Małoletnie dzieci w rozwodzących się małżeństwach

Rozwód – niezależnie od indywidualnej moralnej i emocjonalnej jego oceny – w nie-jednym przypadku to najrozsądniejsze zakończenie nieudanego związku. Za każdym razem jednak szczególna uwaga powinna być zwrócona na te rozpadające się małżeństwa, które wy-chowują niesamodzielne potomstwo – wszak rozwód rodziców jest to „dla dzieci pierwszy w życiu koniec świata”22. Szczególne zainteresowanie tą grupą ze strony polityk publicznych wynika przynajmniej z dwóch przyczyn: obniżenia się poziomu życia obserwowanego w po-wstałych wskutek rozwodu rodzinach monoparentalnych23 oraz z kłopotów emocjonalnych i wychowawczych u dzieci doświadczających rozejścia się rodziców. Dla demografa obser-wacja tych dzieci w długim okresie jest interesująca; szybko rozwijające się badania znajdują wciąż nowe dowody potwierdzające tezę o dziedziczeniu skłonności do rozwodów24. Tym samym dzisiejszy wzrost liczby dzieci dotkniętych rozwodem przełoży się na większą liczbę rozwodów w przyszłości.

22 W. Szymborska, Rozwód z tomiku Tutaj, Wydawnictwo Znak. Kraków 2009.

23 Rodziny z jednym rodzicem, rodziny niepełne.

24 P.R. Amato, Explaining the Intergenerational Transmission of Divorce, ”Journal of Marriage and Family” 1996, Vol. 58, No. 3, s. 628–640; A. Diekman, K. Schmidheiny, The Intergenerational Transmission of Divorce:

A Fifteen-Country Study with the Fertility and Family Survey, ”Comparative Sociology” 2013, Vol. 12, No. 2,

Zdecydowana większość par małżeńskich decydujących się na rozwód posiada potom-stwo, jednak od 20 lat powoli – z przerwą na lata 2004–2005 – wzrasta udział par nieposiada-jących małoletnich dzieci (w 2014 r. było to 42,2% ogółu rozwodzących się małżeństw) – wykres 2. 34.

Wykres 2.34. Udział rozwodzących się małżeństw nieposiadających małoletniego potomstwa w latach 1980–2014 (jako % ogółu rozwodzących się małżeństw)

Źródło: dane GUS.

Taka zmiana częściowo jest związana ze wzrostem znaczenia par charakteryzujących się długim stażem małżeńskim, co z kolei oznacza, iż ewentualne potomstwo takich par osią-gnęło już pełnoletniość, po części zaś jest wynikiem obniżania się dzietności, a przede wszystkim upowszechniania bezdzietności, w tym i tej dobrowolnej.

Mimo wzrostu odsetka rozwodzących się par nieposiadających dzieci w wieku poniżej 18 lat w ostatnich kilku latach nastąpiła stabilizacja liczby dzieci doświadczających w danym roku formalnego rozstania się rodziców. W roku 2014 dotyczyło to 55 tys. dzieci. (tabl. 2.11, wykres 2.34).

Tablica 2.11. Podstawowe informacje o małoletnich dzieciach doświadczających rozwodu rodziców w latach 1980–2014 Rok % małżeństw rozwodzących się posiadających dzieci Liczba małżeństw rozwodzących się posiadających dzieci Liczba dzieci rozwodzących się rodziców

Rozwodzące się pary z dziećmi według liczby dzieci

1 2 3 4+ 1980 62,4 24 871 34 313 17 273 6 206 1 071 321 1985 66,5 32 646 48 283 20 139 10 156 1 804 547 1990 68,9 29 229 45 105 16 831 9 909 1 914 575 1995 69,5 26 496 40 636 15 500 8 642 1 787 567 2000 64,9 27 776 41 580 17 153 8 265 1 775 583 2005 67,6 45 695 71 623 26 944 13 801 3 488 1 462 2010 59,2 36 298 52 165 23 373 10 655 1 805 465 2014* 57,8 38 040 55 006 24 052 11 704 1 806 478 Miasta 56,3 27 299 38 504 17 777 8 192 1 079 251 Wieś 62,9 10 455 16 130 6 068 3 438 723 226

* W podziale na miasta i wieś nie uwzględniono rozwodów osób mieszkających za granicą.

Źródło: dane GUS.

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 1980 1990 2000 2010

Wykres 2.35. Liczba małoletnich dzieci dotkniętych rozwodem rodziców w latach 1980–2014

Źródło: dane GUS.

Wyjątkiem, jeśli chodzi o liczbę dzieci dotkniętych rozwodem rodziców, był okres obowiązywania wspomnianej ustawy o świadczeniach rodzinnych, kiedy to wiele par posia-dających dzieci – zwłaszcza par wielodzietnych – decydowało się na formalne rozstanie25. W rezultacie w roku 2005 rozwodu rodziców doświadczyło aż 71,6 tys. dzieci; liczba ta była najwyższa w całym powojennym okresie.

Kolejnym zagadnieniem, które warto przeanalizować, jest kwestia rozkładu liczby małoletnich dzieci wśród rozstających się par. Wśród tych, którzy posiadali małoletnie po-tomstwo, dominowały cały czas pary z jednym dzieckiem, odpowiadające za 60–70% ogółu rozwodów. Jedną czwartą stanowiły małżeństwa z dwojgiem dzieci, zaś osoby posiadające liczniejsze potomstwo przedstawiały niewielką część – z reguły jedynie 6–9% (wykres 2.36).

Wykres 2.36. Rozkład rozwodzących się par posiadających małoletnie potomstwo według jego liczby w latach 1980–2014

Źródło: dane GUS.

25 Z szacunków wynika, iż w latach 2004–2006 dodatkowa liczba rozwodów wyniosła ok. 23 tys.; zob. P. Szukalski, Dzieci po rozwodzie rodziców w Polsce w latach 1980–2007, „Polityka Społeczna” 2010, nr 4, s. 7–12 (http://www.ipiss.com.pl/wp–content/plugins/download–monitor/download.php?id=568). 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 1980 1990 2000 2010 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1 2 3 4+

Brak przy tym było istotnych, gwałtownych zmian, z wyjątkiem lat 2004 i 2005, kiedy to udział par z jednym dzieckiem obniżył się z 64,2% w 2003 r. do 59% w 2005 r., wzrosły zaś frakcje małżeństw z większą liczbą potomstwa. Zmiany te miały bardziej dynamiczny charakter w przypadku par z większą liczbą dzieci.

Jako rezultat utrzymywania się w ostatnich kilku latach względnie stałej liczby roz-wodów i małoletnich dzieci rozstających się par należy odczytać prawie stałą średnią liczbę potomstwa posiadanego przez rozwodzące się (i posiadające potomstwo) pary (wykres 2.37). Wielkość ta przybiera w ostatnich latach wartość ok. 1,45 (2014 r.), potwierdzając widoczną na wykresie 2.37 przewagę liczebną jednodzietności rozwodzących się osób.

Wykres 2.37. Średnia liczba małoletnich dzieci par rozwodzących się, które posiadają potomstwo, w latach 1980–2014

Źródło: dane GUS.

Kolejnym analizowanym zagadnieniem jest wiek, w którym dzieci doświadczają roz-wodu swych rodziców (wykres 2.38). Zmienna ta jest istotna, gdyż należy oczekiwać, iż zwłaszcza wśród dzieci małych, nie rozumiejących etiologii decyzji swych rodziców, mogą się pojawiać liczne problemy emocjonalne związane z obarczaniem się odpowiedzialnością za rozstanie rodziców. U dzieci starszych zdecydowanie ważniejszym problemem są zapewne kłopoty wychowawcze oraz wyłaniające się wskutek zaniku efektu skali gospodarowania – a niekiedy złej woli jednego z rodziców – kłopoty finansowe gospodarstwa domowego. W zbiorowości dzieci dotkniętych rozwodem rodziców dominują te w wieku 7–15 lat. Na drugim miejscu znajduje się grupa 3–6 lat, następnie 0–2 lata, najmniej liczną podzbioro-wość zaś stanowią nastolatki. Taka kolejność wynika przede wszystkim z grupowania mate-riału statystycznego, z faktu, iż w swych opracowaniach GUS zagregował wiek w przedziały o różnej rozpiętości.

W badanym okresie można było zauważyć do połowy pierwszego dziesięciolecia XXI wieku stały spadek wśród rozwodzących się liczby dzieci w wieku poniżej szkolnego oraz wzrost znaczenia tych starszych – przede wszystkim mających 7–15 lat. Po roku 2005 zwiększa się znaczenie młodszych dzieci, co odzwierciedla powolny wzrost liczby urodzeń odnotowywany po 2003 roku. Obecnie dominują dzieci w wieku 7–15 lat (50,7% ogółu w 2014 r.; w 2005 r. było to 59,5%), a na drugim miejscu znajdują się dzieci w wieku 3–6 lat (30,1% w 2014 i 23,2% w 2005 r.). Sukcesywnie zmniejsza się w ostatnich latach znaczenie dzieci nastoletnich (16–17 lat), zaś udział najmłodszych podlega wahaniom, które należy wy-jaśnić czynnikiem strukturalnym.

1,35 1,4 1,45 1,5 1,55 1,6 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

Wykres 2.38. Rozkład liczby małoletnich dzieci par rozwodzących się według wieku tych dzieci w latach 1980–2014 (w %)

Źródło: dane GUS.

Kolejnym badanym wątkiem jest kwestia orzekania przez sąd, które z rodziców ma wykonywać władzę rodzicielską nad małoletnimi dziećmi (wykres 2.39).

Wykres 2.39. Pary rozwodzące się posiadające małoletnie potomstwo według powierzenia przez sąd władzy rodzicielskiej w latach 1980–2014

Źródło: dane GUS.

W całym objętym analizą okresie zdecydowanie dominowało powierzanie władzy rodzicielskiej matce małoletnich dzieci, aczkolwiek wyraźnie widoczne jest powolne zmniej-szanie się takiego sądowego rozwiązania kwestii opieki nad dzieckiem. Powyższej tendencji towarzyszyła bowiem inna – wzrost skali wspólnego sprawowania władzy rodzicielskiej przez oboje rodziców. Ostatnie lata przyniosły zmianę tej tendencji, po 2009 r. o kilka punk-tów procentowych (z 52,6%) podniósł się bowiem udział orzeczeń przyznających władzę

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1980 1990 2000 2010 16‐17 7‐‐15 3‐‐6 0‐2 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1980 1990 2000 2010

inne przypadki powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej rodzina zastępcza

placówka wychowawcza

odzielnie matka, oddzielnie ojciec

razem matka i ojciec

ojciec

matce (60,7% w 2014 r.), czemu towarzyszyło znaczące zmniejszenie się przypadków, gdy władza rodzicielska była przekazywana razem matce i ojcu (spadek odpowiednio z 41,5% do 33,1%). Na wszystkie inne opcje przypada łącznie 5–6%, z czego najpopularniejsze i posiada-jące rosnące znaczenie w badanym okresie było obdarzanie władzą rodzicielską wyłącznie ojca dzieci. Jednakże to rozwiązanie – mimo tendencji wzrostowej – jest relatywnie rzadkie (stanowi od 2,6% w 1980 r. do 4,6% w 2013 r. i 4,5% w 2014 r. z lekką tendencją wzrostową w ostatnim dziesięcioleciu).

Zachodzące w długim okresie zmiany w zakresie powierzania władzy rodzicielskiej należy ocenić pozytywnie, wskazują one bowiem na coraz częstsze współdziałanie rodziców w imię dobra potomstwa. Przedstawiona tendencja pośrednio wskazuje zaś na wzrost zaanga-żowania emocjonalnego i instrumentalnego ojców w wychowywanie dzieci. Tak chyba nale-ży interpretować szybkie zwiększanie się przypadków powierzania dzieci wspólnej opiece rodziców (oraz w ostatnich latach ojcu), choć alternatywne wyjaśnienie może się opierać na postępującym „cywilizowaniu się” procedury rozwodowej, a w efekcie łatwiejszym ustalaniu przez rozstających się małżonków wszelkich spornych kwestii.

Pośrednio z tematyką niniejszego podrozdziału związana jest kwestia wysokości ali-mentów przyznawanych przez sąd w sytuacji, gdy rozstająca się para posiada małoletnie po-tomstwo pozostające na utrzymaniu (wykres 2.40). Kwestia ta jest o tyle istotna, iż pośrednio informuje o poziomie życia tych dzieci, a dokładniej rzecz ujmując, jest informacją z jednej strony o możliwościach finansowych rodzica, który łoży na utrzymanie dziecka na stałe pozo-stającego z drugim rodzicem, z drugiej zaś o sądowej wizji wysokości alimentów zapewniają-cych dziecku „godne” życie.

Wykres 2.40. Rozkład wysokości alimentów przyznanych małoletnim dzieciom pozostających na utrzymaniu rodziców w rozwodach orzekanych w 2014 r. (w PLN)

Ogółem

W sytuacji gdy para posiada jedno dziecko

Źródło: dane GUS.

0 2000 4000 6000 8000  Nie zasądzono alimentów  101‐200  301‐400  501‐600  701‐800  901‐1000 2000+ 0 2000 4000 6000 8000  Nie zasądzono alimentów  101‐200  301‐400  501‐600  701‐800  901‐1000 2000+

Ewidentnie – zwłaszcza w przypadku, gdy alimenty mają pokryć koszt utrzymania jednego dziecka – dominują niskie kwoty. W przypadku jednego dziecka są to najczęściej sumy rzędu 400–600 zł miesięcznie, a zatem stanowiące około połowy miesięcznej kwoty, jaka zdaniem Centrum im. A. Smitha jest niezbędna do utrzymania przeciętnego dziecka26. W przypadku ogółu dzieci (a rozstająca się, posiadająca potomstwo para średnio ma 1,45 dziecka) najczęściej występują kwoty 400–700 zł, choć pojawiają się i alimenty ponad 1000 zł czy nawet 2000 zł; takie świadczenia sąd najczęściej wyznacza w sytuacji dwu- dzietności, choć wraz ze zwiększaniem się liczby małoletniego rodzeństwa doświadczającego rozwodu rodziców zwiększa się odsetek relatywnie wysokich zasądzonych świadczeń alimen-tacyjnych.

2.6. Separacje

Wówczas gdy rozkład pożycia nie jest zupełny, albo zakwestionowana jest jego trwa-łość, sąd rodzinny może orzec o separacji. Separacja to instytucja prawa rodzinnego wprowa-dzona w grudniu 1999 roku. Celem wprowadzenia tej nowej możliwości prawnej była chęć prawodawcy wyjścia naprzeciw oczekiwaniom:

1) osób, które ze względów ideologicznych nie dopuszczają możliwości rozwiązania mał-żeństwa wskutek rozwodu27, a jednocześnie nie chcą trwać w nieudanym związku mał-żeńskim;

2) osób, które wychodzą z założenia, iż łatwiej będzie im uzyskać separację niż rozwód (wy-starczy bowiem udowodnić pełny rozkład pożycia, podczas gdy w przypadku rozwodu należy udowodnić dodatkowo trwałość takiego rozkładu);

3) tych, którzy – wierząc z możliwość pogodzenia się – chcą swoistego, czasowego „za- wieszenia” dotychczasowego związku; separacja bowiem może być zniesiona na zgodne żądanie współmałżonków, prowadząc do samoistnego „odtworzenia się” małżeń-stwa.

Liczba orzeczonych separacji jest – w porównaniu z orzekanymi rozwodami – nie-wielka, lecz zmienna (tabl. 2.12, wykres 2.41). Dynamiczny wzrost widoczny w pierwszych latach po wprowadzeniu separacji odzwierciedlał, z jednej strony, „przepustowość” sądów, z drugiej zaś – coraz większą znajomość tej instytucji prawa rodzinnego wśród zainteresowa-nych. Szczyt, odnotowany w roku 2006, współbrzmiał z rekordowymi zanotowanymi wów-czas liczbami rozwodów, mając prawdopodobnie tę samą przyczynę – ustawę o świadcze-niach rodzinnych.

26 Koszty wychowania dzieci w Polsce 2015, Raport Centrum im. Adama Smitha pod kierunkiem prof. dr.

hab. Aleksandra Surdeja, Warszawa 2015 (http://smith.pl/sites/default/files/zalaczniki_201508/dzieci_2015_ _raport.pdf).

27 Zważywszy, iż większość działających w Polsce kościołów i związków wyznaniowych uznaje prawo państwa do rozwiązywania małżeństwa, instytucja separacji dotyczy przede wszystkim osób wyznania katolickiego. Co więcej, katolicki Kodeks Prawa Kanonicznego przewiduje możliwość, iż w przypadku gdy wyrok cywilny nie będzie „przeciwny prawu Bożemu”, biskup diecezjalny miejsca pobytu małżonków, po rozważeniu szczególnych okoliczności, może udzielić zezwolenia na zwrócenie się do sądu świeckiego o orzeczenie o separacji.

Tablica 2.12. Podstawowe informacje o separacjach orzeczonych i zniesionych w latach 2000–2014

Rok separacji ^Liczba orzeczonych Liczba par separowanych posiadających potomstwo Liczba dzieci par separowanych Średnia liczba dzieci małżeństw separowanych Liczba separacji zniesionych 2000 1 340 . . . . 2005 11 600 9 700 20 254 2,09 51 2010 2 789 1 617 2 779 1,72 253 2014 1 918 964 1 577 1,64 253 Miasta 1 395 652 1 036 1,59 183 Wieś 515 311 539 1,73 66

Źródło: dane GUS

Wykres 2.41. Liczba separacji orzeczonych i zniesionych w latach 1999–2014

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Ogółem Miasto wieś 0 50 100 150 200 250 300 2002 2007 2012 Orzeczone Zniesione

Źródło: dane GUS.

W ostatnich latach liczba orzekanych separacji utrzymuje się na niskim i stale zmniej-szającym się poziomie, jeszcze w roku 2010 odnotowano ich 2,8 tys., a w 2014 r. jedynie 1,9 tys. Separacje są zjawiskiem typowo miejskim, w całym analizowanym okresie prawie ¾ spośród nich było orzekanych w stosunku do mieszkańców miast (w 2014 r. 72,7%).

Szczęśliwie w przypadku znacznej części związków następuje naprawa relacji łączą-cych partnerów, w związku z czym sądy orzekają o zniesieniu separacji. Odwołując się do odpowiednika współczynnika rozwodów w przeliczeniu na 1000 nowo zawartych małżeństw (choć z uwagi na bardzo dużą zmienność liczby separacji wobec takiego działania można mieć wiele obiekcji), widoczny jest wzrost natężenia separacji kończących się zniesieniem (w 2014 r. 131,9 na 1000 orzeczonych separacji).

Separowane pary początkowo częściej w porównaniu z parami rozwodzącymi się po-siadały potomstwo na utrzymaniu, jednak w ostatnich latach połowa z nich odznacza się bez-dzietnością. W przypadku tych par, które posiadają małoletnie dzieci na utrzymaniu, średnia jest jednak nieco wyższa w porównaniu z osobami rozwodzącymi się (w 2014 r. wynosiła 1,64, podczas gdy w przypadku rozwodzących się było to 1,45) – wykres 2.42.

Wykres 2.42. Udział par separowanych nieposiadających potomstwa i średnia jego liczba w przypadku par posiadających potomstwo

w latach 2001–2014 0 0,5 1 1,5 2 2,5 2001 2006 2011 Udział par bezdzietnych średnia liczba

Źródło: dane GUS.

W przypadku osób posiadających potomstwo zdecydowanie przeważały pary z jed-nym dzieckiem (nieco więcej niż połowa), jednak znaczący jest także udział par posiadają-cych przynajmniej troje dzieci, a zatem par wielodzietnych (wykres 2.43). Choć w okresie obowiązywania ustawy o świadczeniach rodzinnych, udział ten osiągnął w 2006 r. 22,4%, obecnie też utrzymuje się na relatywnie wysokim poziomie około 12–13% (12,4% w 2014 r.).

Wykres 2.43. Rozkład par separowanych według liczby potomstwa w latach 2001–2014 (w %) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2001 2006 2011 4+ 3 2 1 bez dzieci 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2001 2006 2011 4+ 3 2 1

Wszystkie pary Pary posiadające potomstwo