сократила возможности финансирования медийной деятельности традиционными способами. Уменьшение покупа-тельной способности аудитории и деградация рынков коммерческой рек-ламы в регионах заставляют медийщиков прибегать как к государственной поддержке, так и новым способам пополнения бюджетов.
Одним из таких способов является расширение использования промо-журналистики. Медиатексты, выстроенные с использованием «нативной рекламы», сегодня можно встретить в содержании многих региональных и местных СМК. Так, например, в программах областной телерадиоком-пании «Мир Белогорья» (Белгородская область), содержатся элементы
«упакованного» в журналистские материалы промоушена, адресованные потребителям коммерческих товаров и услуг. Такие элементы можно об-наружить, например, в телепрограмме «Строим сами», адресованной лю-дям, ведущим индивидуальное жилищное строительство, которым ком-пания «подсказывает», к каким фирмам‑партнерам следует обращаться за материалами и услугами по строительству и обустройству домов. Промо-цийные сюжеты в духе «нативной рекламы» можно встретить и в других программах («Мелочи жизни» и пр.) – и не только в эфире «Мира Белого-рья», но и в других областных и местных СМК.
Е. Бондаренко ‑ директор ТРК «Мир Белогорья», заместитель предсе-дателя Белгородской областной Думы, которая в недавнем прошлом в те-чение ряда лет возглавляла думский комитет, курирующий СМК области,
в своём выступлении на ежегодном празднике белгородских журналис-тов, посвященнлом Дню российской печати (13 января 2017 г.), призвала собравшихся представителей журналистского областного сообщества ак-тивнее осваивать многообещающие ресурсы «нативной рекламы». Этот призыв не вызвал возражений у белгородских журналистов, которые уви-дели в практике проможурналистики многообещающую перспективу по-полнения редакционных бюджетов и доходов журналистов. В условиях, когда сотрудники медийных организаций в регионах имеют невысокие заработки, которые к тому же имеют тенденцию к сокращению в резуль-тате падения реальных доходов из‑за инфляции и роста цен, привлечение дополнительных средств от коммерческих спонсоров благодаря развитию проможурналистики не выглядит неприемлемым.
Однако укоренение пиарналистики, забота о привлечении спонсорских средств и подстройке контента под запросы заказчиков приводит к сущес-твенному искажению идеала журналистской деятельности как автономно-го оперативноавтономно-го социальноавтономно-го познания в интересах аудитории. Это в свою очередь вызывает кризис доверия в отношении аудитории к СМК, кото-рые во всё большей степени воспринимаются публикой как инструменты информационного обслуживания власти и коммерческих структур, что ставит под сомнение их объективность.
Фонд медиаисследований и развития стандартов журналистики
«Медиастандарт»3 запустил проект мониторинга медиасферы в российс-ких регионах с целью определения степени критичности аудитории к ре-гиональным властям и степени доверия жителей регионов к региональной прессе. По результатам исследования, проводившегося в течение двух лет и учитывавшего состояние инфраструктуры и среды для работы СМК, характер потребления информации и спроса на неё, состояние самих медийных организаций и медиаконтента, установлено, что для сущест-венной части провинциальной аудитории характерен дефицит доверия к региональной печатной и электронной прессе. Установлено, что от 71 до 87 проц. респондентов в регионах готовы, почувствовав недоверие, попы-таться проверять информацию в других источниках и искать альтернатив-ные точки зрения4:
Вместе с тем «Медиастандарт» пришёл к выводу, что представление различных точек зрения – большая редкость для региональных СМК.
В частности, это лишает провинциальную публику возможности озна-комления с иными точками зрения не только на деятельность власти, но и на экономическую информацию, транслируемую проможурналистикой.
3 www.msindex.ru
4 В газетах врать не будут. Российские регионы сравнили по уровню доверия к СМИ.
// Коммерсант. 18 августа 2016:
В итоге страдает доверие к региональным и местным СМК как поставщи-кам журналистской информации.
Снижение уровня доверия россиян к экономической информации в отечественных СМК зафиксировал опрос, проведенный в 2016 г. Фондом общественного мнения (ФОМ). Согласно итогам исследования, 46 проц.
россиян считают, что СМК необъективно освещают ситуацию в российс-кой экономике, 32 процента опрошенных с этим мнением не согласились.
Больше половины россиян (61 процент) полагает, что журналисты при ос-вещении экономических проблем искажают информацию. По сравнению с предыдущим годом на 12 процентов сократилось количество людей, ин-тересующихся экономическими новостями (этот интерес был зафиксиро-ван у 30 процентов опрошенных)5 6 Наибольший скептицизм к освещению экономической ситуации в СМК проявили россияне с высшим образова-нием, особенно молодые (по данным на 2017 г. высшее образование имеет половина взрослых россиян). Каждый четвертый россиянин считает, что СМК сообщают не всю доступную им информацию7.
Кризис доверия отмечается как в общероссийском масштабе, так и в ре-гионах. Опросы, проведенные социологами «Левады‑Центра» в октябре 2016 г. среди городского и сельского населения в 137 населенных пунктах 48 регионов России, выявили снижение доверия к традиционным СМИ, включая лидера ‑ телевидение. Уровень доверия возвращается к показа-телям, которые существовали к российским институтам власти и СМИ в 2014 году, когда был отмечен всплеск доверия8.
В числе причин снижения доверия к СМК обычно упоминается мощное влияние государства на деятельность медийных организаций, в результате чего они недостаточно критичны, не воспроизводят альтернативные мне-ния и соответствующую информацию. Однако ответственность за кризис доверия лежит и на самих медийных организациях, широко практику-ющих гибридные формы, которые подрывают традиционные стандарты журналистики. Значительная часть аудитории, особенно высокообразо-ванные люди, способны самостоятельно выявлять дефекты информиро-вания, которые влекут за собой «пиарналистика» и «проможурналистика».
Эти проявления «пост‑журнализма» выталкивающие журналистов и СМК в зону отчётливого этического конфликта интересов. И хотя в России не развита система медиаобразования, а медиакритика находится на началь-ном этапе развития, происходящий непрерывно спонтанный процесс
по-5 РБК 16 октября 2016 г.
6 РБК 16 октября 2016 г.
7 Доверие к российским СМИ. Объективны ли СМИ в освещении событий? И стоит ли им быть более критичными к властям? 15 апреля 2015 // www.fom.ru.
8 Россияне стали меньше доверять телевидению. Левада‑Центр. 18.11.2016. //www.
levada.ru.
вышения медиакомпетентности граждан, теряющих доверие к СМК, спо-собен существенно подорвать влияние института прессы на российский социум.
Bibliografia
Bercovici J. The Washington Post Dives Into Native Advertising. //Forbes – Business. Marth 5, 2013
Bolz N. Post‑Journalism. // www.goethe.de/wis/med/dos/jou/mkr/en2304574.htm;
В газетах врать не будут. Российские регионы сравнили по уровню доверия к СМИ. //
Коммерсант. 18 августа 2016:
Доверие к российским СМИ. Объективны ли СМИ в освещении событий? И стоит ли им быть более критичными к властям? 15 апреля 2015 // www.fom.ru
РБК 16 октября 2016 г.]
Россияне стали меньше доверять телевидению. Левада‑Центр. 18.11.2016.
Siapera E. From Industrial to Post‑Journalism. // The Guardian. 14/02/2013; Post Industrial Jour-nalism. Adapting to the Present, A report by E. Bell, CW Anderson, C. Shirky. Tow Center for Digital journalism at Columbia Journalism School. NY. 2014.
www.levada.ru www.msindex.ru
Aleksander Koroczeński – profesor doktor habilitowany, pracuje na Wydziale Dziennikarstwa Bełgorodzkiego Państwowego Naukowo‑Badawczego Uniwersytetu (Rosja). Zainteresowania ba-dawcze koncentrują się wokół następujących problemów: krytyka medialna; historia światowe-go dziennikarstwa; publicystyka zachodnioeuropejskich i południowoamerykańskich autorów;
problematyka gatunków dziennikarskich w prasie południowoamerykańskiej; transformacja współczesnych gatunków i form dziennikarskich pod wpływem czynników rynkowych. Wykła-dał i pracował naukowo na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, Kubie, Hiszpanii, Polsce oraz Finlandii.