PORÓWNANIA MIĘDZYNARODOWE
1.4. Stan i struktura ludności według wieku
1.4.3. Dzieci i młodzież według edukacyjnych grup wieku
Do edukacyjnych grup wieku zalicza się roczniki, które wymagają szczególnej opieki ze strony państwa i społeczeństwa. Mamy tu na uwadze dzieci w tzw. wieku żłobkowym i przedszkolnym, w wieku szkoły podstawowej, gimnazjalnym i licealnym oraz w wieku szkoły wyższej. Zbiorowość ta obejmuje dość dużą grupę wiekową 0–24 lata.
Podział na wąskie grupy wiekowe prezentowany w tablicy 1.18 został dostosowany do obecnego systemu szkolnictwa. Wyodrębniono w nim subpopulacje: 0–2 lata12, 3–6, 7–12, 13–15, 16–18, 19–24 lata.
Liczba dzieci w wieku do ukończenia 3. roku życia określa wielkość specyficznych potrzeb i wynikających stąd zadań dla instytucji ochrony zdrowia oraz instytucji opieki nad dziećmi do lat trzech. Mowa tu o: usługach z zakresu pediatrii, wysiłkach zmierzających do dalszego obniżania umieralności niemowląt, miejscach w żłobkach dla dzieci kobiet pracują-cych zawodowo, placówkach opiekuńczo–wychowawczych, regionalnych placówkach opie-kuńczo–terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych, a także o urlopach i zasiłkach macierzyńskich itp.
Dane tabeli 1.18 wskazują, że w dziesięcioleciu 2002–2012 wystąpił nieduży (98,4 tys.) wzrost liczby dzieci w wieku 0–2 lata, spowodowany większą częstością urodzeń w latach 2006–2011. W końcu 2012 r. zbiorowość ta liczyła 1190,0 tys. osób. Udział
ny tej subpopulacji w ogólnej liczbie ludności w tych samych latach nieznacznie wzrósł: z 2,9% do 3,1% (tabl. 1.19). Nie została jednak osiągnięta zarówno liczba bezwzględna, jak i udział procentowy tej zbiorowości w ogólnej liczbie ludności z 1988 roku13. I zapewne nie nastąpi to w najbliższych latach, bowiem subpopulacja w wieku 0–2 lata w 2014 r. – w sto-sunku do 2012 r. – zmniejszyła swój stan liczebny o 65,2 tys. i w końcu 2014 r. liczyła 1124,9 tys. osób. Ubytek ten obserwuje się zarówno w miastach, jak i na wsi (tabl. 1.18).
Tablica 1.18. Rozwój liczebny dzieci i młodzieży według edukacyjnych grup wieku w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII
Wyszczególnienie
Populacja w wieku lat
0–2 lataa 3–6 7–12 13–15 16–18 19–24 lata w tysiącach Ogółem 2002 1 091,6 1 607,4 2 977,6 1 712,3 1 953,7 3 889,9 2007 1 121,2 1 416,0 2 417,8 1 450,3 1 636,2 3 767,1 2012 1 190,0 1 654,5 2 179,5 1 180,9 1 326,6 3 180,7 2013 1 145,6 1 684,4 2 183,8 1 149,1 1 268,8 3 074,4 Miasta 2002 1 124,9 1 676,5 2 219,0 1 123,9 1 222,8 2 957,9 2007 606,8 871,6 1 626,7 980,2 1 176,5 2 482,7 2012 651,2 799,5 1 298,7 779,2 927,0 2 261,0 2013 692,1 949,6 1 188,2 623,7 713,1 1 791,4 Wieś 2002 664,9 968,5 1 196,5 608,4 681,6 1 697,5 2007 653,6 967,4 1 223,2 597,8 662,9 1 601,4 2012 484,8 735,8 1 350,9 732,1 777,2 1 407,2 2013 470,0 616,6 1 119,0 671,1 709,3 1 506,1
Przyrost, ubytek (–) populacji W okresie 31 XII 2002–31 XII 2014 Ogółem w tys. 33,3 69,1 –758,6 –588,4 –730,9 –932,0 w procentach 3,0 4,3 –25,5 –34,4 –37,4 –24,0 Miasta w tys. 46,8 95,8 –403,5 –382,4 –513,6 –881,2 w procentach 7,7 11,0 –24,8 –39,0 –43,7 –35,5 Wieś w tys. –13,6 –26,7 –355,1 –206,0 –217,3 –50,7 w procentach –2,8 –3,6 –26,3 –28,1 –28,0 –3,6
a Dzieci w wieku 0–2 lata nie są zaliczane do wieku edukacyjnego.
Źródło: jak w tablicy 1.1 oraz obliczenia własne.
13 Zob. Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2009–2010, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2010, s. 40 i 41.
Kolejna grupa, w tym przypadku stanowiąca już edukacyjną grupę wieku, to dzieci w wieku przedszkolnym 3–6 lat. Podobnie jak dzieci w wieku żłobkowym grupa ta tworzy również popyt na określone dobra i usługi. Wynika on z konieczności zapewnienia tej subpo-pulacji wszechstronnego rozwoju, m.in. przez właściwą opiekę lekarską, odżywianie, wy-chowanie w przedszkolach itp.
W pięcioleciu 2002–2007 tę subpopulację charakteryzował znaczący ubytek stanu li-czebnego (o 191,4 tys. osób). Był to skutek niskiego przed laty poziomu urodzeń. Sytuacja zmieniła się na lepsze w kolejnym pięcioleciu 2008–2012, a więc wówczas, gdy do grupy wiekowej 3–6 lat zaczęły wstępować liczniejsze generacje z grupy wiekowej 0–2 lata.
Tablica 1.19. Zmiany udziału edukacyjnych grup wieku w ogólnej liczbie ludności danego środowiska w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII
Wyszczególnienie
Populacja w procentach w wieku:
0–2 lataa 3–6 7–12 13–15 16–18 19–24 lata Ogółem 2002 2,9 4,2 7,8 4,5 5,1 10,2 2007 2,9 3,7 6,3 3,8 4,3 9,9 2012 3,1 4,3 5,7 3,1 3,4 8,3 2013 3,0 4,4 5,7 3,0 3,3 8,0 2014 2,9 4,4 5,8 2,9 3,2 7,7 Miasta 2002 2,6 3,7 6,9 4,2 5,0 10,5 2007 2,8 3,4 5,6 3,3 4,0 9,7 2012 3,0 4,1 5,1 2,7 3,1 7,7 2013 2,9 4,2 5,1 2,6 2,9 7,3 2014 2,8 4,2 5,3 2,6 2,9 6,9 Wieś 2002 3,3 5,0 9,2 5,0 5,3 9,6 2007 3,2 4,2 7,6 4,5 4,8 10,2 2012 3,3 4,6 6,5 3,7 4,0 9,1 2013 3,2 4,7 6,5 3,5 3,9 9,0 2014 3,1 4,6 6,5 3,4 3,7 8,9
a Dzieci w wieku 0–2 lata nie są zaliczane do wieku edukacyjnego.
Źródło: jak w tablicy 1.1 oraz obliczenia własne.
W 2013 r. liczba dzieci w wieku 3–6 lat – w stosunku do roku 2012 – nie zmalała, lecz zwiększyła się nieznacznie (o 29,9 tys.), osiągając w końcu tegoż roku 1684,4 tys. osób (tabl. 1.18). W stosunku do 2002 r. ich liczebność była większa tylko o 77,0 tys. osób, to jest o 4,8%. Udział tej subpopulacji w ogólnej liczbie ludności podniósł się minimalnie: z 4,2% w 2002 r. do 4,4% w 2013 r. (tabl. 1.19). Jednakże i ta grupa dzieci – zarówno swą
bez-względną liczbą, jak i udziałem procentowym – nie zbliżyła się do stanu z 1988 roku14.
W końcu 2014 r. stan liczebny tej zbiorowości obniżył się do 1676,5 tys., co oznacza, że zma-lał o 8,0 tys. osób.
Warto wspomnieć, że zdecydowanie niższa obecnie niż przed laty liczba dzieci w wieku 3–6 lat stwarza możliwości objęcia wychowaniem przedszkolnym znacznie wyższe-go odsetka dzieci w tym wieku, niż to było dotychczas. Od 1 września 2015 r. obowiązuje prawo dziecka 4-letniego do wychowania przedszkolnego, a od 1 września 2017 r. będzie ono obowiązywać również dla dziecka 3-letniego, stanowiąc wsparcie dla rodziców w opiece nad dzieckiem poprzez zniesienie barier w upowszechnianiu wychowania przedszkolnego.
Ważne, a zarazem niepokojące wnioski nasuwają się na podstawie analizy rozwoju liczebnego subpopulacji znajdujących się w pozostałych starszych grupach edukacyjnych. Odpowiednie dane prezentuje tablica 1.18. Wskazują one na stałe i znaczące uszczuplanie potencjału demograficznego w tych grupach wiekowych.
W okresie 31 XII 2002 r.–31 XII 2014 r. subpopulacja w wieku szkoły podstawowej (7–12 lat) zmniejszyła swą liczebność o 758,6 tys. osób, to jest o 25,5%, a jej udział w ogól-nej liczbie ludności wyniósł 5,8%, czyli skurczył się o 2,0 pkt. proc. (tabl. 1.19). Należy wspomnieć, iż od 1 września 2015 r. obowiązuje obniżony wiek rozpoczynania obowiązku szkolnego od lat sześciu.
Większy – w wymiarze względnym – regres w rozwoju liczebnym wykazuje subpopula-cja w wieku gimnazjalnym (13–15 lat). Uszczupliła ona swój potensubpopula-cjał o –588,4 tys. osób, czyli o –34,4%. Jej udział w ogólnej liczbie ludności stanowił 2,9%, zmalał więc o 1,6 pkt. proc. (tabl. 1.19).
Kolejna grupa edukacyjna, subpopulacja w wieku licealnym (16–18 lat), w latach 2002–2014 zmniejszyła swą liczebność o 730,9 tys. osób. W wymiarze względnym oznacza to ubytek o 37,4%, a więc największy w omawianych grupach edukacyjnych. Udział tej zbio-rowości w ogólnej liczbie ludności wynosił w końcu 2014 r. 3,2%, w stosunku do 2002 r. zmniejszył się o 1,9 pkt. proc. (tabl. 1.19).
Należy zaznaczyć, że spadek liczby dzieci i młodzieży w omawianych trzech grupach edukacyjnych miał miejsce zarówno w mieście, jak i na wsi, choć w niejednakowym wymia-rze procentowym (tabl. 1.18).
Duży w okresie 2002–2014 spadek subpopulacji w wieku szkoły podstawowej, w wieku gimnazjalnym i licealnym, objętej przedziałem wieku 7–18 lat został uwarunkowany wstępowaniem do danego typu szkół generacji urodzonych w latach 1995–2005, a więc w okresie bardzo niskiego poziomu urodzeń.
Mniejszy potencjał demograficzny w wymienionych grupach wieku siłą rzeczy musiał zmniejszyć liczbę uczniów w poszczególnych typach szkół, a w konsekwencji przyczynić się do zmniejszenia się liczby szkół i zwolnienia zatrudnionych nauczycieli. Mniejsza liczba uczniów w szkole, a w wielu przypadkach także w klasach szkolnych, powinna być wykorzy-stana do podniesienia jakości nauczania.
Najstarsza edukacyjna grupa wieku, czyli populacja w wieku szkoły wyższej (19–24 lata), w okresie 2002–2014 uszczupliła swoje zasoby w najmniejszym stopniu – o 932,0 tys. osób, to jest o 24,0% (tabl. 1.18). Wskaźnik ten porównany z procentowym ubytkiem młod-szych edukacyjnych grup wieku okazał się dużo niższy. Taki stan rzeczy ukształtowały już wcześniej urodzenia z lat 1988–1993. Były one wówczas znacznie liczniejsze niż urodzenia z lat 1995–2005. Te ostatnie warunkowały liczebność subpopulacji w wieku szkoły podsta-wowej, gimnazjum i liceum.
Przedstawione zmiany w liczbie subpopulacji w wieku 19–24 lata wpłynęły znacząco na obniżenie jej udziału w ogólnej liczbie ludności: z 10,2% w 2002 r. do 7,7% w 2014 r. (tabl. 1.19).
Z malejącej liczby dzieci i młodzieży wynikają określone – doraźne i perspektywiczne – skutki dla polityki edukacyjnej oraz dla wielu innych dziedzin życia społecznego. Skoro już dziś notujemy znacznie większy spadek liczby uczniów w szkołach podstawowych i średnich niż kilka lat temu, to takie samo zjawisko w nadchodzących latach będzie się nasilać w
szko-łach wyższych. Potęgować się będą znane już dziś negatywne zjawiska związane z niżem demograficznym. Ta sama mniej liczna populacja po ukończeniu szkoły średniej i wyższej będzie podejmować pracę, czyli kształtować negatywne zjawiska na rynku pracy, zwłaszcza w sferze wykwalifikowanych kadr.
Przeciwdziałać temu możemy przez stymulowanie wzrostu liczby urodzeń i ograni-czanie odpływu młodych ludzi za granicę na pobyt stały i okresowy. Są to istotne wyzwania dla perspektywicznej polityki społecznej i ludnościowej w naszym kraju.
Należy podkreślić, że w ostatnich latach kształtuje się w Polsce przychylny klimat dla aktywnej polityki rodzinnej. W sposób istotny przyczyniły się do tego oceny i wnioski pre-zentowane na I i II Kongresie Demograficznym oraz na wielu konferencjach i seminariach naukowych wskazujących zagrożenia płynące z regresu demograficznego w naszym kraju.