Zmiany w liczbie i strukturze ludności według płci

Relacje między liczbą mężczyzn i kobiet nie są stałe, zmieniają się w czasie i są zróż-nicowane w przestrzeni. Są one kształtowane z jednej strony w wyniku naturalnych procesów biologicznych, takich jak: stale występująca wśród noworodków przewaga liczby chłopców nad liczbą dziewcząt, większa częstość zgonów mężczyzn niż kobiet, z drugiej zaś w wyniku ruchów wędrówkowych ludności, uwarunkowanych różnymi procesami: gospodarczymi, spo-łecznymi, kulturowymi.

Liczba i struktura ludności według płci ogółem w miastach i na wsi oraz w poszczegól-nych grupach wieku warunkuje zarówno bieżące, jak i przyszłe procesy demograficzne, w tym zwłaszcza liczbę urodzeń i zgonów. Odgrywa także ważną rolę w społeczno-gos- podarczym rozwoju kraju.

1.3.1. Dynamika liczby mężczyzn i kobiet

Tempo rozwoju liczebnego mężczyzn i kobiet w Polsce w latach 2002–2014 nie róż-niło się znacząco. Jak wynika z danych tablicy 1.5, populacja mężczyzn ogółem w wymie-nionym okresie powiększyła się o 0,6%, podczas gdy kobiet o 0,7%. Liczba kobiet rosła za-tem nieco szybciej, mimo że rodziło się więcej chłopców niż dziewczynek. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać we wciąż dużej w Polsce nadumieralności mężczyzn, zwłasz-cza w młodszym wieku produkcyjnym, tzw. mobilnym. Pewien wpływ ma tu także ujemne od wielu lat saldo migracji zagranicznych, które dotyczy obu płci, choć w niejednakowym stop-niu.

Duże różnice w dynamice liczby ludności według płci w latach 2002–2014 zauważa się w przekroju miasto–wieś. Wcześniej wykazano, że w wymienionym okresie populacja w miastach zmniejszyła swój stan liczebny. Ubytek ten dotyczył obu płci, w większym jednak stopniu objął mężczyzn (spadek o 1,8%), w mniejszym kobiety (spadek o 1,2%) (tabl. 1.5).

Tablica 1.5. Ludność według płci w Polsce w latach 2002–2014. Stan w dniu 31 XII

Lata

Ogółem Miasta Wieś

mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety w tysiącach 2002 18 506,7 19 711,8 11 211,4 12 359,8 7 295,4 7 351,9 2007 18 411,5 19 704,1 11 049,5 12 267,4 7 362,0 7 436,8 2012 18 649,3 19 884,0 11 072,3 12 264,0 7 577,0 7 620,0 2013 18 629,5 19 866,1 11 032,7 12 225,2 7 596,8 7 640,9 2014 18 619,8 19 858,8 11 010,2 12 206,2 7 609,6 7 652,6

Przyrost, ubytek (–) ludności W okresie 31 XII 2002–

–31 XII 2014

w tysiącach 113,1 147,0 –201,2 –153,7 314,3 300,7

w procentach 0,6 0,7 –1,8 –1,2 4,3 4,1

Źródło: jak w tablicy 1.1 oraz obliczenia własne.

Odmienny proces miał miejsce na wsi. Wzrost liczby ludności wiejskiej w omawia-nym okresie dotyczył także obu płci, w większym stopniu jednak odnosił się do mężczyzn (wzrost o 4,3%), w mniejszym zaś do kobiet (wzrost o 4,1%) (tabl. 1.5).

Wskutek niejednakowej dynamiki liczby mężczyzn i kobiet ukształtowała się w Polsce wyraźna nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn. Wynosiła ona: 31 XII 2002 r. – 1205,1 tys. osób, w tym samym dniu w 2007 r. – 1292,6 tys., a w końcu 2014 r. – 1239,0 tys. osób (tabl. 1.5). Współczynnik feminizacji, czyli liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn, sta-nowił odpowiednio: 106,5, 107,0 i 106,77. Nie zauważa się istotnych zmian w badanych la-tach w poziomie współczynników feminizacji dotyczących ogólnej liczby ludności.

czyć jednak trzeba, że tej wielkości współczynniki świadczą o lekko niezrównoważonej rela-cji liczbowej mężczyzn i kobiet. Jeśli jednak uwzględnimy, że kobiety żyją dłużej niż męż-czyźni, wskutek czego ich przewaga liczebna po 60. roku życia wyraźnie się zwiększa, war-tość tego współczynnika staje się oczywista.

Odmienne tendencje w dynamice liczby mężczyzn i kobiet w mieście i na wsi przeło-żyły się na niejednakowy poziom współczynników feminizacji w tych środowiskach. Wyraź-na przewaga liczby kobiet Wyraź-nad liczbą mężczyzn występuje w miastach. W 2002 r. Wyraź-na 100 mężczyzn przypadało tu 110,2 kobiet, a w końcu 2014 r. współczynnik ten zwiększył się do 110,98. Dane te świadczą o niekorzystnych relacjach liczbowych mężczyzn i kobiet w śro-dowisku miejskim. Inny poziom współczynników feminizacji występuje na wsi. W 2002 r. na 100 mężczyzn przypadało tam 100,8 kobiet; by w końcu 2014 r. obniżyć się do 100,69.

Patrząc na współczynniki feminizacji populacji wiejskiej można mówić o niemalże idealnej relacji liczbowej ludności według płci. Duża przewaga liczebna kobiet w miastach i prawie równowaga liczebna obu płci na wsi to głównie rezultat odpływu kobiet, zwłaszcza młodych, ze wsi do miast w minionych latach.

1.3.2. Zróżnicowanie współczynników feminizacji według wieku

Wpływ przedstawionych na początku tego podrozdziału czynników kształtujących re-lacje liczbowe ludności według płci łatwo dostrzec w wartościach cząstkowych współczynni-ków feminizacji według wieku. To, że rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek, jest znaną powszechnie prawidłowością demograficzną, która powoduje, że wśród dzieci i młodzieży obserwuje się wyraźną przewagę liczebną płci męskiej. Wyższa umieralność chłopców niż dziewcząt sprawia, że istniejąca przewaga liczebna chłopców – w miarę osiągania coraz to starszych grup wieku – stopniowo się wyczerpuje i wreszcie zanika, po czym liczniejszą po-pulacją stają się kobiety.

Z danych zawartych w tablicy 1.6 wynika, że w Polsce zarówno w 2002 r., jak i w 2014 r. w populacjach, które nie osiągnęły jeszcze 40. roku życia, na 100 osób płci mę-skiej przypadało około 95–98 osób płci żeńmę-skiej. Warto nadmienić, że w Polsce najbardziej zbliżoną do siebie liczbę mężczyzn i kobiet obserwowano: w 2002 r. w grupie wieku 40– –44 lata, tu bowiem współczynnik feminizacji (liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn) wynosił 100,1, zaś w 2014 r. – w kolejnej, starszej grupie wieku 45–49 lat, w której współ-czynnik ten stanowił 99,6 (tabl. 1.6). Tej wartości współwspół-czynniki feminizacji nie występują ani w młodszych, ani w starszych 5–letnich grupach wiekowych.

W grupie wieku 45–49 lat (w 2002 r.) i w grupie wieku 50–54 lata (w 2014 r.) prze-wagę liczebną nad mężczyznami uzyskują już kobiety, przy czym im starsza grupa wiekowa, tym przewaga ta jest wyższa, co widać w wartości współczynników feminizacji. W 2014 r. w przedziale wieku 65–69 lat współczynnik ten wynosił 125,3, a w grupie wieku 80–84 lata 199,7. Najwyższy poziom współczynnika feminizacji dostrzega się w populacji wieku 85 lat i więcej – wynosił on 271,8 (tabl. 1.6). Jest to skutek nie tylko różnic w przeciętnej długości trwania życia kobiet i mężczyzn, lecz także negatywnych następstw II wojny światowej. Cho-dzi tu o duże straty wśród młodych mężczyzn w czasie okupacji hitlerowskiej, spowodowane bezpośrednimi działaniami na polach bitew, w walkach partyzanckich, w obozach pracy, w więzieniach itp. Wielu mężczyzn zginęło także w pierwszych latach po II wojnie światowej w walkach bratobójczych, rozgrywanych o cele i ideały społeczno-politycznego ustroju po-wojennej Polski. Mężczyźni – wówczas w młodym wieku – obecnie znajdują się w najstar-szych grupach wieku poprodukcyjnego i w stosunku do liczby kobiet w tych samych grupach wieku stanowią zbiorowość mniej liczną.

8 Obliczono na podstawie danych tabl. 1.5.

Tablica 1.6. Ogólny i cząstkowe współczynniki feminizacji w Polsce w latach 2002 i 2014. Stan w dniu 31 XII (na 100 mężczyzn przypada kobiet)

Grupa wieku ^{Ogółem Miasta Wieś}

2002 2014 2002 2014 2002 2014 Ogółem 106,5 106,7 110,2 110,9 100,8 100,6 0–4 lata 94,9 94,5 94,5 94,4 95,3 94,7 5–9 95,5 95,1 95,5 95,2 95,6 95,1 10–14 95,4 94,9 95,3 94,9 95,5 95,0 15–19 95,7 95,3 96,5 96,3 94,6 94,2 20–24 96,7 96,1 99,7 97,4 91,6 94,7 25–29 97,1 96,8 99,6 99,6 93,0 92,7 30–34 97,2 97,3 99,5 99,7 93,6 93,5 35–39 98,0 97,4 103,5 99,6 90,1 94,0 40–44 100,1 98,1 108,4 100,9 87,5 94,1 45–49 102,9 99,6 111,7 104,8 87,4 92,7 50–54 106,8 102,4 113,8 110,7 93,7 91,4 55–59 112,6 107,5 116,4 117,1 105,3 92,8 60–64 122,1 115,2 126,4 124,0 114,7 99,8 65–69 133,2 125,3 137,2 131,1 126,9 114,3 70–74 150,3 143,5 152,1 147,2 147,7 136,8 75–79 191,0 168,3 196,3 171,5 184,0 163,0 80–84 220,2 199,7 233,2 196,8 205,1 204,6 85 lat i więcej 282,2 271,8 311,1 266,7 248,6 271,8

Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Ludność według płci, wieku, województw, powiatów, miast i gmin. Stan w dniu 31 XII 2002. Opracowanie na podstawie wyników ostatecznych NSP 2002, GUS, Warszawa 2003. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2014 roku. Stan w dniu 31 XII. GUS, Warszawa 2015.

Relacje liczbowe mężczyzn i kobiet w poszczególnych grupach wieku kształtują się inaczej w mieście i na wsi. W miastach w 2014 r. przewaga liczebna mężczyzn utrzymy-wała się – począwszy od 0–4 lata aż do przedziału wiekowego 35–39 lat. W tej też grupie wystąpił najkorzystniejszy współczynnik feminizacji wynoszący 99,6, świadczący o bardzo zbliżonej liczbie mężczyzn i kobiet.

Na wsi w 2014 r. przewagę liczebną mężczyzn nad liczbą kobiet obserwuje się przez znacznie większą ilość grup wiekowych, bo aż do grupy 60–64 lata, i w tej grupie zanotowa-no najkorzystniejszy współczynnik feminizacji – wyzanotowa-nosił on 99,8. Oznacza to, że w środowi-sku wiejskim – aż do wieku około 65 lat – mamy do czynienia z przewagą liczebną nie kobiet, lecz mężczyzn.

W kolejnych, coraz to starszych grupach wieku przewaga liczebna kobiet – w obu omawianych środowiskach – stale się zwiększa. W 2014 r. współczynniki feminizacji dla populacji w wieku 85 i więcej lat osiągnęły bardzo wysokie wartości: w miastach 266,7, na wsi 271,8 (tabl. 1.6).