Efekty kształcenia

W szkolnictwie wyższym dla studiów realizowanych na poziomie li-cencjackim i magisterskim, a także dla profi li kształcenia wyznaczono opis efektów kształcenia dla obszarów kształcenia (tzw. obszarowe). Nazywają one to, co uczący wie, rozumie i potrafi wykonać po ukoń-czeniu okresu uczenia się poprzez: wiedzę, umiejętności i kompetencje (personalne i społeczne). Ustawa określa efekty kształcenia jako „zasób wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych uzyskanych w proce-sie kształcenia przez osobę uczącą się”.6 Określa również procedury

4 art. 2. ust. 1, pkt. 7 – 10. ustawy.

5 art. 2 ust. 1, pkt. 18b) ustawy.

6 art. 2 ust. 1, pkt. 18c) ustawy. W przypadku programu kształcenia prowadzącego do uzyskania tytułu zawodowego inżyniera lub magistra inżyniera, efekty defi niowane przez uczelnię muszą uwzględniać pełny zakres efektów kształcenia określonych dla tego typu kwalifi kacji.

ich zatwierdzania.7 Wyzwaniem dla uczelni pozostaje ich określenie dla konkretnego kierunku i poziomu kształcenia (efekty kierunkowe) oraz profi lu kształcenia. Projektując program kształcenia na danym kierun-ku, poziomie i profi lu kształcenia uczelnia możne przyjąć wzorcowy opis efektów kształcenia lub opracować własny projekt. Może uczynić to w ramach jednego obszaru wiedzy lub wyjść poza niego, dochowując jednak troski o spójność i logiczność ich powiązania.8 Efekty kierunko-we powinny być konkretyzacją czy przetransportowaniem efektów ob-szarowych oraz opisane językiem właściwym dla wybranej dyscypliny naukowej.

Efekty kształcenia osiąga się po zrealizowaniu programu kształce-nia, dlatego stanowią podstawowy element budowy programów studiów i kryterium weryfi kowania postępów w rozwoju studenta. Z tego powo-du winny być: szczegółowe i konkretne, mierzalne, kompatybilne z efek-tami obszarowymi i wyczerpujące zakładane cele kształcenia. Powinny zostać osiągnięte w czasie do tego przeznaczonym w programie studiów i środowisku akademickim, przy wykorzystaniu dostępnej bazy. Efekty kształcenia stanowią podstawę wyznaczania zakresu treści kształcenia, ich usytuowania w modułach kształcenia, sekwencyjności przedmiotów. W konsekwencji „wymuszają” metody i narzędzia dydaktyczne oraz spo-sób oceny studenta.

Tabela nr 1. Poziomy efektów kształcenia z perspektywy jednostki prowadzącej kierunek studiów

Poziom 5. Efekty kształcenia dla całego programu Poziom 4. Efekty kształcenia dla ścieżki/specjalności Poziom 3. Efekty kształcenia dla przedmiotu

Poziom 2. Efekty kształcenia dla poszczególnych form zajęć (wykład, ćwicze-_{nia, laboratoria, warsztaty)}

Poziom 1. Efekty kształcenia dla poszczególnych elementów zajęć/przedmiotu Uzyskiwanie efektów kształcenia np. w obszarze nauk społecznych możliwe jest w ramach różnych dziedzin nauki i dyscyplin naukowych. Bazą dla nich jest wspólny Opis efektów kształcenia w obszarze

kształce-7 Niezależnie od tego, czy wydział posiada uprawnienia habilitacyjne, czy nie, senat uczelni lub analogiczny organ uczelni niepublicznej określa w drodze uchwały efekty kształcenia. art. 11 ust. 1–3 ustawy.

8 Opis zakładanych efektów kształcenia dla kierunku, poziomu i profi lu kształcenia w zakresie wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych uwzględnia efekty kształce-nia właściwe dla danego kierunku studiów, poziomu i profi lu kształcekształce-nia wybrane z efektów kształcenia dla obszaru lub obszarów kształcenia, z których wyodrębniony został kierunek studiów. § 4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 paździer-nika 2011 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie

nia w zakresie nauk społecznych9. Programowanie kształcenia (w dys-cyplinie naukowej/kierunku) powinno gwarantować uzyskiwanie takich efektów, aby ewentualne zmiany kierunku studiów pomiędzy pozioma-mi były możliwe, a efekty kształcenia do uzupełnienia. Stopień trudności będzie rósł wraz z odchodzeniem studenta od pierwotnie studiowanego kierunku.

Efekty kształcenia (kierunkowe) nie powstają w próżni, lecz są wypad-kową całej gamy determinantów, do których w szczególności zalicza się ERK/KRK, misję edukacyjną jednostki, strategię rozwoju, przyjęty poziom i profi l kształcenia, program studiów, rodzaj uzyskiwanych kwalifi -kacji, czas i nakład pracy, metody i techniki nauczania. Na dobór i zakres efektów kształcenia wpływają ponadto: czas potrzebny na ich osiągnięcie, przewidywany nakład pracy, zakres wiedzy i poziom umiejętności kandy-datów na studia, wyniki monitorowania karier absolwentów, a także sytu-acja na rynku pracy. Ponadto zasoby kadrowe i materialne, oraz wsparcie i zaangażowanie interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych.

Przypisanie uczelniom roli jednostek samouczących się oznacza de fac-to, że (kierunkowe) efekty kształcenia mają postać „stawania się”, gdyż stale podlegają zmiennym determinantom na różnych poziomach. Także ich korekta jawi się jako konieczna w świetle refl eksji nad osiąganymi wynikami pracy ze studentem. Przy opracowywaniu efektów kształce-nia szkoły wyższe powinny posiłkować się wzorcami międzynarodowymi i przykładami dobrych praktyk w kraju. Optymalnym sposobem współo-kreślania efektów kształcenia jest osadzenie ich w badaniach naukowych jednostki i jednoczesne powiązanie (w wymiarze personalnym i instytu-cjonalnym) z otoczeniem naukowo–badawczym i/lub praktycznym. Duży zakres odpowiedzialności spoczywa na instytucjach akredytujących (kra-jowych i międzynarodowych) w zakresie uznania przyjętych rozwiązań i ich wdrażania oraz stowarzyszeń i organizacji naukowych i branżowych będących zapleczem intelektualnym czy zawodowym. Uczelnia prowa-dząca kształcenie na wybranym kierunku i poziomie kształcenia na obu profi lach kształcenia jest zobowiązana do opisania zakładanych efektów kształcenia odrębnie dla każdego profi lu kształcenia. Wymóg ten nie występuje w przypadku prowadzenia różnych form studiów (stacjonar-nej i niestacjonar(stacjonar-nej), tego samego kierunku studiów, poziomu i profi lu kształcenia.

Ważny jest również zakres pokrywania się efektów kształcenia zarów-no obszarowych jak i kierunkowych. Andrzej Kraśniewski10 pisze, że na studiach pierwszego stopnia, gdy kierunek studiów został przyporządko-wany do jednego obszaru kształcenia, należy dążyć do tego, aby efekty kierunkowe „pokrywały” wszystkie efekty obszarowe. W przypadku

ba-9 rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifi kacji dla Szkolnictwa Wyższego, (Dz. U. Nr 11, 253, poz. 1520).

10 A. Kraśniewski, Jak przygotowywać programy kształcenia zgodnie z wymaganiami wynikającymi z Krajowych Ram Kwalifi kacji dla Szkolnictwa Wyższego? Warszawa 2011, s. 35 i n.

zowania efektów kierunkowych na kilku obszarach zaleca z kolei wska-zanie, który obszar jest dominujący i przypisanie do niego efektów kie-runkowych. Z kolei efekty kształcenia dla studiów drugiego stopnia służą pogłębieniu studiów dlatego mogą dotyczyć węższego obszaru efektów kształcenia.

Uczelnie wykorzystujące KRK jako narzędzie w zarządzaniu uzysku-ją więcej wolności i autonomii w profi lowaniu siebie i sylwetki studenta. Odpowiedzialność za koncepcję i jakość kształcenia spoczywa w myśl nowych przepisów prawa na szeroko defi niowanych interesariuszach, czym odczuwalnie ograniczono jednostronny wpływ środowiska uczel-nianego. Rola nauczyciela akademickiego powinna wyjść poza podają-cego wiedzę, na rzecz skoncentrowania się na partnerskim wspomaga-niu studenta w jego rozwoju dzięki osiągawspomaga-niu kolejnych efektów kształ-cenia.

Opisaniu efektów kształcenia służy deskryptor rozumiany, jako ogólne stwierdzenie określające zakładane efekty kształcenia. Powinny one być sta-rannie dobrane pod względem językowym i naukowym.11 A. Kraśniewski12 dopuszcza, by efekty kierunkowe mogły być defi niowane w sposób opisowy, a tzw. przedmiotowe za pomocą czasowników opisujących działanie.

Wiedza w kontekście ram kwalifi kacji stanowi efekt przyswajania informacji poprzez uczenie się. Jest zbiorem faktów, zasad, teorii i praktyk powiązanych z dziedziną pracy lub nauki.

Wiedza: zbierać, defi niować, opisywać,

powtarzać, badać, znajdować, identyfi kować, nazywać, wymieniać, zapamiętywać, porządkować, prezentować, cytować, rozpoznawać, relacjonować, reprodukować, wskazywać, określać, opowiadać.

W ERK wiedzę opisuje się jako teoretyczną lub faktografi czną. Może być defi niowana przy wykorzystaniu szeregu określeń, zależnie od de-klarowanego efektu kształcenia, celu przedmiotu i kształcenia. Kolejnym efektem kształcenia są umiejętności (dziedzinowe) określane jako zdol-ność do stosowania wiedzy i korzystania z know-how w celu wykonywa-nia zadań i rozwiązywawykonywa-nia problemów. W ERK umiejętności określa się jako kognitywne (obejmujące myślenie logiczne, intuicyjne i kreatywne) i praktyczne (obejmujące sprawność i korzystanie z metod, materiałów, narzędzi i instrumentów). Określając umiejętności, podobnie jak wiedzę czy kompetencje społeczne, można posiłkować się całą gamą zamienni-ków mieszczących się w zakresie pojęć: rozumienie, zastosowanie, anali-za, synteanali-za, ocena.

11 Dobór i tłumaczenie czasowników na podstawie: M. Domańskiej. Źródło: patrz wykaz literatury. Wykaz ten jest dostępny także w innych opracowaniach oraz na stronach inter-netowych.

Rozumienie: kojarzyć, zmieniać, wyjaśniać, klasyfi kować, konstruować,

przed-stawiać, przeciwprzed-stawiać, bronić, opisywać, różnicować, dyskutować, rozróżniać, szacować, wyjaśniać, generalizować, ilustrować, przepowiadać, przewidywać, zdawać relację, rozwiązywać, tłumaczyć.

Zastosowanie: stosuje, ocenia, oblicza, zmienia, wybiera, konstruuje,

demonstru-je, rozwija, bada, ilustrudemonstru-je, manipuludemonstru-je, modyfi kudemonstru-je, organizudemonstru-je, przygotowudemonstru-je, produkuje, tworzy, wskazuje, przygotowuje harmonogram, schemat, szkicuje, używa.

Analiza: analizować, oceniać, rozumieć strukturę organizacyjną, myślową,

ka-tegoryzować, porządkować, klasyfi kować, poddawać krytycznemu osądowi, ilu-strować, kwestionować, badać, eksperymentować, testować, dzielić.

Synteza: organizować, zestawiać, kategoryzować, łączyć, kompilować,

opraco-wywać, tworzyć, projektować, zarządzać, modyfi kować, przygotoopraco-wywać, propo-nować, reorganizować, integrować, plapropo-nować, dokonywać podsumowania.

Ocena: ocenić, oszacować, wybrać, wyciągnąć wnioski, krytykować, decydować,

wyjaśniać, interpretować, uzasadniać, mierzyć, przewidywać, nadawać miary, rangować, rekomendować, podsumowywać, walidować.

Trzecim elementem i jednocześnie zamykającym paletę opisu efek-tów uczenia się są kompetencje (w tym postawy społeczne) traktowane jako udowodniona zdolność stosowania wiedzy, umiejętności i zdolno-ści osobistych, społecznych lub metodologicznych okazywana w pracy lub nauce oraz w karierze zawodowej i osobistej. W ERK kompetencje określane są w kategoriach odpowiedzialności i autonomii. Kompeten-cje społeczne rozwijają się całą gamą oddziaływania na studenta w trak-cie procesu dydaktycznego i zaangażowania środowiskowego. Osobie kształcącej się można przypisać kompetencje: doceniania, akceptowa-nia, asystowaakceptowa-nia, podejmowania wyzwań, demonstrowaakceptowa-nia, dyskutowa-nia, organizowadyskutowa-nia, osądzadyskutowa-nia, wspieradyskutowa-nia, syntezowadyskutowa-nia, kwestionowa-nia, odnoszenia.