Zmiany liczby i struktury ludności według biologicznych grup wieku

Aby ocenić zmiany w strukturze ludności według wieku, musimy ją podzielić (w za-leżności od potrzeb badawczych) na małe lub duże grupy wiekowe. Wyodrębniając określone grupy wiekowe, możemy kierować się właściwościami biologicznymi danej populacji i sto-sować podział ludności według biologicznych grup wieku lub właściwościami ekonomicz-nymi i stosować podział ludności według ekonomicznych grup wieku. Obok wymienio-nych podziałów wyodrębnia się także edukacyjne grupy wieku na potrzeby oświatowo- -wychowawcze.

Dokonując szerokiego podziału ludności według wieku typu biologicznego, wyod-rębnia się najczęściej trzy grupy wieku: 0–14, 15–64 oraz 65 lat i więcej. Podział ten pozwala określić, jaki odsetek ogółu ludności stanowią dzieci (umownie określane jako wnukowie), jaki ludność dorosła (umownie określana rodzicami), a jaki ludzie starzy (umownie określani dziadkami) i w konsekwencji wskazać stopień zaawansowania demograficznej starości ludności danego kraju lub regionu.

Wymienione wcześniej czynniki spowodowały w Polsce w latach 2002–2014 głębokie przekształcenia struktury ludności według wieku. Wyrażają się one w znacznym spadku licz-by dzieci i dużym wzroście populacji w starszym wieku (tabl. 1.7). Zbiorowość dzieci w wieku 0–14 lat zmalała w wymienionym okresie z 6804,3 tys. do 5764,2 tys., tj. o 1040,0 tys.; czyli o –15,3%, przy czym w mniejszym stopniu w miastach, bo o –13,5%, w większym zaś na wsi – o –17,5%. Był to rezultat stałego spadku liczby urodzeń, jaki wy-stąpił w tych środowiskach w omawianym okresie. Spadek liczebności dzieci w wieku 0–14 lat zmienił radykalnie ich udział względny w ogólnej liczbie ludności. Zmalał on z 17,8% w 2002 r. do 15,0% w końcu 2014 roku. Zwraca uwagę wyższy w końcu 2014 r. udział względny populacji w wieku 0–14 lat na wsi (16,5%), mniejszy natomiast w miastach (14,0%) (tabl. 1.8).

Kolejna, znacznie liczniejsza populacja w wieku 15–64 lata, obejmująca aż 50 rocz-ników, umownie określana ludnością dorosłą, liczyła w 2002 r. 26 526,6 tys. osób i stale zwiększała się do około 2010 roku. Lata 2012, 2013 i 2014 charakteryzowała odmienna ten-dencja, wyrażająca się nieznacznym zmniejszaniem się stanu liczebnego. W dniu 31 XII 2014 r. wynosił on 26 840,4 tys. osób i przewyższał jeszcze o 1,2% liczbę ludności w 2002 roku.

Tablica 1.7. Rozwój liczebny ludności według biologicznych grup wieku w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII

Wyszczególnienie ^Ogółem

Ludność w wieku lat

0–14 15–64 65 i więcej w tysiącach Ogółem 2002 38 218,5 6 804,3 26 526,6 4 887,7 2007 38 115,6 5 900,9 27 083,4 5 131,4 2012 38 533,3 5 796,6 27 249,0 5 487,7 2013 38 495,7 5 771,4 27 051,6 5 672,6 2014 38 478,6 5 764,2 26 840,4 5 874,0 Miasta 2002 23 571,2 3 747,8 16 913,2 2 910,2 2007 23 316,9 3 257,4 16 907,2 3 152,2 2012 23 336,3 3 238,6 16 597,0 3 500,7 2013 23 257,9 3 232,0 16 384,8 3 641,2 2014 23 216,4 3 241,6 16 181,8 3 792,9 Wieś 2002 14 647,3 3 056,5 9 613,4 1 977,5 2007 14 798,8 2 643,5 10 176,1 1 979,2 2012 15 197,0 2 558,0 10 651,9 1 987,1 2013 15 237,8 2 539,5 10 666,9 2 031,4 2014 15 262,3 2 522,5 10 658,6 2 081,1

Przyrost, ubytek (–) ludności w okresie 31 XII 2002– –31XII 2014: Ogółem w tysiącach 260,1 –1 040,0 313,8 986,4 w procentach 0,7 –15,3 1,2 20,2 Miasta w tysiącach –354,9 –506,2 –731,4 882,7 w procentach –1,5 –13,5 –4,3 30,3 Wieś w tysiącach 614,9 –534,0 1 045,2 103,7 w procentach 4,2 –17,5 10,9 5,2

Źródło: jak w tablicy 1.1 oraz obliczenia własne.

Udział względny populacji w wieku 15–64 lata w końcu 2014 r. wynosił 69,8% ogółu ludności; w stosunku do 2002 r. wzrósł tylko o 0,3 punktu procentowego. Nie dostrzega się większych różnic w udziale omawianej populacji w mieście i na wsi – wartość współczynnika w obu środowiskach była zbliżona do 70% (tabl. 1.8).

Trzecią grupę ludności wyodrębnioną w ramach podziału biologicznego, 65 lat i więcej, charakteryzuje największe tempo przyrostu. Jej liczebność w latach 2002–2014 zwiększyła się o 986,4 tys. osób, tj. o 20,2%. Zdecydowanie szybszy przyrost liczby ludności starszej miał miejsce w miastach, gdyż osiągnął 30,3%, podczas gdy na wsi wyniósł tylko 5,2%. (tabl. 1.7).

Przedstawiona dynamika wpłynęła na wyraźne zwiększenie udziału ludności w wieku 65 i więcej lat w ogólnej populacji kraju: 31 XII 2002 r. wynosił on 12,8%, natomiast w tym samym dniu 2014 r. – 15,3% (tabl. 1.8).

Tablica 1.8. Zmiany w strukturze ludności według biologicznych grup wieku w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII

Wyszczególnienie ^Ogółem

Ludność w wieku lat

0–14 15–64 65 i więcej w tysiącach Ogółem 2002 100,0 17,8 69,4 12,8 2007 100,0 15,5 71,1 13,5 2012 100,0 15,0 70,7 14,2 2013 100,0 15,0 70,3 14,7 2014 100,0 15,0 69,8 15,3 Miasta 2002 100,0 15,9 71,8 12,3 2007 100,0 14,0 72,5 13,5 2012 100,0 13,9 71,1 15,0 2013 100,0 13,9 70,4 15,7 2014 100,0 14,0 69,7 16,3 Wieś 2002 100,0 20,9 65,6 13,5 2007 100,0 17,9 68,8 13,4 2012 100,0 16,8 70,1 13,1 2013 100,0 16,7 70,0 13,3 2014 100,0 16,5 69,8 13,6

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych tablicy 1.7.

Należy podkreślić, że współczynnik ten został ukształtowany wyłącznie w wyniku procesów demograficznych w miastach, tu bowiem udział populacji w wieku 65 i więcej lat zwiększył się w latach 2002–2014 z 12,3% do 16,3%. Tymczasem na wsi stosowny współ-czynnik pozostał prawie na tym samym poziomie co w 2002 r., stanowiąc w końcu 2014 r. 13,6%.

Szybkie w ostatnich kilkunastu latach tempo wzrostu liczby ludności w wieku 65 i więcej lat, a także stałe zwiększanie się jej udziału względnego w całej populacji, świadczy o nasilaniu się procesu demograficznego starzenia ludności. W świetle wymienionego współczynnika obszarem o bardziej zaawansowanym procesie starzenia ludności były w Pol-sce – w końcu 2014 r. – miasta, a nie wieś. Taki stan rzeczy to rezultat utrzymującego się od wielu lat wyższego poziomu urodzeń na wsi niż w miastach.

Inną miarą procesu demograficznego starzenia ludności jest relacja między liczbą dzieci a liczbą ludzi starszych. Wskazuje ona, ilu ludzi w wieku 65 i więcej lat przypada na 1000 dzieci będących w wieku 0–14 lat. W 2002 r. wskaźnik ten wyniósł 718,3, a w 2014 r. jego wartość była wyraźnie wyższa i wynosiła 1019,1. W tym względzie miasta wyraźnie górowały nad wsią, odpowiednie wskaźniki wynosiły bowiem 1170,1 i 825,0 (tabl. 1.9).

Tablica 1.9. Relacje między liczbą dzieci i liczbą ludzi starych w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII

(na 1000 dzieci w wieku 0–14 lat przypada osób w wieku 65 lat i więcej)

Wyszczególnienie 2002 2007 2012 2013 2014

Ogółem 718,3 869,6 946,7 982,9 1 019,1

Miasta 776,5 967,7 1 080,9 1 126,6 1 170,1

Wieś 647,0 748,7 776,8 799,9 825,0

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych tablicy 1.7.

Z przytoczonych liczb płynie wniosek: w ciągu 12 lat znacznie pogorszyły się relacje międzypokoleniowe między dziadkami i wnukami, babciami i wnuczkami.

Należy zaznaczyć, że nie tylko rośnie liczba ludności w wieku 65 i więcej lat, lecz także dokonują się istotne zmiany w jej strukturze wieku. Dane tablicy 1.10 wskazują, że sta-ły wzrost populacji w wieku 65 i więcej lat w latach 2002–2014 był spowodowany głównie powiększaniem się liczebności osób w wieku 80 i więcej lat, czyli populacji w sędziwym wieku.

Oto fakty: populacja w wieku 65 i więcej lat w latach 2002–2014 zwiększyła się o 986,4 tys. osób, w tym przyrost ludności w wieku 65–79 lat wyniósł tylko 315,3 tys., zaś w wieku 80 i więcej lat 671,1 tys. osób. Znacznie szybsze tempo przyrostu tej ostatniej zbio-rowości obserwuje się w miastach, wolniejsze na wsi (tab. 1.10).

Niejednakowa dynamika liczby ludności w omawianych grupach wieku spowodowała zmiany w strukturze wiekowej populacji w starszym wieku. Zmalał mianowicie udział względny populacji w wieku 65–79 lat, wzrósł zaś w wieku 80 i więcej lat w ogólnej liczbie ludności w wieku 65 i więcej lat. W końcu 2002 r. udziały te stanowiły 82,4% i 17,6%, zaś w końcu 2014 r. odpowiednio 74,0% i 26,0%10. Liczby te świadczą o nasilającym się procesie starzenia się ludności w grupie wieku 65 i więcej lat. Jest to z jednej strony rezultat stałego wydłużania przeciętnego trwania życia, z drugiej zaś wchodzenia w ostatnich kilkunastu la-tach do grupy wieku 80 i więcej lat licznych generacji urodzonych w lala-tach 1920–1925.

Tablica 1.10. Rozwój liczebny ludności w starszym wieku (65–79 lat) i w sędziwym wieku (80 i więcej lat) w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII

Wyszczególnienie

Ludność w wieku 65 i więcej lat

razem

w tym

65–79 lat 80 i więcej lat

w tysiącach Ogółem 2002 4 887,7 4 029,7 857,9 2007 5 131,4 3 991,1 1 140,2 2012 5 487,7 4 044,4 1 443,3 2013 5 672,6 4 189,5 1 483,1 2014 5 874,0 4 345,1 1 529,0

Tablica 1.10. Rozwój liczebny ludności w starszym wieku (65–79 lat) i w sędziwym wieku (80 i więcej lat) w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII (dok.)

Wyszczególnienie

Ludność w wieku 65 i więcej lat

razem

w tym

65–79 lat 80 i więcej lat

w tysiącach Miasta 2002 2 910,2 2 424,8 485,4 2007 3 152,2 2 485,5 666,8 2012 3 500,7 2 627,3 873,4 2013 3 641,2 2 736,2 904,9 2014 3 792,9 2 852,4 940,6 Wieś 2002 1 977,5 1 605,0 372,5 2007 1 979,2 1 505,7 473,5 2012 1 987,1 1 417,1 569,9 2013 2 031,4 1 453,2 578,2 2014 2 081,1 1 492,7 588,4

Przyrost, ubytek (–) ludności

w okresie w tys. w % w tys. w % w tys. w %

31 XII 2002–31 XII 2014

Ogółem 986,4 20,2 315,3 7,8 671,1 78,2

Miasta 882,7 30,3 427,6 17,6 455,1 93,8

Wieś 103,7 5,2 –112,3 –7,0 215,9 58,0

Źródło: jak w tablicy 1.1 oraz obliczenia własne.

W ocenie zmian stopnia starości społeczeństwa znajduje również zastosowanie miara przedstawiająca wiek środkowy ludności, czyli mediana11. Dane w tablicy 1.11 świadczą, że w latach 2002–2014 mediana wieku ludności w naszym kraju wyraźnie wzrosła: z 35,9 lat do 39,4 lat. Należy zaznaczyć, że w 2014 r. wyższą wartość mediany zanotowano w zbiorowości kobiet (41,2 lat), niższą natomiast w zbiorowości mężczyzn (37,8 lat). Jest to rezultat dłuż-szego przeciętnego trwania życia kobiet niż mężczyzn.

Zauważalne są także różnice wartości mediany w miastach i na wsi. W końcu 2014 r. wynosiła ona w populacji miejskiej 40,6 lat, w wiejskiej natomiast 37,7 lat. Taki stan rzeczy jest spowodowany wyższym poziomem urodzeń, jaki charakteryzuje od wielu już lat środo-wisko wiejskie (tabl. 1.11).

11 Jeśli jej wartość rośnie, oznacza to, że dana populacja się starzeje, jeśli zaś mediana się zmniejsza, świadczy to, że dana społeczność się odmładza.

Tablica 1.11. Mediana (wiek środkowy) ludności w Polsce w latach 2002–2014

Wyszczególnienie 2002 2007 2012 2013 2014

Ogółem 35,9 lat 37,3 lat 38,7 lat 39,1 lat 39,4 lat

mężczyźni 33,9 lat 35,3 lat 37,0 lat 37,4 lat 37,8 lat

kobiety 38,0 lat 39,4 lat 40,5 lat 40,9 lat 41,2 lat

Miasta 37,2 lat 38,5 lat 39,9 lat 40,2 lat 40,6 lat

mężczyźni 34,7 lat 36,0 lat 37,8 lat 38,2 lat 38,6 lat

kobiety 39,5 lat 41,1 lat 42,2 lat 42,6 lat 42,9 lat

Wieś 34,0 lat 35,5 lat 36,9 lat 37,3 lat 37,7 lat

mężczyźni 32,7 lat 34,2 lat 35,9 lat 36,2 lat 36,6 lat

kobiety 35,3 lat 36,8 lat 38,1 lat 38,4 lat 38,8 lat

Źródło: Roczniki Demograficzne GUS: 2003, 2008, 2013, 2014. Dla 2014 r. – dane GUS.

Wykres 1.3. Mediana (wiek środkowy) ludności w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII