Zmiany w liczebnoĞci gospodarstw rolnych

Przemiany agrarne zachodzą w Europie niezaleĪnie od zróĪnicowanych uwa-runkowaĔ prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej. Odzwierciedlający strukturalne zmiany ekonomiczne w sektorze rolnym trend spadku liczby gospodarstw zaznaczaá siĊ w we wszystkich krajach czáonkowskich UE od dawna²⁷. Tendencja ta nie ulegáa takĪe od-wróceniu w latach 2010-2013. Wedáug danych Eurostatu, w UE w 2013 roku

24 Prezentowane w opracowaniu dane odnoĞnie do 2013 roku nie byáy ostateczne, http://ec.europa.eu/eurostat/web/agriculture/data; dostĊp 28.11.2015 r.

25 Podzielane jest przekonanie, Īe rolnictwo oprócz rynkowych funkcji speánia liczne pozy-tywne role przyrodnicze, spoáeczne i kulturowe [Wilkin 2010].

26 Z badaĔ wynika, Īe tradycyjne czynniki mobilnoĞci spoáeczno-zawodowej ludnoĞci zatrud-nionej w gospodarstwach rolnych, takie jak wzglĊdnie wyĪsze zarobki w branĪach pozarolni-czych czy poziom rozwoju lokalnego rynku pracy, mają nadal duĪe znaczenie. Oprócz wy-mienionych determinant pewną rolĊ w utrzymaniu miejsc pracy w sektorze rolnym odgrywają páatnoĞci WPR. Niemniej, w tym wzglĊdzie efekty tej polityki byáy umiarkowane i zaleĪne od rodzajów wsparcia, por. [Olper i inni 2014].

27 Dotyczy to wszystkich grup paĔstw niezaleĪnie od dáugoĞci okresu czáonkostwa. W latach 1975-2007 liczba gospodarstw w krajach od dawna tworzących UE (Belgia, Dania, Niemcy, Irlandia, Francja, Wáochy, Luksemburg, Wielka Brytania i Holandia – UE-9) zmniejszyáa siĊ o 2,6 miliona (1,9% rocznie). W okresie miĊdzy 1995 a 2007 rokiem wielkoĞü ta (dla UE-15) spadáa równieĪ o ponad 2 miliony (2,7% rocznie). Z kolei w nowych krajach czáonkowskich (UE-12) w latach 2005-2007 liczba gospodarstw zmniejszyáa siĊ o 598 tys. (2,2 % rocznie), por. [Structural development…2011].

nowaáo 10,8 mln gospodarstw rolnych²⁸. W porównaniu z 2010 rokiem zbiorowoĞü ta zmniejszyáa siĊ o 1,4 mln gospodarstw (tj. o 11,5%). Spadek liczby gospodarstw zano-towano w zdecydowanej wiĊkszoĞci paĔstw czáonkowskich. Relatywnie najbardziej proces ten dotyczyá Wáoch i Chorwacji, gdzie ubyáa odpowiednio ponad jedna piąta i jedna trzecia gospodarstw oraz Buágarii, w której opisywana grupa skurczyáa siĊ nie-speána o jedną trzecią. W latach 2010-2013 wzrost liczby gospodarstw zaznaczyá siĊ jedynie w Czechach. Z danych Eurostatu wynika, Īe na tle ogóáu paĔstw czáonkowskich UE oraz krajów sąsiednich w okresie 2010-2013 liczba gospodarstw w Polsce byáa rela-tywnie stabilna (1,43 mln). Spadáa ona o 5%. W liczbach absolutnych skala tego ubytku naleĪaáa do najwyĪszych w UE (ubyáo wtedy niespeána 80 tys. podmiotów). Relatywny poziom opisywanego zjawiska byá podobny jak w Niemczech i w Danii (spadek odpo-wiednio o 5 i 8%) i znacznie (tj. trzykrotnie) niĪszy niĪ na WĊgrzech (spadek o 15%) (Aneks, Tabela A.1). W porównaniu do poprzedniego trzylecia, tj. lat 2007-2010, inten-sywnoĞü ubytku gospodarstw w Polsce znacząco siĊ zmniejszyáa (Wykres 4.1). Sytuacja ta jednak byáa przede wszystkim wynikiem tzw. efektu statystycznego²⁹.

Zmiany zaobserwowane w latach 2010-2013 nie wpáynĊáy zasadniczo na po-ziom udziaáów gospodarstw z poszczególnych krajów w caáej populacji UE. SpoĞród wszystkich funkcjonujących tam podmiotów, 59% (6,4 mln) zlokalizowanych byáo na terytorium paĔstw, które przyáączyáy siĊ do Unii w wyniku akcesji w latach 2007-2013 (UE-13). Pozostaáe 4,4 mln jednostek (41%) stanowiáy gospodarstwa z tzw. starych paĔstw czáonkowskich (UE-15). Tradycyjnie unijne gospodarstwa rolne silnie koncen-trowaáy siĊ w kilku krajach. NajwiĊkszy udziaá wĞród ogóáu miaáy podmioty

28 W badaniach na poziomie UE gospodarstwo rolne definiuje siĊ w nastĊpujący sposób: „(…) oznacza wyodrĊbnioną jednostkĊ, zarówno pod wzglĊdem technicznym, jak i ekonomicznym, która posiada oddzielne kierownictwo i prowadzi dziaáalnoĞü rolniczą wymienioną w zaáączniku I na terytorium gospodarczym UE jako dziaáalnoĞü podstawową lub drugorzĊdną”. Jako dziaáal-noĞü rolniczą okreĞla siĊ: uprawy rolne inne niĪ wieloletnie, uprawy roĞlin wieloletnich, rozmna-Īanie roĞlin, chów i hodowla zwierząt, uprawy rolne poáączone z chowem i hodowlą zwierząt (dziaáalnoĞü mieszana), dziaáalnoĞü usáugową wspomagającą rolnictwo i nastĊpującą po zbiorach.

Badania Eurostatu FSS obejmują gospodarstwa, gdzie powierzchnia UR wynosi co najmniej 1 ha lub co najmniej 5 ha oraz mniej niĪ 1 ha. W tym ostatnim przypadku warunkiem objĊcia ankiety-zacją jest sprzedaĪ czĊĞci wytworzonej produkcji na rynku albo przekroczenie przez nią okreĞlo-nego progu fizyczokreĞlo-nego. WielkoĞü progów fizycznych okreĞlona jest w zaáączniku II wáaĞciwego rozporządzenia, por. [Rozporządzenie… 2008].

29 W 2010 roku dokonano istotnych zmian w metodologii badaĔ struktury gospodarstw rol-nych w Polsce oraz w niektórych inrol-nych krajach UE (np. w Czechach, na Sáowacji, w Niem-czech, w Wielkiej Brytanii i w Szwecji). Modyfikacje te dotyczyáy wielkoĞci (progów), jakie musi speániaü gospodarstwo, aby mogáo byü objĊte badaniem FSS (gáównie minimalnej po-wierzchni UR). W wiĊkszoĞci przypadków wspomniane progi podniesiono, co spowodowaáo zmniejszenie siĊ jednostek obserwacji i ograniczenie kosztów finansowych badaĔ. MetodologiĊ badaĔ zaprojektowano tak, aby w polu obserwacji zachowaü obiekty dysponujące zdecydowaną wiĊkszoĞcią zasobów gruntów rolnych i zwierząt (98% ogóáu) oraz jednostki odpowiedzialne za gros wolumenu produkcji. Nowe zasady doboru jednostek obserwacji ograniczyáy jednak moĪ-liwoĞci porównywania niektórych danych w czasie, w tym m.in. liczebnoĞci zbioru gospo-darstw. Warto podkreĞliü, Īe w przypadku Polski przeprowadzone zmiany dotyczyáy istotnego zmniejszenia badanej populacji, por. [Farm structure survey…2015].

skie (34%) oraz polskie (13%), które áącznie stanowiáy niespeána poáowĊ caáego rozpa-trywanego zbioru (Wykres 4.2).

Wykres 4.1. Ksztaátowanie siĊ liczebnoĞci gospodarstw rolnych w UE i w wybranych paĔstwach czáonkowskich (w tys.) w latach 2005-2013

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych Eurostatu.

Wykres 4.2. Udziaá gospodarstw rolnych z wybranych paĔstw czáonkowskich wĞród ogóáu gospodarstw w UE w 2013 roku(w %)

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych Eurostatu.

Pod wzglĊdem wielkoĞci udziaáu kolejne miejsca zajmowaáy gospodarstwa z Wáoch (9%), Hiszpanii (9%) i Grecji (7%). Wedáug danych Eurostatu w 2013 roku najmniej gospodarstw zlokalizowanych byáo na terenie Luksemburga, Malty, Estonii, Czech, Sáowacji. W sumie w wymienionych szeĞciu paĔstwach znajdowaáo siĊ mniej niĪ 1% caáej analizowanej zbiorowoĞci.

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000

2005 2007 2010 2013

UE-28 UE-15 UE-13 Niemcy Dania Wħgry Polska

Pozostaáe 19,7 Francja

4,4 WĊgry

4,5 Grecja

6,5 Hiszpania

8,9

Wáochy 9,3

Polska 13,2

Rumunia 33,5 46,7

W 2013 r. w rolnictwie paĔstw UE zdecydowaną wiĊkszoĞü stanowiáy gospodar-stwa rolne, których codzienne prowadzenie (zarządzanie) oraz prawna i ekonomiczna odpowiedzialnoĞü byáy domeną jednej osoby. Na podstawie zgromadzonych informacji moĪna szacowaü, iĪ w okoáo 97% spoĞród 10,8 mln przypadków uĪytkownik gospodar-stwa³⁰ byá osobą fizyczną, a najczĊĞciej równoczeĞnie takĪe jego kierownikiem³¹. Z tego wzglĊdu zdecydowaną wiĊkszoĞü gospodarstw w UE uznaje siĊ za jednostki rodzinne³².

Polska jest krajem, w którym obok Grecji i Sáowenii, uĪytkowanie gospodarstw przez osoby fizyczne naleĪaáo do wzglĊdnie najbardziej rozpowszechnionych (prze-száo 97,7% spoĞród wszystkich jednostek). Odmienna sytuacja miaáa miejsce w czĊĞci innych krajów Europy ĝrodkowo-Wschodniej (Estonia, Sáowacja i Czechy), gdzie od-notowano relatywnie duĪy odsetek podmiotów osób prawnych³³, co wiązaáo siĊ ze specyfiką podziaáu funkcji kierowniczej i wáaĞcicielskiej (jedna dziesiąta wszystkich gospodarstw naleĪaáa tam do osób prawnych). We wspomnianych krajach proces transformacji ekonomicznej rolnictwa polegaá na ograniczonej dekolektywizacji [Ma-thijs, Swinnen 1998]. W efekcie dominującą rolĊ produkcyjną i wáasnoĞciową odgry-waáy tam przedsiĊbiorstwa (spóáki) i spóádzielnie rolnicze. Niemniej na poziomie caáej UE wĞród ogóáu znikomy byá udziaá gospodarstw osób prawnych i grupowych (Wy-kres 4.3)³⁴ (odpowiednio 3 i 1%).

Pierwszy z wymienionych typów podmiotów relatywnie czĊsto funkcjonowaá we Francji (25%), jak równieĪ w Belgii (13%). Z kolei przedsiĊwziĊcia grupowe wzglĊdnie najbardziej charakteryzowaáy rolnictwo fiĔskie, francuskie i niemieckie (okoáo 8% tamtejszych gospodarstw miaáo wymieniony status prawny).

30 Wedáug metodologii Eurostatu uĪytkownik „(…) jest osobą fizyczną, grupą osób fizycz-nych lub prawfizycz-nych, na rzecz których lub w imieniu których gospodarstwo jest prowadzone i które są odpowiedzialne za gospodarstwo prawnie i ekonomicznie, tj. które podejmują ryzy-ko eryzy-konomiczne związane z gospodarstwem. UĪytryzy-kownik moĪe byü bezpoĞrednim wáaĞcicie-lem gospodarstwa, moĪe je wydzierĪawiü, moĪe byü dáugoterminowym dzierĪawcą dzie-dzicznym, uĪytkownikiem lub powiernikiem”, [Rozporządzenie 1200/2009… 2009].

31 Wedáug danych Eurostatu uĪytkownik byá jednoczeĞnie kierownikiem w przypadku 92%

ogóáu gospodarstw funkcjonujących w UE. W tych samych badaniach osoba kierująca gospo-darstwem (kierownik) definiowana jest jako „osoba fizyczna odpowiedzialna za normalne, codzienne, rutynowe procedury finansowe i produkcyjne wystĊpujące przy prowadzeniu da-nego gospodarstwa” [Rozporządzenie 1200/2009…2009].

32 Inną przesáanką uznania wiĊkszoĞci gospodarstw rolnych w UE za rodzinne jest fakt, Īe ponad 86% rolniczej siáy roboczej w UE pochodziáo z podmiotów tego typu [Agriculture, forestry and fishery…2014].

33 Za gospodarstwo osoby prawnej w UE uznaje siĊ „podmiot prawny inny niĪ osoba fizycz-na, ale posiadający normalne prawa i obowiązki takiej osoby, takie jak zdolnoĞü wystĊpowa-nia przed sądem w charakterze powoda lub pozwanego (ogólna zdolnoĞü prawna)” [Rozpo-rządzenie 1200/2009…2009].

34 Gospodarstwo grupowe stanowi gospodarstwo osób fizycznych bĊdących partnerami. Zgodnie z ustawodawstwem unijnym partnerzy „posiadają, dzierĪawią lub w inny sposób razem kierują jednym gospodarstwem rolnym, albo teĪ kierują swymi indywidualnymi gospodarstwami, tak jakby to byáo jedno gospodarstwo. Wspóápraca taka musi byü albo zgodna z prawem, albo odby-waü siĊ na podstawie umowy pisemnej” [Rozporządzenie 1200/2009…2009].

Wykres 4.3. Udziaá gospodarstw rolnych osób prawnych i grupowych wĞród ogóáu gospodarstw w paĔstwach czáonkowskich UE w 2013 roku(w %)

Poszczególnym paĔstwom przyporządkowano nastĊpujące oznaczenia: Buágaria (BG), Cze-chy (CZ), Dania (DK), Niemcy (DE), Estonia (EE), Irlandia (IE), Grecja (EL), Hiszpania (ES), Francja (FR), Chorwacja (HR), Wáochy (IT), Cypr (CY), àotwa (LV), Litwa (LT), Luk-semburg (LU), WĊgry (HU), Malta (MT), Holandia (NL), Austria (AT), Polska (PL), Portu-galia (PT), Rumunia (RO), Sáowenia (SI), Sáowacja (SK), Finlandia (FI), Szwecja (SE), Wielka Brytania (UK).

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych Eurostatu.

Zmiany w sektorach rolnych poszczególnych paĔstw UE uwidaczniają siĊ takĪe w odniesieniu do zasobów pracy. Ocenia siĊ, Īe w okresie miĊdzy 2000 a 2012 rokiem áącznie ubyáo tam prawie 5 milionów peánozatrudnionych. Szczególnie dotyczyáo to nowych krajów czáonkowskich [How many people work… 2013]. Odpáyw zatrudnio-nych w gospodarstwach rolzatrudnio-nych odnosiá siĊ takĪe do osób pracujących tam w niepeánym wymiarze czasu. àącznie, w latach 2010-2013 liczba osób pracujących w gospodarstwach zmniejszyáa siĊ z 25,5 do 22,2 milionów (czyli o 12,8%). Jak poda-je Eurostat, w analizowanym przedziale czasowym w ujĊciu wzglĊdnym skala ubytku rolniczych zasobów pracy w Polsce byáa relatywnie niewielka i wyniosáa 6%³⁵. 4.3. Zasoby gruntów rolnych i ich struktura wáasnoĞciowa

Zasoby ziemi stanowią podstawĊ dla róĪnych aktywnoĞci czáowieka, a jednoczeĞnie są nieodáącznym elementem ekosystemów, decydującym o poziomie bioróĪnorodnoĞci, jak równieĪ wydatnie oddziaáującym na klimat. W wiĊkszoĞci paĔ-stw UE ziemia jest szczególnie cenionym dobrem. Wynika to z jej roli w zapewnianiu bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, jak równieĪ znaczenia dla stanu Ğrodowiska przyrod-niczego. Od dawna w wielu krajach obowiązują regulacje mające na celu ochronĊ gruntów wykorzystywanych rolniczo i ograniczenie alternatywnych sposobów ich wy-korzystania. Restrykcje odnoszą siĊ takĪe nierzadko do obrotu rynkowego. Transakcje kupna-sprzedaĪy uzaleĪnione są bowiem od zgody organów administracyjnych lub sądowych. W efekcie, niezaleĪnie od presji aglomeracji i rosnącego wykorzystania

35 W liczbach absolutnych ubytek ten byá jednak znaczący i dotyczyá 244 tys. pracowników.

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0

FR BE EE SK FI CZ DE SE LU ES NL AT DK PT UK BG HR HU LV MT IT CY RO LT IE SI PL EL

udziaá w kraju Ğredni udziaá dla UE-28

terenów pod przedsiĊwziĊcia infrastrukturalne i gospodarcze, w przeciwieĔstwie do procesu dynamicznego ubytku gospodarstw rolnych oraz osób w nich zatrudnionych, wielkoĞü zasobów uĪytków rolnych³⁶ pozostaje w UE od lat relatywnie stabilna.

W sumie obejmują one 174 milionów ha, co stanowiáo okoáo dwie piąte caáej po-wierzchni UE. Obszar krajów czáonkowskich znacząco pokrywaáy równieĪ lasy (dwie piąte obszaru UE). Tereny antropogeniczne (zabudowa miejska, tereny przemysáowe, komunikacyjne, transportowe) zajmują przy tym zdecydowanie mniejszą powierzchniĊ (jedna dwudziesta) [Martino, Fritz 2008].

Pod wzglĊdem powierzchni gruntów rolnych Polska odgrywaáa w UE waĪną ro-lĊ. Zasoby te, obejmujące ponad 14 milionów ha, stanowiáy 8% uĪytków rolnych nale-Īących do wszystkich paĔstw czáonkowskich (Tabela 4.1).

Tabela 4.1. Zasoby gruntów rolnych i ich uĪytkowanie w UE w 2013 roku

Nazwa UR

(mln. ha)

Udziaá w powierzchni ogóáem (%)

UR grunty

orne áąki

i pastwiska uprawy trwaáe

lasy i grunty

leĞne^* inne^**

UE-28 174,4 40,1 23,9 8,8 2,4 6,7 2,3

UE-15 124,3 38,5 21,4 8,8 2,8 6,3 2,1

UE-13 50,0 44,5 31,2 8,9 1,0 8,0 2,7

Niemcy 16,7 46,8 33,3 12,4 0,6 3,6 0,8

Dania 2,6 60,8 55,6 2,4 0,6 4,1 3,0

WĊgry 4,7 50,1 40,9 0,5 1,5 1,7 1,1

Polska 14,4 46,1 34,4 9,5 1,3 3,3 3,3

*Chodzi o lasy i grunty leĞne wykorzystywane rolniczo (tereny rolno-leĞne).

**NieuĪytkowane grunty orne.

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych Eurostatu.

Warunki geograficzne oraz wáaĞciwoĞci gleb decydowaáy w duĪej mierze o tym, Īe na tle rozpatrywanych krajów w Polsce w strukturze powierzchni ogóáem zaznaczaá siĊ relatywnie wiĊkszy udziaá uĪytków rolnych (46%) (w tym takĪe gruntów ornych – 34%) oraz áąk i pastwisk (9,5%), a wzglĊdnie mniejszy upraw trwaáych (1,3%), jak równieĪ lasów i gruntów leĞnych (3,3%). W odniesieniu do krajów sąsia-dujących, wskazany rozkáad uĪytkowania gruntów byá zbliĪony do niemieckiego, a wyraĨnie odbiegaá od wĊgierskiego i duĔskiego. Dotyczyáo to zwáaszcza odsetka gruntów ornych oraz áąk i pastwisk. JeĪeli chodzi o pierwszą z wymienionych form pokrycia terenu, to w ogólnej powierzchni Danii i WĊgier zaznaczyá siĊ jej wyraĨnie wiĊkszy udziaá niĪ w przypadku Polski oraz Niemiec i ksztaátowaá siĊ on na najwyĪ-szym poziomie w UE. Odwrotna sytuacja odnosiáa siĊ do áąk i pastwisk, które zajmo-waáy relatywnie wiĊkszy obszar w Polsce i w Niemczech.

36 Jak podaje Eurostat uĪytki rolne (lub uĪytkowane uĪytki rolne – UR, utilised agricultural area – UAA) obejmowaáy grunty rolne, trwaáe uĪytki zielone, uprawy trwaáe oraz ogrody przydomowe [Rozporządzenie…2008].

Dane zgromadzone przez Eurostat dokumentują fakt, Īe w UE, mimo niewielkie-go rozpowszechnienia niewielkie-gospodarstw osób prawnych i grupowych, w wymienionej kate-gorii podmiotów skoncentrowana byáa znacząca czĊĞü uĪytków rolnych (Wykres 4.4).

Wykres 4.4. Struktura wáasnoĞciowa uĪytków rolnych w paĔstwach czáonkowskich UE w 2013 roku (w %)

Oznaczenia paĔstw jak na rysunku 3.

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych Eurostatu.

W 2013 roku zbiorowoĞü ta liczyáa 371 tys. jednostek (3% ogóáu), a w jej dyspo-zycji znajdowaáo siĊ 57 milionów ha tych gruntów (czyli 33% UR w UE). Skupienie du-Īej czĊĞci ziemi w posiadaniu niewielkiej liczby gospodarstw osób prawnych i grupowych nie odnosiáo siĊ jednak do Polski. WáasnoĞü wymienionej zbiorowoĞci podmiotów po-krywaáa mniej niĪ jedną dziesiątą ogólnego obszaru ziemi rolnej. Sytuacja ta wynikaáa z silnej pozycji gospodarstw rodzinnych w krajowym ustroju rolnym oraz uwarunkowaĔ historycznych związanych z utrzymaniem siĊ tego sposobu gospodarowania w czasach gospodarki planowej (mimo polityki sprzyjającej upaĔstwowieniu sektora rolnego).

Odmienny stan rzeczy uksztaátowaá siĊ w wielu innych paĔstwach Europy ĝrod-kowo-Wschodniej. W Buágarii, Rumunii i na WĊgrzech niewielka zbiorowoĞü gospo-darstw osób prawnych uĪytkowaáa duĪą czĊĞü krajowych zasobów ziemi. Taki stan rze-czy wiązaá siĊ z róĪnymi formami restytucji i redystrybucji uspoáecznionej wáasnoĞci gruntowej na rzecz osób fizycznych oraz innych podmiotów³⁷. Z kolei we Francji,

37 W Buágarii wraz ze zwrotem ziemi przez paĔstwo byáym wáaĞcicielom rozwinĊáy siĊ nowe formy spóádzielczoĞci rolniczej, co miaáo swoje podáoĪe w uwarunkowaniach ekonomicznych i socjo-kulturowych. W rezultacie w dyspozycji spóádzielni znajdowaáo siĊ okoáo 40% ogóáu UR. Dodatkowo 16% gruntów rolnych uĪytkowana byáa przez przedsiĊbiorstwa [Bueno 2007]. Na WĊgrzech po zmianach systemowych ziemia zostaáa zwrócona byáym wáaĞcicie-lom. Jednak znaczna czĊĞü tych zasobów z nieustalonymi prawami wáasnoĞci staáa siĊ przed-miotem zbiorowego uĪytkowania. Ponadto rozwinĊáa siĊ tam dzierĪawa duĪych areaáów przez osoby prawne [Hamza, Misko 2007]. Spolaryzowana struktura uĪytkowania ziemi wyksztaáci-áa siĊ w Rumunii, gdzie znaczące obszary pozostają w dyspozycji wielu drobnych wwyksztaáci-áaĞcicieli oraz niewielkiej liczby duĪych przedsiĊbiorstw rolnych [Scrieciu 2011].

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

SK CZ FR BG EE HU RO PT DE HR EL ES SE UK LU BE FI LT CY AT LV IT IE PL DK NL SI MT

prawne i grupowe rodzinne UE-28 prawne i grupowe (Ğredni %)

wacji i Czechach pokaĨny udziaá w caákowitych zasobach ziemi rolnej gospodarstw osób prawnych i grupowych áączyá siĊ ze wzglĊdnie wiĊkszym niĪ przeciĊtnie w UE rozpowszechnieniem wspomnianej grupy podmiotów. Dwie trzecie gruntów, a w przy-padku Sáowacji nawet cztery piąte, znajdowaáo siĊ w ich posiadaniu. NiezaleĪnie od duĪej liczby gospodarstw osób prawnych, struktura wáasnoĞciowa ziemi rolniczej w Niemczech byáa zbliĪona do przeciĊtnej unijnej. Z kolei w Danii, podobnie jak w Pol-sce, jednym z przejawów dominującej pozycji gospodarstw osób fizycznych byá fakt, Īe do tej kategorii gospodarstw naleĪaáa zdecydowana wiĊkszoĞü gruntów rolnych (93%).

4.4. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych i procesy koncentracji