Zmiany w strukturze ludności według wieku

Pamiętając o znaczeniu liczby ludności w procesach rozwojowych, trzeba jednocze-śnie dostrzegać skutki wynikające ze zmian w jej strukturze według wieku. Liczebność popu-lacji w danym kraju może przez dłuższy okres – na przykład przez 15–20 lat – pozostawać niezmienna, co wcale nie oznacza, że w tym samym czasie nie będą nasilać się lub maleć róż-norakie skutki wynikające z procesów demograficznych.

W Polsce w latach 1990–2014 liczba ludności zamykała się w granicach 38,0– –38,5 mln osób, a w Niemczech od 1995 r. do 2014 r. kształtowała się w przedziale 81,0– –82,0 mln osób – obserwowano więc stabilne populacje. Mimo to negatywne skutki demogra-ficzne dla rozwoju wielu dziedzin życia społeczno–gospodarczego są bardzo odczuwalne. Taki stan rzeczy wynika z głębokich zmian w strukturze wieku ludności wymienionych kra-jów, a ściślej mówiąc, z niekorzystnych relacji między liczbą dzieci a liczbą ludności dorosłej i liczbą ludzi starszych.

Zmiany te dokonują się pod wpływem niejednakowej liczby urodzeń i zgonów oraz liczby i struktury migrantów. Natężenie wymienionych czynników w poszczególnych krajach Europy – podobnie jak to miało miejsce w przypadku struktury ludności według płci – jest różne, a zatem ich wpływ na przekształcenia w strukturze wieku też niejednakowy.

Przedmiotem analizy będzie trójdzielny podział ludności według wieku typu biolo-gicznego; podział ludności według wieku typu ekonomicznego został pominięty. Omawiany będzie stan ludności w trzech grupach wieku w latach 2000 i 2014 (tabl. 1.24) i zachodzące w nich zmiany w ciągu 14 lat (tabl. 1.25).

Prezentowane liczby informują o dużych zmianach w strukturze ludności według wie-ku w krajach Europy. Ich wyrazem jest znaczny spadek liczby i udziału procentowego naj-młodszej populacji (0–14 lat) w ogólnej liczbie ludności, wzrost zaś ludności w najstarszych grupach wiekowych (65 i więcej lat).

Spadek liczebny najmłodszej populacji nie dotyczył wszystkich krajów europejskich. Wśród 36 krajów wymienionych w tablicy 1.2527, dla których prezentowane są dane dotyczą-ce struktury wieku, liczba dzieci w wieku 0–14 lat zmniejszyła się – w okresie 2000–2014 – w 25 państwach.

W krajach o znaczącym potencjale demograficznym ubytek ten w ujęciu procentowym wynosił: w Rumunii –25,6%, w Polsce –24,6%, w Niemczech –17,8% (tabl. 25). Rekordowy spadek omawianej populacji zanotowano w dwóch małych państwach nadbałtyckich: na Li-twie (–39,4%) i na ŁoLi-twie (–31,2%).

Tablica 1.24. Ludność według biologicznych grup wieku w krajach Europy* w latach 2000 i 2014. Stan w dniu 1 stycznia, w tysiącach

Kraje

Ludność w wieku

0–14 lat 15–64 lata 65 i więcej lat

2000 2014 2000 2014 2000 2014 Andora 10,1 11,8b 47,9 54,8b 8,0 9,6b Austria 1 371,8 1 218,8 5 396,8 5 731,3 1 233,7 1 556,7 Belgia 1 804,8 1 906,1 6 719,2 7 303,5 1 715,1 1 994,4 Bułgaria 1 300,9 996,1 5 565,2 4 831,9 1 324,8 1 417,7 Chorwacja 723,5a 627,6 2 879,6a 2 836,5 692,2a 782,7 Cypr 157,4 139,6 455,6 599,4 77,5 119,0 Czarnogóra 126,7 115,5 402,7 423,2 73,7 82,8 Czechy 1 707,2 1 577,5 7 152,8 7 109,4 1 418,1 1 825,5 Dania 981,1 968,7 3 558,5 3 631,8 790,4 1 026,7 Estonia 250,3 208,0 942,7 866,0 208,2 241,8 Finlandia 943,0 895,0 3 461,1 3 499,7 767,2 1 056,5 Francja 11 568,4 12 222,0 39 401,8 41 767,7 9 574,8 11 845,9 Grecja 1 694,6 1 600,1 7 413,6 7 088,2 1 795,6 2 238,5 Hiszpania 5 964,6 7 067,0 27 379,5 31 005,2 6 705,6 8 440,0 Holandia 2 945,5 2 850,1 10 766,0 11 060,2 2 152,4 2 919,0 Irlandia 828,6 1 013,3 2 524,9 3 011,4 424,0 580,7 Islandia 65,1 66,8 181,7 215,8 32,3 43,0 Liechtenstein 6,0 5,6 23,0 25,7 3,4 5,8 Litwa 710,0 430,1 2 319,5 1 970,6 482,6 542,7 Luksemburg 82,1 92,6 289,6 379,8 61,9 77,4 Łotwa 428,1 294,4 1 600,3 1 325,5 353,3 381,6 Malta 77,5 61,2 256,7 288,1 46,0 76,0 Niemcy 12 897,0 10 606,8 55 915,2 53 336,4 13 351,3 16 824,2 Norwegia 894,7 930,8 2 900,7 3 364,4 683,0 812,8 Polska 7 581,9 5 718,7 26 037,3 26 639,1 4 644,1 5 660,0 Portugalia 1 691,3 1 521,9 6 914,9 6 835,6 1 642,9 2 069,8 Rumunia 4 159,6 3 094,6 15 334,5 13 556,1 2 961,4 3 296,6 Serbia 1 248,3 5 718,7 5 078,6 4 833,5 1 201,0 1 288,3 Słowacja 1 069,4 829,9 3 714,1 3 852,9 615,2 733,1 Słowenia 320,4 301,1 1 392,0 1 399,9 275,4 360,1 Szwajcaria 1 249,0 1 212,3 4 821,2 5 494,6 1 094,3 1 432,7 Szwecja 1 639,7 1 646,1 5 689,2 6 126,6 1 532,6 1 872,2 Turcja 20 131,4 1 521,9 43 177,3 51 926,4 3 580,7 5 891,7 Węgry 1 729,2 1 425,8 6 961,3 6 719,7 1 531,1 1 731,8 Wielka Brytania 11 244,2 11 333,5 38 248,4 41 708,7 9 292,7 11 266,1 Włochy 8 144,8 8 448,1 38 468,5 39 319,6 10 310,2 13 014,9

Uwagi: * Pominięto Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Gruzję, Kosowo, Moł-dowę, Monako, Rosję, San Marino i Ukrainę.

a 2001 r.; b 2013 r.

We współczesnej Europie – obok krajów z malejącą liczbą dzieci – znajdują się także państwa, które w latach 2000–2014 charakteryzowała odmienna tendencja rozwojowa, a mia-nowicie ich wzrost liczebny. Takie zjawisko miało miejsce w 11 krajach. Na pierwszym miej-scu w tym względzie uplasowała się Irlandia z przyrostem wynoszącym 22,3%, na drugim Hiszpania ze wskaźnikiem 18,5%. Wskaźniki wzrostu w Belgii, Francji, Norwegii i we Wło-szech mieściły się w przedziale od 3,7% do 5,7%. W bardzo małym stopniu powiększyła się zbiorowość w wieku 0–14 lat w Wielkiej Brytanii (o 0,8%), a w Szwecji o 0,4% (tabl. 1.25).

Tablica 1.25. Zmiany w liczbie ludności według biologicznych grup wieku w krajach Europy* w latach 2000–2014**

Kraje

Przyrost, ubytek (–) ludności w grupie wieku

0–14 lat 15–64 lata 65 i więcej lat

w tys. w % w tys. w % w tys. w %

Andora 1,7 16,5 6,9 14,5 1,6 21,9 Austria –152,9 –11,1 334,5 6,2 323,1 26,2 Belgia 101,3 5,6 584,3 8,7 279,3 16,3 Bułgaria –304,8 –23,4 –733,3 –13,2 92,9 7,0 Chorwacja –95,9 –13,2 –43,1 –1,5 90,5 13,1 Cypr –17,8 –11,3 143,8 31,6 41,6 53,7 Czarnogóra –11,2 –8,8 20,4 5,1 9,1 12,3 Czechy –129,8 –7,6 –43,4 –0,6 407,5 28,7 Dania –12,5 –1,3 73,4 2,1 236,3 29,9 Estonia –42,3 –16,9 –76,7 –8,1 33,6 16,1 Finlandia –48,0 –5,1 38,6 1,1 289,4 37,7 Francja 653,7 5,7 2 365,8 6,0 2 271,1 23,7 Grecja –94,5 –5,6 –325,4 –4,4 442,9 24,7 Hiszpania 1 102,3 18,5 3 625,8 13,2 1 734,4 25,9 Holandia –95,5 –3,2 294,2 2,7 766,6 35,6 Irlandia 184,7 22,3 486,5 19,3 156,7 37,0 Islandia 1,7 2,7 34,2 18,8 10,7 33,2 Liechtenstein –0,4 –6,6 2,7 11,9 2,4 69,9 Litwa –279,9 –39,4 –348,8 –15,0 60,1 12,5 Luksemburg 10,5 12,7 90,1 31,1 15,5 25,0 Łotwa –133,7 –31,2 –274,8 –17,2 28,3 8,0 Malta –16,3 –21,0 31,5 12,3 30,0 65,2 Niemcy –2 290,2 –17,8 –2 578,8 –4,6 3 473,0 26,0 Norwegia 36,1 4,0 463,7 16,0 129,7 19,0 Polska –1 863,2 –24,6 601,8 2,3 1 016,0 21,9 Portugalia –169,4 –10,0 –79,3 –1,1 427,0 26,0 Rumunia –1 065,0 –25,6 –1 778,5 –11,6 335,2 11,3

Tablica 1.25. Zmiany w liczbie ludności według biologicznych grup wieku w krajach Europy* w latach 2000–2014** (dok.)

Kraje

Przyrost, ubytek (–) ludności w grupie wieku

0–14 lat 15–64 lata 65 i więcej lat

w tys. w % w tys. w % w tys. w %

Serbia –223,4 –17,9 –245,1 –4,8 87,3 7,3 Słowacja –239,4 –22,4 138,8 3,7 117,9 19,2 Słowenia –19,3 –6,0 7,9 0,6 84,7 30,8 Szwajcaria –36,7 –2,9 673,4 14,0 338,5 30,9 Szwecja 6,4 0,4 437,4 7,7 339,7 22,2 Turcja –1 281,6 –6,4 8 749,1 20,3 2 311,0 64,5 Węgry –303,4 –17,5 –241,6 –3,5 200,7 13,1 Wielka Brytania 89,3 0,8 3 460,3 9,0 1 973,4 21,2 Włochy 303,3 3,7 851,1 2,2 2 704,7 26,2

Uwagi: * Pominięto Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Gruzję, Kosowo, Moł-dawię, Monako, Rosję, San Marino i Ukrainę.

** Obliczenia dla: Andory w latach 2000–2013 i Chorwacji w latach 2001–2014.

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych tablicy 1.24.

Przyczyn niejednakowej dynamiki liczby omawianej populacji upatrywać trzeba w zróżnicowanym poziomie urodzeń. To główna przyczyna, która zadecydowała o ukształto-waniu się odmiennego w wielu krajach europejskich rozwoju liczebnego dzieci w wieku 0–14 lat, wyrażającego się w jednych krajach znaczącym przyrostem, w innych ubytkiem tej populacji.

Jakie jest miejsce Polski w rozwoju liczebnym omawianej populacji? Otóż jeśli stosowne wskaźniki w tym względzie uszereguje się od najwyższych dodatnich wartości do największych ujemnych, wówczas Polska – wykazując w latach 2000–2014 ubytek dzieci w wieku 0–14 lat stanowiący –24,6% – lokuje się wśród 36 państw na 33. miejscu. Za Polską pozostawały tylko: Litwa, Łotwa i Rumunia z wyraźnie wyższymi ujemnymi wskaźnikami.

Druga grupa wyodrębniona w trójdzielnym podziale ludności typu biologicznego to ludność w wieku 15–64 lata nazywana umownie ludnością dorosłą. Z danych tablicy 1.25 wynika, że rozwój liczebny tej grupy w 36 krajach28, mierzony w procentach, charakteryzuje w latach 2000–2014 również duża dyspersja. W 24 państwach miał miejsce wzrost omawia-nej zbiorowości. Dostrzega się go zarówno w dużych, średnich, jak i małych pod względem demograficznym krajach. W pierwszej grupie znalazła się Turcja, w której ten wskaźnik sta-nowił 20,3% (8749,1 tys. osób) i Hiszpania rejestrująca 13,2% (3625,8 tys. osób). Mniejszy wzrost wykazała Wielka Brytania ,9,0% (3460,3 tys. osób), a jeszcze mniejszy Francja, 6,0% (2365,8 tys. osób).

W bardzo małym stopniu zwiększyła się liczba ludności w wieku 15–64 lata w Polsce, bo tylko o 2,3% (601,8 tys. osób) i we Włoszech, gdzie odpowiednie liczby wynosiły 2,2% (851,1 tys. osób).

W grupie państw o średnim jak na warunki europejskie potencjale demograficznym, ale z dodatnim – w okresie 2000–2014 – przyrostem liczby ludności w wieku 15–64 lata po-zostawały m.in.: Austria, Belgia, Holandia, Szwecja i Szwajcaria. Stosowne wskaźniki dla tych państw mieściły się w przedziale: od 2,7% w Holandii do 14,0% w Szwajcarii. Rekor-dowe wskaźniki przyrostu wymienionej populacji zanotowały dwa bardzo małe kraje: Cypr, 31,6%, i Luksemburg 31,1%.

W zespole 36 badanych państw (dla których dostępne były dane dotyczące struktury ludności według wieku) znajduje się 12 państw wykazujących ubytek ludności w wieku 15–64 lata. Największe wskaźniki w tym względzie dotyczyły: Łotwy (–17,2%), Litwy (–15,0%), Bułgarii (–13,2%), Rumunii (–11,6%). W pozostałych ośmiu krajach mieściły się one w przedziale od –8,1% w Estonii do –1,1% w Portugalii (tabl. 1.25).

Analizując rozwój liczebny ludności w wieku 0–14 lat, zaznaczono, że główną przy-czyną dużego zróżnicowania tempa przyrostu tej zbiorowości w latach 2000–2014 był niejed-nakowy w poszczególnych krajach poziom urodzeń. Natomiast w przypadku populacji w wieku 15–64 lata można stwierdzić, że zasadniczą przyczyną także dużego zróżnicowania jej dynamiki w tym samym okresie było różne natężenie migracji zagranicznych. Porównania stosownych wskaźników w tablicach 1.22 i 1.25 prowadzi do wniosku, że w zasadzie kraje o znaczącym przyroście ludności dorosłej notowały także dodatnie salda migracji zagranicz-nych. I odwrotnie – państwa, które charakteryzował ubytek ludności w wieku 15–64 lata reje-strowały także ujemne salda wskazanych ruchów wędrówkowych.

Szczególną cechą rozwoju liczebnego prezentowanych wcześniej dwóch populacji: dzieci i ludności dorosłej było duże zróżnicowanie dynamiki. Właściwością trzeciej, najstar-szej zbiorowości w wieku 65 i więcej lat jest jednokierunkowy, stały, dodatni wzrost tej zbio-rowości. W okresie 2000–2014 obserwuje się go we wszystkich 36 krajach prezentowanych w tablicy 1.25. Zróżnicowane jest jednak tempo tego przyrostu. Jego obszar dyspersji wyzna-czała Bułgaria ze wskaźnikiem przyrostu 7,0% i Turcja notująca 64,5%.

W zespole państw z liczną populacją, które notują także znaczący przyrost ludności w wieku 65 i więcej lat, wymienić trzeba – poza Turcją – Niemcy (26,0%), Włochy (26,2%), Hiszpanię (25,9%), Wielką Brytanię (21,2%), Polskę (21,9%) – tabl. 1.25.

Trudno nie zauważyć wskaźników zamieszczonych w tablicy 1.25 informujących o dużym w latach 2000–2014 tempie przyrostu ludności w wieku 65 i więcej lat w kilku bardzo małych krajach. Wskazać tu trzeba: Lichtenstein (69,9%), Maltę (65,2%) i Cypr (53,7%).

Odmienny rozwój liczebny ludności w najmłodszych i najstarszych grupach wieko-wych, a także zróżnicowana dynamika liczby ludności dorosłej w poszczególnych krajach skutkowały wyraźnymi zmianami w strukturze populacji według wieku.

Wskaźniki przedstawione w tablicy 1.26 informują, że w okresie 2000–2014 udział populacji w wieku 0–14 lat w ogólnej liczbie ludności wśród 36 krajów zmalał aż w 33, w jednym pozostał bez zmian, a w dwóch, tj. w Hiszpanii i w Irlandii, minimalnie wzrósł.

W 2014 r. najniższy udział w wymienionej grupie wieku notowały: Niemcy (13,1%), Bułgaria (13,7%) i Włochy (13,9%), najwyższe zaś były udziałem Turcji (24,6%), Irlandii (22,0%) i Islandii (20,5%). W Polsce omawiany wskaźnik stanowił 15,0% (tabl. 1.26).

W przeciwieństwie do zbiorowości osób w wieku 0–14 lat, populacja w wieku 65 i więcej lat, zwiększająca w latach 2000–2014 stany liczebne, poszerzyła także swe udziały względne w ogólnej liczbie ludności. Proces taki miał miejsce we wszystkich 36 badanych krajach (tabl. 1.26).

Tablica 1.26. Zmiany w strukturze ludności według wieku w trójdzielnym podziale typu biologicznego w krajach Europy* w latach 2000–2014

Kraje

Udział danej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności, w procentach

ogółem 0–14 lat 15–64 lata 65 i więcej lat

2000 2014 2000 2014 2000 2014 2000 2014 Andora 100,0 100,0 15,4 15,5b 72,6 71,9b 12,1 12,6b Austria 100,0 100,0 17,1 14,3 67,4 67,4 15,4 18,3 Belgia 100,0 100,0 17,6 17,0 65,6 65,2 16,8 17,8 Bułgaria 100,0 100,0 15,9 13,7 67,9 66,7 16,2 19,6 Chorwacja 100,0 100,0 16,8a 14,8 67,0a 66,8 16,1a 18,4 Cypr 100,0 100,0 22,8 16,3 66,0 69,9 11,2 13,9 Czarnogóra 100,0 100,0 21,0 18,6 66,8 68,1 12,2 13,3 Czechy 100,0 100,0 16,6 15,0 69,6 67,6 13,8 17,4 Dania 100,0 100,0 18,4 17,2 66,8 64,5 14,8 18,2 Estonia 100,0 100,0 17,9 15,8 67,3 65,8 14,9 18,4 Finlandia 100,0 100,0 18,2 16,4 66,9 64,2 14,8 19,4 Francja 100,0 100,0 19,1 18,6 65,1 63,4 15,8 18,0 Grecja 100,0 100,0 15,5 14,6 68,0 64,9 16,5 20,5 Hiszpania 100,0 100,0 14,9 15,2 68,4 66,7 16,7 18,1 Holandia 100,0 100,0 18,6 16,9 67,9 65,7 13,6 17,3 Irlandia 100,0 100,0 21,9 22,0 66,8 65,4 11,2 12,6 Islandia 100,0 100,0 23,3 20,5 65,1 66,3 11,6 13,2 Liechtenstein 100,0 100,0 18,7 15,2 70,9 69,2 10,5 15,5 Litwa 100,0 100,0 20,2 14,6 66,0 66,9 13,7 18,4 Luksemburg 100,0 100,0 18,9 16,8 66,8 69,1 14,3 14,1 Łotwa 100,0 100,0 18,0 14,7 67,2 66,2 14,8 19,1 Malta 100,0 100,0 20,4 14,4 67,5 67,7 12,1 17,9 Niemcy 100,0 100,0 15,7 13,1 68,1 66,0 16,2 20,8 Norwegia 100,0 100,0 20,0 18,2 64,8 65,9 15,3 15,9 Polska 100,0 100,0 19,8 15,0 68,0 70,1 12,1 14,9 Portugalia 100,0 100,0 16,5 14,6 67,5 65,6 16,0 19,9 Rumunia 100,0 100,0 18,5 15,5 68,3 68,0 13,2 16,5 Serbia 100,0 100,0 16,6 14,3 67,5 67,6 16,0 18,0 Słowacja 100,0 100,0 19,8 15,3 68,8 71,1 11,4 13,5 Słowenia 100,0 100,0 16,1 14,6 70,0 67,9 13,9 17,5 Szwajcaria 100,0 100,0 17,4 14,9 67,3 67,5 15,3 17,6 Szwecja 100,0 100,0 18,5 17,1 64,2 63,5 17,3 19,4 Turcja 100,0 100,0 30,1 24,6 64,6 67,7 5,4 7,7 Węgry 100,0 100,0 16,9 14,4 68,1 68,0 15,0 17,5 Wielka Brytania 100,0 100,0 19,1 17,6 65,1 64,9 15,8 17,5 Włochy 100,0 100,0 14,3 13,9 67,6 64,7 18,1 21,4

Uwagi: * Pominięto Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Gruzję, Kosowo, Moł-dowę, Monako, Rosję, San Marino i Ukrainę.

a 2001 r.; b 2013 r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy danych Eurostatu: http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (dane dostępne z dnia 9.09.2015 r.).

Rozpiętości w udziale procentowym ludzi starszych w ogólnej liczbie ludności w kra-jach europejskich są bardzo duże, a zatem różne jest też zaawansowanie stopnia starości de-mograficznej. Krajem o najwyższym udziale ludności w wieku 65 i więcej lat w 2014 r. były Włochy, w których stosowny wskaźnik osiągnął 21,4%, na drugim miejscu w Europie lokują się Niemcy 20,8%, na trzecim Grecja 20,5% (tabl. 1.26).

Najmłodszą populacją w Europie jest Turcja, w której udział omawianej grupy popu-lacji stanowi 7,7%. Mimo wykazanego wcześniej bardzo dużego w latach 2000–2014 przyro-stu ludności w wieku 65 i więcej lat, pozostaje nadal najmłodszą populacją w Europie, na drugim miejscu lokuje się Irlandia z wyższym wskaźnikiem 12,6%.

Polska z jeszcze wyższym wskaźnikiem ludności w wieku 65 i więcej lat, wynoszą-cym 14,9%, plasuje się pod względem zaawansowania starości demograficznej na 10. miejscu wśród 36 badanych krajów europejskich.

***

Z przedstawionych w opracowaniu danych statystycznych dotyczących dynamiki lud-ności według płci i wieku, z ogólnego przeglądu składników, które kształtują te procesy, czyli przyrostu naturalnego i migracyjnego ludności, wynika, że Europa znalazła się na początku XXI wieku w fazie regresu ludnościowego uwarunkowanego nie tylko czynnikami demogra-ficznymi, lecz przede wszystkim wieloma czynnikami pozademograficznymi. Regres ten jest stosunkowo głęboki w byłych krajach socjalistycznych. Wyjście z niego wymaga dużych na-kładów materialnych i dużego wysiłku intelektualnego władz oraz organizacji pozarządowych w urzeczywistnianiu skutecznej polityki ludnościowej, zwłaszcza polityki rodzinnej i migra-cyjnej.

Trzeba także stwierdzić, że Europa Zachodnia pozostaje nadal w trudnej sytuacji de-mograficznej, ale jeszcze nie umiera, jak głosi tytuł wspomnianej wcześniej książki Śmierć

ROZDZIAŁ II. MAŁŻEŃSTWA I ROZWODY W POLSCE