Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w okresie integracji europejskiej

PrzeobraĪenia w zasobach i strukturze uĪytkowania gruntów rolnych w Polsce

5.5. Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w okresie integracji europejskiej

KoĔcowy okres przygotowawczy i lata uczestnictwa naszego kraju w struktu-rach Unii Europejskiej skutkowaáy miĊdzy innymi znaczącym zdynamizowaniem, za-początkowanych zmianą systemu spoáeczno-gospodarczego, przemian strukturalnych w rolnictwie. Ta sytuacja byáa uwarunkowana przez wiele róĪnorodnych czynników, które generalnie moĪna podzieliü na dwie grupy, tj. oddziaáujących bezpoĞrednio na tempo i charakter przeobraĪeĔ w rolnictwie (np. dopáaty bezpoĞrednie i inne związane z dziaáaniami modernizującymi gospodarstwa rolne, dywersyfikacją aktywnoĞci za-wodowej ludnoĞci rolniczej, itp.) oraz poĞrednio (koniunktura ogólnogospodarcza, sytuacja na pozarolniczym rynku pracy).

Kierowane na wieĞ i do rolnictwa programy nie tylko wpáywają na przyĞpiesze-nie procesów rozwojowych, ale rówprzyĞpiesze-nieĪ wyznaczają zasiĊg i rodzaj spodziewanych ko-rzyĞci. Jednak zachodzące przeobraĪenia byáy róĪnokierunkowe, a ich charakter i dynamika byáy nie tylko zróĪnicowane w czasie, ale przede wszystkim przestrzennie.

Albowiem ostateczne efekty zmian byáy wypadkową dziaáania wielu czynników, wĞród których obok sytuacji przyrodniczej, nadal znaczącą rolĊ odgrywają uwarunkowania historyczne. Funkcjonowanie wspóáczesnych obszarów Polski w trzech róĪnych zabo-rach, uksztaátowaáo nie tylko znaczące róĪnice o charakterze gospodarczym, ale równieĪ mentalnym ludnoĞci, zwáaszcza mieszkaĔców wsi. Nadal utrzymują siĊ one i warunkują nierównoĞci w procesach rozwojowych na obszarach wiejskich i w rolnictwie, mimo Īe od uzyskania przez PolskĊ niepodlegáoĞci upáynąá juĪ prawie wiek [Sikorska 2013].

57 Wedáug danych GUS, w 2007 roku sady stanowiáy 89,8% powierzchni upraw trwaáych, w 2013 roku analogiczny wskaĨnik wynosiá 87,9%.

5.5.1. Zmiany stosunków wáasnoĞciowych w rolnictwie

Rozwój rolnictwa w duĪej mierze związany jest ze zmianą stosunków wáasno-Ğciowych w obrĊbie podstawowego czynnika produkcji rolniczej, jaki stanowią grunty rolne, a zwáaszcza prywatyzacja nieruchomoĞci rolnych. Ten proces ma pierwszopla-nowe znaczenie dla przeobraĪeĔ strukturalnych w rolnictwie.

W wyniku transformacji ustrojowej oraz likwidacji paĔstwowych i spóádziel-czych gospodarstw rolnych w polskim rolnictwie coraz silniej zaznaczyáa siĊ domina-cja sektora prywatnego, zwáaszcza gospodarstw uĪytkowanych przez osoby fizyczne, tj. gospodarstw indywidualnych, bĊdących de facto gospodarstwami rodzinnymi [Ze-gar 2008]. Znaczenie rodzinnego modelu gospodarowania w sektorze rolnym podkre-Ğlane jest zarówno w kontekĞcie stabilizacji spoáecznej i politycznej paĔstwa, jak rów-nieĪ sprawiedliwoĞci ekonomicznej. Z tego wzglĊdu, w polityce strukturalnej wielu paĔstw, rodzinne gospodarstwa rolne postrzegane są jako sprawne spoáeczno- -produkcyjne podmioty, a prawo konstruowane jest w taki sposób, aby umacniaü ich pozycjĊ [Cramer, Jansen, Southgate 2001, Billikopf 2003]. Takie zapatrywanie jest zgodne równieĪ z polską ustawą zasadniczą, która sankcjonuje dominacjĊ i trwaáoĞü rodzinnej formy gospodarowania w rolnictwie.

Zapoczątkowane w latach 90. zmiany w strukturze wáasnoĞci ziemi rolnej byáy kontynuowane równieĪ w XXI wieku. ChociaĪ ich dynamika, wraz z zaawansowa-niem procesu prywatyzacji byáa mniejsza, to zachodzące zmiany utrwaliáy dominującą pozycjĊ podmiotów prywatnych⁵⁸, a zwáaszcza gospodarstw indywidualnych w pol-skim rolnictwie.

Tabela 5.6. Grunty rolne w uĪytkowaniu sektora prywatnego

Rok

Odsetek UR we wáadaniu Procent gruntów w dyspozycji gospodarstw indy-widualnych wedáug kierunków wykorzystania

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie: PSR 2002 i 2010; Maáy Rocznik Statystyczny Polski za odpowiednie lata.

58 Jeszcze w 1989 roku sektor prywatny uĪytkowaá okoáo 76% powierzchni gruntów rolnych, a w 1996 roku byáo to juĪ 93%.

Z danych PSR 2002 wynika, Īe w tym czasie gospodarstwa rolne sektora pry-watnego posiadaáy 94,5% uĪytków rolnych, natomiast podmioty sektora publicznego – 5,5%. W sektorze prywatnym dominowaáy gospodarstwa indywidualne i dysponowaáy 87,9% caákowitej powierzchni gruntów rolniczych. Kolejne dane GUS potwierdzają umacnianie dominacji rolnictwa indywidualnego. W 2014 roku w dyspozycji gospo-darstw indywidualnych znajdowaáo siĊ 90,9% ogóáu UR wykorzystywanych rolniczo (tab. 5.6). Dominujący udziaá rolnictwa rodzinnego w uĪytkowaniu gruntów rolnych miaá charakter powszechny. Jednak ich udziaá w dysponowaniu uĪytkami rolnymi byá róĪny na poszczególnych terenach kraju (Mapa 5.3).

Mapa 5.3. Udziaá gruntów rolnych gospodarstw indywidualnych w ogólnej powierzchni uĪytków rolnych wedáug makroregionów*

* Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (7abela 5.1).

ħródáo: opracowano na podstawie: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 33, s. 118-119.

Przyczyny wystĊpowania tych róĪnic i ich wielkoĞci naleĪy przede wszystkim upatrywaü w rozkáadzie zasobów wáasnoĞci Skarbu PaĔstwa, o którym zadecydowaáy gáównie wzglĊdy historyczne (sytuacja spoáeczno-wáasnoĞciowa po zakoĔczeniu II wojny Ğwiatowej oraz prowadzona w okresie gospodarki centralnie planowanej polity-ka rolna). Tym samym grunty rolne stanowiące wáasnoĞü Spolity-karbu PaĔstwa

koncentro-84,9

87,5 97,7

98,0 78,8

82,6

76,3 80,5

95,8 96,4

2010 2013

waáy siĊ gáównie na póánocnych i zachodnich terenach Polski. W konsekwencji na tych terenach w dyspozycji rolników indywidualnych byáo mniej uĪytków rolnych niĪ przeciĊtnie w skali kraju.

Jednak najmniejsze zaawansowanie procesu przepáywu ziemi do rolnictwa in-dywidualnego byáo w makroregionie poáudniowo-zachodnim, gdzie tylko 80,5%

wszystkich uĪytków rolnych uprawiali rolnicy indywidualni. Najbardziej przewaga rolnictwa rodzinnego zaznaczaáa siĊ w makroregionie Ğrodkowowschodnim, gdzie 98,0% uĪytków rolnych byáo w dyspozycji rolników indywidualnych.

5.5.2. Zmiany w strukturze obszarowej i procesy koncentracji ziemi rolniczej

WspóáczeĞnie areaá gospodarstwa w coraz mniejszym zakresie wyznacza jego potencjaá produkcyjny oraz uzyskiwane efekty gospodarcze z prowadzonej dziaáalno-Ğci rolniczej, gdyĪ ziemia w coraz wiĊkszym stopniu z czynnika wytwórczego staje siĊ Ğrodowiskiem i przestrzenią produkcji rolniczej [Sikorska 2013]. Jednak w polskim rolnictwie, nadal areaá gospodarstwa jest znacznie powiązany z pozostaáymi jego eko-nomicznymi cechami [Zegar 2009], a przede wszystkim z poziomem wyposaĪenia w techniczne Ğrodki produkcji [Karwat-WoĨniak 2011], osiąganymi wynikami pro-dukcyjnymi, a takĪe cechami spoáeczno-demograficznymi rolników [Dudek 2010], gáównymi celami prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej, a nawet poziomem zrównowa-Īenia Ğrodowiskowego [Zegar 2009]. Obszar ziemi rolniczej tworzy jeden z najwaĪ-niejszych zasobów gospodarstwa rolnego i najbardziej staáy nakáad w procesie wytwa-rzania surowców rolniczych [Kowalski 1998]. Ponadto inne rodzaje nakáadów produk-cyjnych są z reguáy dostosowywane do areaáu i jakoĞci posiadanych gruntów rolnych oraz ich poáoĪenia [Rudnicki 2005], a efekty gospodarowania zazwyczaj odnoszone są do tego czynnika [Harasim 2006]. Tym samym areaá ziemi w gospodarstwie w istot-nym zakresie wyznacza sposób gospodarowania oraz asortyment, a przede wszystkim skalĊ produkcji, co w konsekwencji przekáada siĊ na efektywnoĞü prowadzonej dzia-áalnoĞci rolniczej i konkurencyjnoĞü sektora rolnego.

Wraz z rozwojem gospodarczym postĊpuje proces substytuowania poszczegól-nych czynników produkcji rolniczej, przy czym szczególnego znaczenia nabiera zastĊ-powanie ziemi przez inne czynniki produkcji, przede wszystkim kapitaáem [Johnson 2002]. Jednak w warunkach polskiego rolnictwa, zwáaszcza z perspektywy poszcze-gólnych producentów rolnych, powierzchnia UR nadal w znacznym stopniu okreĞla zarówno skalĊ, jak i dochody uzyskiwane z dziaáalnoĞci rolniczej. Oznacza to, Īe w sytuacji duĪego rozdrobnienia obszarowego gospodarstw, wzrost ich areaáu moĪe znacząco wpáynąü na poprawĊ ich pozycji ekonomicznej i konkurencyjnej. Z badaĔ wynika, Īe zwiĊkszenie powierzchni uprawianej ziemi o 1 ha zwiĊksza o 3-4% szansĊ gospodarstwa przejĞcia do wyĪszej grupy produkcji [Karwat-WoĨniak, Gospodaro-wicz 2009]. JednoczeĞnie osiągniĊcie rozsądnego zakresu koncentracji ziemi rolniczej jest poĪądane równieĪ z punktu widzenia ochrony zasobów naturalnych i zrównowa-Īonego rozwoju rolnictwa [Zegar 2006, Pawlak 2008]. Tym samym rozwój polskiego sektora rolnego wiąĪe siĊ w znacznym stopniu z tymi procesami.

W latach 2002-2010 liczba gospodarstw rolnych, za które zgodnie z Ustawą o ksztaátowaniu ustroju rolnego uwaĪa siĊ podmioty o obszarze od 1 ha UR, ulegáa zmniejszeniu z 1 956 tys. do 1 563 tys. (Tabela 5.7). Przyjmując, Īe zgodnie z nową definicją za gospodarstwo rolne uznaje siĊ podmiot prowadzący dziaáalnoĞü rolniczą w 2010 roku stan liczbowy gospodarstw rolnych wynosiá 1 484 tys., w 2013 roku byáo ich 1 395 tys.

Tabela 5.7. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych w latach 2002-2010 Wyszczególnienie Ogóáem

Grupy obszarowe gospodarstw w ha UR 1-5 5-10 10-15 15-30 30-50 50 Zmiany liczby gospodarstw

w latach 2002-2010 (w %) -20,1 -24,7 -17,5 -16,9 -10,7 +20,0 +35,0 ħródáo: opracowano na podstawie: Raport z wyników powszechnego spisu rolnego 2002, GUS, Warszawa 2003, tab. 9, s. 14.

Tabela 5.8. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych w latach 2007-2013 Wyszczególnienie Ogóáem

Grupy obszarowe gospodarstw w ha UR 1-5 5-10 10-15 15-30 30-50 50 Zmiany liczby gospodarstw

w latach 2007-2013 (w %) - 20,1 - 25,2 - 20,5 - 15,1 - 7,0 +13,9 +33,3

*wedáug nowej definicji

ħródáo: opracowano na podstawie Charakterystyka Gospodarstw Rolnych w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008, tab. 20, s. 344-345, Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS 2014, tab.

32, s. 116-117.

UwzglĊdniając fakt, Īe zmiany w strukturze obszarowej postĊpują bardzo powoli i zazwyczaj mają charakter ewolucyjny, odnotowaną w latach 2007-2013 róĪnicĊ w licz-bie gospodarstw uznaü naleĪy za znaczącą. Ubytek przeciĊtnie w roku blisko 3,4% istnie-jących gospodarstw rolnych wskazuje na postĊp w racjonalizacji struktur rolniczych, pro-fesjonalizacji aktywnoĞci ekonomicznej ludnoĞci wiejskiej, a przede wszystkim stwarza moĪliwoĞci bardziej efektywnego wykorzystania ziemi rolniczej i lepszego wykorzystania ekonomiki skali do poprawy konkurencyjnoĞci polskich gospodarstw. Nie zmienia to

fak-tu, Īe nadal w polskim rolnictwie funkcjonuje relatywnie duĪo podmiotów⁵⁹.

Z analizy dostĊpnych danych statystyki powszechnej wynika, Īe równieĪ w la-tach 2007-2013 zmiany w stanie liczebnym tej zbiorowoĞci byáy bardzo zróĪnicowane w zaleĪnoĞci od powierzchni gospodarstwa (Tabela 5.8). Ubywaáo gospodarstw o areale do 30 ha UR. Najsilniejszy ubytek (o 25,2%) zaznaczyá siĊ w grupie podmio-tów o powierzchni od 1 do 5 ha UR, które z reguáy nie mogáy zapewniü pracy i utrzy-mania dla przeciĊtnej rodziny rolniczej.

NaleĪy równieĪ dodaü, Īe ze szczegóáowej analizy zmian w liczbie gospodarstw wedáug grup obszarowych wynika, Īe po 2010 roku tempo ubytku gospodarstw naj-mniejszych ulegáo nieznacznemu zmniejszeniu. W konsekwencji w tym czasie najszyb-ciej ubywaáo podmiotów o areale od 5 do 10 ha UR. W latach 2010-2013 liczba gospo-darstw tej wielkoĞci zmniejszyáa siĊ o 9,0%, a podmiotów najmniejszych – o 7,5%.

Zjawisko to naleĪy wiązaü ze wzrostem wymagaĔ wobec producentów rolnych i zmia-nami na pozarolniczym rynku pracy. W sytuacji nasilającej siĊ konkurencji, uĪytkowni-cy tej wielkoĞci podmiotów coraz bardziej byli marginalizowani przez rynek, co z regu-áy wiązaáo siĊ ze znacznym zmniejszeniem dochodów. W tej sytuacji uĪytkownicy tych gospodarstw coraz czĊĞciej podejmowali pracĊ zarobkową poza rolnictwem. Umiejsco-wienie aktywnoĞci zawodowej poza rolnictwem nie wiązaáo siĊ z caákowitą likwidacją gospodarstwa, a z reguáy z dostosowaniem areaáu upraw do potrzeb samozaopatrzenio-wych, a nadwyĪkĊ gruntów rolniczych najczĊĞciej wydzierĪawiano. Konsekwencją tych dziaáaĔ byáo przejĞcie tych podmiotów do niĪszej grupy obszarowej i spadek dynamiki zmniejszania siĊ liczby gospodarstw najmniejszych obszarowo.

Odmienne procesy uwidoczniáy siĊ w zbiorowoĞci podmiotów relatywnie du-Īych obszarowo, tj. o areale co najmniej 30 ha UR, w których, jak wynika z badaĔ, istnieją szanse na realizowanie parytetowego poziomu konsumpcji i odpowiednich funduszy na dalszą modernizacjĊ, która umoĪliwia ich dalszy rozwój [Poczta, Pawlak, Kiryluk-Dryjska, SiemiĔski 2007]. Ogóáem w tej grupie liczba podmiotów zwiĊkszyáa siĊ o ponad 1/5. W gospodarstwach najwiĊkszych obszarowo, czyli o obszarze 50- -hektarowych i wiĊkszych ten wzrost byá silniejszy i wynosiá ponad 1/3.

Mimo odmiennoĞci w kierunku i skali zmian w liczbie gospodarstw w poszcze-gólnych grupach obszarowych, przeobraĪenia te nie przyczyniáy siĊ do zasadniczych zmian w strukturze podmiotów wedáug areaáu posiadanych gruntów rolniczych. Mimo Īe ulegáa poprawie struktura obszarowa gospodarstw rolnych (Tabela 5.7 i Tabela 5.8), to nadal najwiĊcej jest gospodarstw od 1 do 5 ha UR, w 2013 roku stanowiáy one 52,5% ogóáu gospodarstw. JednoczeĞnie pomimo dynamicznego wzrostu liczby pmiotów wiĊkszych obszarowo, wciąĪ stanowią one grupĊ niewielką. W 2013 roku od-setek gospodarstw o obszarze co najmniej 30 ha UR wynosiá 5,1%.

W ocenie zmian strukturalnych i ich wpáywu na potencjaá ekonomiczny i zdol-noĞci konkurencyjne, wiĊksze znaczenie niĪ sama struktura obszarowa gospodarstw

59Polskie gospodarstwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą stanowiáy 12,5% wszystkich gospo-darstw w UE, podczas gdy UR w Polsce tworzyáy okoáo 9,0% obszaru gruntów rolniczych UE-27 [Gospodarstwa rolne ….2013].

rolnych, ma struktura uĪytkowania ziemi przez podmioty z poszczególnych grup ob-szarowych [Poczta 2013], gdyĪ to ona przesądza o przeciĊtnych w danym kraju eko-nomicznych warunkach produkcji rolniczej [Gospodarstwa rolne …. 2013].

Z analizy struktury rolniczego uĪytkowania gruntów rolnych przez podmioty o róĪnym areale wynika, Īe spadkowi (o 6,3% w latach 2007-2013) powierzchni UR bĊdących w dyspozycji ogóáu polskich gospodarstw rolnych towarzyszyáo duĪe zróĪ-nicowanie tego procesu wedáug grup wielkoĞci obszarowych (Tabela 5.9). PomiĊdzy rokiem 2007 a 2013, podobnie jak i wczeĞniej, ubytek powierzchni ziemi uĪytkowanej rolniczo zaznaczyá siĊ w gospodarstwach do 30 ha UR, która w tym czasie zmniejszyáa siĊ z ponad 10,2 do 8,5 mln ha UR, tj. o 16,6%. Spadek ten szczególnie zaznaczyá siĊ w zbiorze gospodarstw od 1 do 5 ha UR. Powierzchnia ziemi w tej wielkoĞci podmio-tach zmniejszyáa siĊ o 24,4%. ZwiĊkszyá siĊ natomiast areaá ziemi w dyspozycji rolni-ków posiadających gospodarstwa stosunkowo duĪe obszarowo, czyli o powierzchni 30 i wiĊcej ha UR. Areaá gruntów, które znajdowaáy siĊ w tej wielkoĞci gospodarstwach wzrósá z niespeána 5,4 do ponad 6,0 mln ha UR, zatem o okoáo 11,1%. JednoczeĞnie obszar ziemi uprawianej w gospodarstwach do 5 ha UR, na ogóá nie moĪe zapewniü pracy i utrzymania dla przeciĊtnej rodziny, przez co jednostki te uznawane są za nie-rozwojowe, pomimo spadku stanowiá on w 2013 r. 12,9% (w 2007 roku – 16,0%) áącznej powierzchni UR w gospodarstwach rolnych powyĪej 1 ha UR. RównoczeĞnie w gospodarstwach 30-hektarowych i wiĊkszych, teoretycznie mających szanse na sprostanie nasilającej siĊ konkurencji, nastąpiáo zwiĊkszenie udziaáu UR z 33,4%

w 2007 roku do 41,5% w 2013 roku.

Tabela 5.9. Struktura uĪytkowania ziemi rolniczej wg grup obszarowych Wyszczególnienie Ogóáem

Grupy obszarowe gospodarstw rolnych w ha 1-5 5-10 10-15 15-30 30-50 50

i wiĊcej Powierzchnia UR*(w tys. ha)

Struktura uĪytkowania gruntów 2007 Zmiany powierzchni UR w latach

2007-2010 (w %) -6,3 -24,4 -20,7 -15,0 -6,4 +10,7 +13,7

*wedáug nowej definicji gospodarstwa rolnego

ħródáo: opracowano na podstawie Charakterystyka Gospodarstw Rolnych w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008, tab. 20, s. 344-345, Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 11, s. 92-93.

Rezultat przeobraĪeĔ w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych i procesów koncentracji ziemi najdobitniej ilustruje fakt, Īe w okresie funkcjonowania rolnictwa w Polsce w ramach UE Ğredni obszar ogóáu gospodarstw rolnych prowadzących dzia-áalnoĞü rolniczą w Polsce powiĊkszyá siĊ z 8,9 do 10,5 ha UR, czyli o prawie 18,0%.

W porównaniu do lat wczeĞniejszych to zwiĊkszenie naleĪy uznaü za znaczące. Jednak nadal odbiega ono od dynamiki przeobraĪeĔ w tej páaszczyĨnie w krajach UE-15,

gáównie od wymogów sprawnoĞci wytwórczej i ekonomicznej gospodarstw [Zegar 2009]. Oznacza to, Īe mimo relatywnie duĪego wzrostu Ğredniego areaáu polskiego gospodarstwa rolnego, zwáaszcza indywidualnego (pomiĊdzy 2007 a 2013 r. wzrost z 8,0 do 9,5 ha UR, tj. o 18,6%, nadal nie tworzy on teoretycznych warunków konku-rencyjnoĞci. Ciągle statystyczne gospodarstwo rolne w Polsce jest znacząco mniejsze niĪ w innych krajach Wspólnoty, zwáaszcza w porównaniu do paĔstw, z którymi go-spodarstwa rolne z Polski, ze wzglĊdu na asortyment produkcji, z reguáy konkurują.

5.5.3. ZróĪnicowanie regionalne w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych i zaawansowaniu procesów koncentracji uĪytków rolnych

Tendencje zmian we wzglĊdnej liczebnoĞci gospodarstw rolnych w poszczegól-nych grupach wedáug powierzchni UR w kaĪdym wyodrĊbnionym do badaĔ makrore-gionie byáy podobne jak w skali kraju (Tabela 5.10).

Tabela 5.10. Dynamika zmian liczby gospodarstw rolnych wedáug grup obszarowych i makroregionów* w latach 2007-2013 Makroregiony*

Dynamika zmian liczby gospodarstw rolnych (w 2007 = 100,00) Ogóáem w tym wedáug grup obszarowych

1-5 5-10 10-15 15-30 30-50 50 i wiĊcej

Polska 79,9 74,8 79,5 85,3 93,0 113,8 133,3

ĝrodkowozachodni 88,3 82,8 88,1 83,7 96,0 104,4 126,9 ĝrodkowowschodni 80,7 76,8 77,6 86,6 90,5 120,1 154,3 Poáudniowo-wschodni 74,9 66,4 79,4 91,0 119,2 141,2 153,1 Poáudniowo-zachodni 75,4 72,6 72,7 81,2 96,7 104,4 123,6

Póánocny 86,7 81,5 89,8 79,8 84,6 100,1 124,8

*Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (Tabela 5.1).

ħródáo: opracowano na podstawie: Charakterystyka Gospodarstw Rolnych w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008, tab. 20, s. 344-345, Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS , Warszawa 2014, tab. 32, s. 116-117.

WszĊdzie zmniejszaáa siĊ liczba gospodarstw o relatywnie maáym obszarze, wzrastaáa natomiast liczebnoĞü podmiotów o wzglĊdnie duĪej powierzchni. Odnoto-wane róĪnice terytorialne w zachodzących procesach i wyraĪaáy siĊ generalnie w zróĪnicowanym tempie zachodzących przeobraĪeĔ.

DynamikĊ zmian naleĪy uznaü za znaczącą, zwáaszcza na poáudniowych i wschodnich terenach Polski cechujących siĊ relatywnie najwiĊkszym rozdrobnieniem obszarowym. Tendencje do racjonalizacji struktury obszarowej relatywnie najsilniej zaznaczyáy siĊ w makroregionie poáudniowo-wschodnim i wyraĪaáy siĊ przede wszystkim w dynamice likwidacji gospodarstw rolnych maáych obszarowo i tworzeniu gospodarstw relatywnie duĪych obszarowo. Pomimo Īe dynamikĊ tych procesów moĪna uznaü za znaczącą, to udziaá podmiotów duĪych obszarowo w strukturze ogóáu gospodarstw rolnych na tym terenie byá nadal znikomy i ksztaátowaá siĊ w 2013 roku na poziomie nieco ponad 1%.

Mimo wyraĨnego przyĞpieszenia procesów koncentracji na terenach o najbar-dziej rozdrobnionej strukturze obszarowej, nadal analizując uwarunkowania rozwoju

rolnictwa w poszczególnych czĊĞciach kraju, z racji cech struktury obszarowej moĪna wyodrĊbniü trzy obszary. Pierwszy stanowi makroregion poáudniowo-wschodni, który niezmiennie charakteryzuje siĊ najwiĊkszym rozdrobnieniem obszarowym. W tym makroregionie, aĪ ponad 76% z ogóáu usytuowanych tam gospodarstw nie przekroczy-áa 5 ha UR. W nastĊpnej kolejnoĞci naleĪaáoby umieĞciü makroregiony Ğrodkowow-schodni i poáudniowo-zachodni, gdzie odsetek gospodarstw najmniejszych ksztaátowaá siĊ na poziomie 45-49%. Ostatnią grupĊ stanowią makroregiony: póánocny i Ğrodko-wozachodni, które cechują siĊ tylko 33-35% udziaáem gospodarstw do 5 ha UR.

W Ğlad za zmianami w liczbie gospodarstw rolnych o róĪnym areale, nastĊpo-waáy zmiany w powierzchni ziemi rolniczej bĊdącej w dyspozycji poszczególnych grup podmiotów wedáug ich obszarów (Tabela 5.11).

Tabela 5.11. Makroregionalne zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych

Makroregiony* Liczba gospo-darstw rolnych

W tym % wedáug grup obszarowych 1-5 5-10 10-15 15-30 30-50 50

* Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (Tabela 5.1).

W kaĪdym z wyróĪnionych do badaĔ makroregionów tendencje w procesach koncentracji uĪytków rolnych byáy podobne. Zatem zmniejszaáa siĊ powierzchnia zie-mi rolniczej w dyspozycji gospodarstw o relatywnie maáym obszarze, wzrastaáa nato-miast w uĪytkowaniu podmiotów o wzglĊdnie duĪej powierzchni. Odnotowano rów-nieĪ pewne róĪnice w zachodzących procesach i wyraĪaáy siĊ generalnie w zróĪnico-wanym tempie zachodzących przeobraĪeĔ.

Proces koncentracji uĪytków rolnych zaznaczyá siĊ stosunkowo silniej na terenach o relatywnie najbardziej rozdrobnionej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych, czyli na wschodnich i poáudniowych obszarach Polski. Szczególnie intensywnie te tendencje zaznaczyáy siĊ w makroregionie poáudniowo-wschodnim, gdzie powierzchnia uĪytków rolnych w dyspozycji podmiotów 30-hektarowych i wiĊkszych wynosiáa w 2013 roku ponad 404 tys. ha i byáa 30,3% wiĊksza w porównaniu z 2007 rokiem, kiedy to stanowiáa okoáo 310 tys. ha. Wzrósá (o 20,2%) równieĪ obszar w uĪytkowaniu gospodarstw 15-30 ha UR. JednoczeĞnie areaá ziemi rolniczej w uĪytkowaniu gospodarstw do 15 ha UR zmniejszyá siĊ z 1 822 do 1 401 tys. ha, czyli o 23,1%. Zmiany te zaznaczyáy siĊ zwáasz-cza w gospodarstwach od 1 do 5 ha UR. W omawianym okresie areaá gruntów rolniczych w dyspozycji tej wielkoĞci podmiotów zmniejszyá siĊ o 27,3% (Tabela 5.12). Nadal jed-nak uĪytki rolne w tej zbiorowoĞci stanowiáy 38,2% ogóáu gruntów rolnych wykorzysty-wanych rolniczo przez funkcjonujące w makroregionie poáudniowo-wschodnim gospo-darstwa rolne. W 2013 roku, podobnie jak i wczeĞniej, byá to udziaá najwyĪszy w skali wszystkich wyodrĊbnionych do badaĔ makroregionów (Tabela 5.13).

Tabela 5.12. Dynamika zmiany w powierzchni gruntów rolnych w uĪytkowaniu gospodarstw wedáug grup obszarowych i makroregionów w latach 2007-2013 Makroregiony*

Dynamika zmian w obszarze gruntów rolnych (2007 = 100,00) Ogóáem w tym wedáug grup obszarowych

1-5 5-10 10-15 15-30 30-50 50 i wiĊcej

Polska 93,7 75,6 79,3 85,0 93,6 110,7 113,7

ĝrodkowozachodni 99,0 84,1 87,8 83,6 96,0 105,1 114,3 ĝrodkowowschodni 91,2 77,8 76,9 86,2 91,4 122,1 135,1 Poáudniowo-wschodni 87,0 67,7 79,8 90,8 120,2 144,9 125,9 Poáudniowo-zachodni 94,0 72,7 72,8 81,7 97,6 105,4 102,8

Póánocny 98,5 84,2 87,9 79,5 84,7 95,1 110,2

* Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (Tabela 5.1).

Na podkreĞlenie zasáuguje równieĪ stosunkowo wysokie tempo spadku liczby gospodarstw o obszarze od 1 do 5 ha UR, zwáaszcza w grupie obszarowej 5-10 ha UR, a w Ğlad za tym zmniejszenie powierzchni UR w dyspozycji tej wielkoĞci podmiotów funkcjonujących na terenie makroregionu poáudniowo-zachodniego. W latach 2010- -2013 zarówno liczba gospodarstw o obszarze od 1 do 10 ha UR, jak i powierzchnia ziemi w ich uĪytkowaniu byáa o ponad 27% niĪsza (Tabela 5.10 i Tabela 5.12). NaleĪy zaznaczyü, Īe natĊĪenie tych zmian byáo identyczne zarówno w grupie obszarowej 1-5 ha UR, jak i 5-10 ha UR. Ponadto przeobraĪenia w tej ostatniej grupie podmiotów w makroregionie poáudniowo-zachodnim byáy relatywnie najbardziej dynamiczne w skali wszystkich wyodrĊbnionych do badaĔ makroregionów, co byáo konsekwencją wzrostu konwersji ziemi na potrzeby przemysáu i budownictwa. Na pozostaáych tere-nach kraju, a zwáaszcza w makroregionie Ğrodkowo-zachodnim sytuacja w zachodzą-cych procesach koncentracji ziemi cechowaáa siĊ wiĊkszą stabilnoĞcią.

Jednak nadal w 2013 roku utrzymaáy siĊ relatywnie duĪe makroregionalne róĪ-nice w relacjach pomiĊdzy areaáem uĪytków rolnych znajdujących siĊ w dyspozycji maáych, Ğrednich i duĪych obszarowo gospodarstw rolnych. Oznacza to, Īe w caáym analizowanym okresie relatywnie najbardziej procesy koncentracji ziemi rolnej wyko-rzystywanej rolniczo byáy zaawansowane w makroregionie póánocnym. W 2013 roku 72,1% (62,3% w 2007 roku) uĪytków rolnych na tym terenie byáo we wáadaniu pod-miotów o areale co najmniej 30 ha UR i byá to najwyĪszy udziaá w skali kraju. NaleĪy równieĪ zauwaĪyü, Īe w makroregionie póánocnym zarówno w 2007, jak i w 2013 ro-ku podmioty od 1 do 5 ha UR dysponowaáy najmniejszym udziaáem uĪytków rolnych.

Areaá gruntów rolnych wykorzystywanych rolniczo w tej wielkoĞci gospodarstwach stanowiá odpowiednio 4,1 i 3,6%.

Tabela 5.13. Zmiany w strukturze uĪytkowania gruntów rolnych wedáug grup obszarowych oraz makroregionów

Makroregiony* Obszar UR

(w tys. ha)

Odsetek (%) gruntów rolnych w uĪytkowaniu

gospodarstw wedáug grup obszarowych (ha UR) ĝredni obszar

* Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (Mapa 5.1).

Nadal pomimo relatywnie duĪego przyĞpieszenia procesów koncentracji grun-tów rolnych w makroregionie poáudniowo-wschodnim, udziaá uĪytków rolnych znaj-dujących siĊ w dyspozycji gospodarstw 30-hektarowych i wiĊkszych byá najniĪszy w skali kraju. W 2013 roku wynosiá on 20,1% (w 2007 roku 13,4%).

Konsekwencją przeobraĪeĔ w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych i procesów koncentracji uĪytków rolnych, a zarazem syntetycznym odzwierciedleniem róĪnic w nasileniu tych tendencji są zmiany w przeciĊtnym obszarze gospodarstwa rolnego na poszczególnych terenach kraju, a przede wszystkim zmiany w

W dokumencie 18 Kierunki przeobrażeństrukturalnych oraz uwarunkowaniarozwoju rolnictwai obszarów wiejskich (Stron 95-114)