nieprawniczych
Cel badań
Prawo jest potężnym regulatorem życia społecznego oraz zjawiskiem wywierającym wpływ na zachowanie i funkcjonowanie ludzi, którzy muszą dostosować się do obowiązu-jących reguł. Prawo zaspokaja potrzebę porządku społecznego, wyraża interesy określo-nych grup, zapewnia przestrzeganie społecznie uznaokreślo-nych wartości. Nie można być świa-domym obywatelem, aktywnym uczestnikiem życia społecznego, gospodarczego czy politycznego bez elementarnej znajomości obowiązujących reguł prawnych. Znajomość prawa jest częścią świadomości prawnej społeczeństwa, na którą składają się także oce-na prawa i zachowań regulowanych przez prawo, postawy wobec prawa oraz postulaty dotyczące jego zmian po to, by było słuszne, racjonalne i sprawiedliwe. Świadomy oby-watel, aktywny uczestnik społeczeństwa obywatelskiego powinien mieć nawyk szukania rozwiązań swoich problemów za pomocą legalnych metod i narzędzi jakie daje prawo, wykazując jednak gotowość do jego krytycznej oceny zawsze wtedy, gdy tworzone lub istniejące regulacje prawne naruszają podstawowe zasady ustrojowe, zwłaszcza zasadę praworządności, legalności czy praw człowieka i obywatela.
Ważne więc jest, by edukacja prawna wywierająca wpływ na kulturę społeczeństwa, towarzyszyła człowiekowi od najmłodszych lat, by najpierw zdobywana była w rodzinie, środowisku w którym się wzrasta, a następnie była formalnie prowadzona przez instytucje kształcące. W szczególny sposób powinna być uwzględniana w kształceniu na poziomie szkolnictwa wyższego, gdzie staje się komponentem wiedzy niezbędnej do wykonywania przyszłego zawodu i pełnienia różnych ról społecznych. Uczelnie wyższe realizując swoje cele i misje powinny w sposób systemowy prowadzić edukację prawną oraz szukać takich narzędzi dydaktycznych, które zapewnia najwyższą efektywność.
Ze względu na powyższe tezy, celem przedstawianych w niniejszym opracowaniu badań był problemem oceny efektywności edukacji prawnej na poziomie szkół wyższych, w których zajęcia z poszczególnych gałęzi i dziedzin prawa są przedmiotami dopełnia-jącymi kształcenie (kierunki ekonomiczne) lub są przedmiotami wiodącymi (administra-cja). W badaniach wzięto pod uwagę fakt, że prawo przestało być wyłącznie dyscypliną
uniwersytecką, chociaż nadal uniwersytety pozostają głównymi, tradycyjnymi ośrodka-mi kształcenia prawników. Biorąc pod uwagę to, że uczelnie pierwszego stopnia, w tym uczelnie niepubliczne przejęły znaczną część kształcenia młodzieży i dorosłych, że na stałe wrosły w struktury szkolnictwa polskiego i że prawo w ich programach nauczania wystę-puje stosunkowo często, warto poszukiwać takich rozwiązań, które pozwolą na naucza-nie tego przedmiotu w sposób efektywny, a zarazem uwzględniający specyfi kę uczelni, potrzeby społeczne oraz oczekiwania studentów. Dodać należy, że przemiany, które obserwujemy, dotyczą nie tylko szkolnictwa zawodowego, lecz dotykają całego polskie-go szkolnictwa wyższepolskie-go z uniwersytetami włącznie. Wiele szkół wyższych, wychodząc naprzeciw potrzebom społecznym, przeprowadziło szereg poważnych zmian, które były możliwe do zrealizowania w ramach aktualnie obowiązujących regulacji prawnych. W za-kresie konstruowania programów kształcenia, doboru treści, organizacji toku studiów czy proponowanych innowacji metodycznych i badań naukowych uczelnie korzystają z dużej swobody i autonomii. Dlatego zadanie badawcze dotyczyło spraw związanych z tą sferą, ze szczególnym uwzględnieniem nowatorskich rozwiązań w nauczaniu treści prawnych oraz ich wpływu na efektywność i jakość edukacji prawnej. Dużą uwagę poświęcono więc takim rozwiązaniom, które nie mieszczą się w utrwalonych standardach, odchodzą od utartych kanonów, przyjmują niekonwencjonalne metody. Dotyczy to głównie tych in-nowacji, które uwzględniając wymagania rynku pracy, już na etapie studiów wzbogacają programy nauczania elementami praktyki zawodowej, ale realizowanej w obrębie uczelni.
Odnosi się to między innymi do takich działań, jak studencka poradnia prawna czy fi rma symulacyjna wykorzystywana jako metoda aktywnej nauki w uczelniach prowadzących studia na profi lach praktycznych.
Chociaż - z pozoru, cel badań dotyczył problemów występujących w różnych uczel-niach, to stwierdzić należy, że przedstawione zadania badawcze i proponowane rozwią-zania służyły temu samemu – podnoszeniu jakości kształcenia prawniczego, rozbudza-niu aktywności studentów, uatrakcyjniarozbudza-niu - niestety często już skostniałych - rozwiązań metodycznych. Zakres poruszanych problemów często wykraczał poza nauki prawne i ze swej istoty musiał nawiązywać do osiągnięć nauk pedagogicznych, ekonomicznych czy socjologicznych, co było dodatkowym utrudnieniem.
Charakterystyka miejsca badań
Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie
Pierwszą z prezentowanych szkół jest Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tar-nowie, która rozpoczęła swoją działalność dydaktyczną w roku akademickim 1995/96. Jest to więc uczelnia, która już „okrzepła” i ma za sobą lata doświadczeń w działalności na rynku
edukacyjnym. W okresie prowadzonych badań była to uczelnia jednowydziałowa, kształ-cąca na kierunku zarządzanie i marketing, w trybie studiów stacjonarnych (dziennych) i niestacjonarnych (zaocznych). Uczelnia prowadzi studia pierwszego i drugiego stopnia oraz studia podyplomowe dla osób z wyższym wykształceniem.
Program kształcenia w Małopolskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie dosto-sowywany został do realiów społeczno – gospodarczych, co pozwala uniknąć obciążeń przestarzałymi zagadnieniami, formami czy metodami nauczania. Realizowany program studiów stanowi wynik wieloletnich doświadczeń i przemyśleń i jest odpowiedzią na wy-zwania stawiane przez rynek pracy i potrzeby studiujących.
W okresie prowadzonych badań plan studiów obejmował sześć semestrów zajęć dydaktycznych oraz cztery tygodnie praktyk dyplomowych odbywanych w przedsiębior-stwach i instytucjach lub w fi rmie symulacyjnej. Pierwsze trzy semestry, stanowiły tzw.
kurs podstawowy i przeznaczone były na zdobywanie przez studentów wiedzy ogólnej oraz wiedzy kierunkowej z zakresu zarządzania i marketingu. Solidne podstawy tej wiedzy są niezbędne na wszystkich szczeblach zarządzania, gdyż umożliwiają nie tylko zmianę ról i funkcji w fi rmie, ale stanowią podstawę dalszej, permanentnej edukacji. Wśród przed-miotów prowadzonych w ramach kursu podstawowego znalazły się, oprócz przedmio-tów ekonomicznych, przedmioty prawnicze. Należą do nich: encyklopedia prawa, prawo gospodarcze, prawo pracy, prawo ubezpieczeń gospodarczych, prawna ochrona rynku.
Niezależnie od tych wydzielonych dyscyplin, w ramach innych wykładanych przedmio-tów, studenci poznają regulacje dotyczące między innymi: prawa fi nansowego (w tym podatkowego), konsumenckiego czy prawa oświatowego.
W semestrze czwartym studenci wybierali jedną z czterech proponowanych przez uczelnię specjalności, która stanowiła kontynuację ich edukacji, z większym jednak nachy-leniem na konkretną, praktyczną naukę zawodu. Najczęściej wybieraną specjalnością była rachunkowość i zarządzania fi nansami, przygotowującą specjalistów z zakresu księgowo-ści, analiz fi nansowych i szeroko pojętego zarządzania fi nansami, którzy mogą podejmo-wać pracę w pionach fi nansowych przedsiębiorstw, biurach doradztwa podatkowego, czy instytucjach fi nansowych.
Drugą co do popularności specjalnością było zarządzanie fi rmą, na której studenci zdobywali wiedzę dotyczącą organizacji przedsiębiorstw działających w różnych formach organizacyjno-prawnych, uczyli się zarządzania instytucjami gospodarczymi, by otrzymać gruntowne przygotowanie menedżerskie. W rozwiązaniach programowych uwzględnia-no wprowadzanie takich treści i metod, które najpełniej przygotują studentów do zakła-dania własnych fi rm i kierowania nimi.
Kolejną specjalnością prowadzoną przez uczelnię był marketing, gdzie największy nacisk w procesie edukacyjnym kładziony był na zdobywanie umiejętności z zakresu przeprowadzania badań marketingowych, planów i strategii działań fi rmy, wykonywania zadań związanych z reklamą czy public relations. Uczelnia wprowadziła także zarządzanie
nieruchomościami i ubezpieczeniami, która powstała z połączenia dwóch wcześniejszych specjalności, t.j. ekonomiki nieruchomości oraz zarządzania ubezpieczeniami. Obejmuje ona dwa ważne segmenty rynku kapitałowego i kształci specjalistów z zakresu risk me-nagment. Zapotrzebowanie na tego rodzaju „podwójnych” specjalistów zwiększa się bo-wiem w miarę rozwoju rynku ubezpieczeń i rynku nieruchomości w Polsce. Specjalność ta z natury rzeczy wymaga dobrej znajomości podstaw prawa, a szczególnie zasad obrotu nieruchomościami i prawa ubezpieczeniowego. Studenci przygotowywani są bowiem do pracy w instytucjach ubezpieczeniowych, bankach, biurach obrotu i zarządzania nie-ruchomościami, fi rmach developerskich, w których w szczególny sposób zasady działania uregulowane są prawem i margines swobody jest stosunkowo niewielki.
W procesie dydaktycznym od początku jej istnienia, duży nacisk kładzie się na kre-owanie samodzielności studentów uczestniczących w procesie nauczania, indywidualiza-cję programów kształcenia nie tylko poprzez możliwość swobodnego wyboru specjalno-ści i seminarium dyplomowego, ale także poprzez tzw. listy przedmiotów ograniczonego i swobodnego wyboru, wśród których są również przedmioty prawnicze. Ponadto przed-stawiciele Samorządu Studentów są członkami Senatu, kolegialnego organu opiniujące-go i zatwierdzająceopiniujące-go plany studiów.
Praktyczną przydatność realizowanego w Małopolskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie programu określały nie tylko treść programów studiów, ale także proponowa-ne metody kształcenia. Oprócz tradycyjnych i standardowych zajęć (wykłady, ćwiczenia), duży nacisk kładzie się na poszukiwanie i wdrażanie aktywizujących metod, takich jak ćwiczenia czy seminaria realizowane metodami „case study”, laboratoria komputerowe i zajęcia w fi rmie symulacyjnej. Uwzględniając konieczność łączenia kształcenia teoretycz-nego oraz praktyczteoretycz-nego, w przyjętych rozwiązaniach organizacyjnych, programowych i metodycznych, oparto się na następujących założeniach49:
1. Studia wyższe dostarczyć powinny podstaw teoriopoznawczych i metodologicz-nych do zarządzania organizacjami gospodarczymi w warunkach szybko zmie-niającego się otoczenia. Oznacza to odchodzenie od wąskowyspecjalizowanego kształcenia i znacznego rozdrobnienia (dezintegracji) przedmiotów na rzecz wie-dzy ogólnej, umożliwiającej kompleksowe podejście do zjawisk gospodarczych i społecznych.
2. Współczesny biznes oczekuje od absolwentów studiów menedżerskich nie tylko wiedzy, ale i wielu praktycznych i intelektualnych umiejętności, np. w dziedzinie komunikacji interpersonalnej, tworzenia zespołów i przewodzenia im, skłonno-ści do innowacji i kreatywnoskłonno-ści. Rodzi to określone zapotrzebowanie w zakresie aktywnych form kształcenia, wykorzystujących między innymi możliwości fi rm symulacyjnych czy gier decyzyjnych.
49 A. Kowalski, Czynniki determinujące jakość kształcenia w MWSE w Tarnowie, Informator Rektora MWSE, Tarnów 2000.
3. Proces dydaktyczny nie może pomijać wartości absolutnych i ocen moralnych.
Powinien być nakierowany na kształtowanie u studentów postaw wrażliwych społecznie. W przyszłości będą oni bowiem zarządzać biznesem, a tym samym będą odpowiadać za swoje decyzje i działania oraz poniosą odpowiedzialność społeczną za efekty tych działań.
Wyeksponowane cechy stanowiły kierunek działań podjętych w zakresie jakości kształcenia na tarnowskiej uczelni. Szczególną wagę przywiązuje się w tych działaniach do umiejętności i postawy nauczycieli akademickich oraz motywacji i zainteresowań studentów. Wzajemne interreakcje pomiędzy tymi podstawowymi podmiotami procesu dydaktycznego, ujęte w ramy planów i programów studiów, powinny rozstrzygać o jego jakości, natomiast wszystkie inne czynniki pełnią w tym względzie jedynie rolę wewnętrz-nych i zewnętrzwewnętrz-nych uwarunkowań.
Na jakość procesu dydaktycznego wpływ wywiera wiele czynników, tak wewnętrz-nych jak i zewnętrzwewnętrz-nych, co sprawia, że działania na rzecz podnoszenia jakości powinny być prowadzone na wszystkich szczeblach zarządzania uczelnią i obejmować wszystkie aspekty jej funkcjonowania. Proces związany z dochodzeniem do wysokiej jakości kształ-cenia i działalności szkoły przyniósł określone efekty, gdyż Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie od 2002 roku uzyskała uprawnienia do prowadzenia studiów drugiego stopnia (magisterskich), które do tej pory jej absolwenci musieli kontynuować w innych uczelniach, a także zajmowała znaczące miejsca w rankingach prowadzonych przez „Politykę” i „Wprost”50.
Wśród rozwiązań organizacyjnych i metodycznych, proponowanych przez szkołę, na szczególną uwagę zasługuje wprowadzone tam nauczanie metodą symulacji, w ra-mach działającej od 1999 r. fi rmy symulacyjnej. Uczelnia ta należy do nielicznych szkół wyższych w Polsce, które podjęły się zorganizowania zajęć właśnie z wykorzystaniem tej metody i z powodzeniem ją stosują. Jak wcześniej wspomniano, istotą tego sposobu na-uczania jest utożsamienie organizacyjne z autentycznym przedsiębiorstwem, gdzie naśla-downictwo prowadzenia operacji gospodarczych w ramach zorganizowanego przedsię-biorstwa nie ogranicza się – jak to bywa w grach dydaktycznych - do rozwiązania jednego problemu, lecz ma charakter ciągły.
W okresie prowadzonych badań w programie uczestniczyli obowiązkowo studenci trzeciego roku studiów, którzy zaliczyli wymagane regulaminem przedmioty. Prakty-ka w fi rmie symulacyjnej poprzedzała praktyki dyplomowe, odbywane już poza szkołą, w swobodnie wybranych przez studentów fi rmach i instytucjach. Uczelnia, kierując na za-jęcia symulacyjne studentów zakładała, że studenci pójdą do pierwszej w życiu pracy wstępnie obeznani z praktyką, posiadając już określone umiejętności np. z zakresu ob-sługi użytkowych programów komputerowych, komunikowania się, przygotowywania
50 W roku 2002 zajęła 11 miejsce wśród uczelni niepaństwowych kształcących w zakresie ekonomii i zarządza-nia.
dokumentów, analiz czy sprawozdań, a tym samym będą bardziej aktywni i pewni tego, co robią. Zakładano także, że fi rma symulacyjna będzie pomocą dla tych osób, które trafi ą do fi rm, które nie potrafi ących szkolić i organizować praktyk, do przedsiębiorstw słabych czy upadających albo nadmiernie chroniących swoje tajemnice w obawie przed konku-rencją. Studenci otrzymali więc szansę, by jeszcze w obrębie uczelni, w czasie studiowa-nia, poznać możliwości prawne i organizacyjne prowadzenia działalności gospodarczej, a co ważniejsze, sami mogli sprawdzić swoją wiedzę i kompetencje do funkcjonowania w takich warunkach.
W strukturze organizacyjnej Firmy symulacyjnej działającej przy Małopolskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej wyodrębnione zostały następujące komórki organizacyjne:
• Zarząd
• Sekretariat
• Dział organizacyjno-prawny
• Dział ds. pracowniczych (kadry, BHP)
• Dział logistyki i produkcji
• Dział handlu i marketingu
• Dział fi nansow - księgowy
• Dział rozliczeń podatkowych.
Stwierdzić należy, że praca w takich działach organizacyjnych wymagała od studen-tów nie tylko teoretycznego przygotowania z przedmiostuden-tów ekonomicznych, lecz w znacz-nej mierze również wiedzy z tych gałęzi i dziedzin prawa, bez których proces gospodaro-wania nie mógłby być prowadzony lub prowadzony byłby w warunkach oderwanych od rzeczywistości prawnej, co takie działania pozbawiałoby praktycznie sensu.
Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie została więc wybrana jako miejsce badań z tego względu, że posiadała opracowaną i wdrożoną koncepcję dotyczącą jakości kształcenia i nowoczesnych rozwiązań edukacyjnych, zakładających gruntowne i szerokie przygotowanie studentów tak w zakresie wiedzy teoretycznej, pojęciowej, abstrakcyjnej jak i praktycznej, nastawionej na kształcenie umiejętności i pożądanych kompetencji.
Dotyczyło to również nauczania prawa.
W zakresie edukacji prawnej realizowanej w ramach fi rmy symulacyjnej założono, że studenci muszą nauczyć się przede wszystkim korzystać z aktów normatywnych, po-ruszać się w materii ustawowej tak, by docierać do wskazanych czy poszukiwanych przez siebie źródeł, sporządzać dokumenty, proste umowy, znajdować właściwe rozwiązania dla stanów faktycznych z uwzględnieniem obwarowań prawnych. Wymagano, by na tym etapie nauczyli się rozróżniać instytucje publiczno-prawne działające w Polsce oraz zna-li zakres i sposób załatwianych przez nie spraw. Nauczyciel prowadzący zajęcia w fi rmie symulacyjnej sprawdzał więc nie tylko konkretne rozwiązania i decyzje podjęte przez studenta, lecz oceniał także, czy mieszczą się one w granicach określonych prawem.
Do-datkowym walorem tej metody jest możliwość korzystania w czasie zajęć w każdym mo-mencie i bez ograniczeń z niezbędnych pomocy: aktów normatywnych zgromadzonych w uczelni, systemu informacji prawnej LEX Omega, zawierającego ujednolicone teksty aktów prawnych opublikowanych w Dziennikach Ustaw i Monitorze Polskim, dziennikach resortowych, orzecznictwo Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, wzory umów i pism. Możliwość łatwego dostępu do tych źródeł jest dodatkowym atutem mającym wpływ na efektywność i jakość nauczania, a możliwość korzystania z nowocze-snych komputerowych programów użytkowych czy internetu uatrakcyjnia dodatkowo proces kształcenia.
Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu
Drugą uczelnią, która została wybrana jako miejsce badań, była Wyższa Szkoła Zarzą-dzania i Administracji w Zamościu, która została założona w 1997 roku, kiedy to na pod-stawie decyzji Ministra Edukacji Narodowej 13 sierpnia została wpisana do rejestru uczelni niepaństwowych, a tym samym uzyskała uprawnienia do prowadzenia wyższych studiów zawodowych na kierunkach - ekonomia, administracja oraz informatyka i ekonometria.
W pierwszym roku jej istnienia studia rozpoczęło w niej 1743 studentów.
Powołanie do życia nowej szkoły wyższej właśnie w Zamościu z jednej strony było wynikiem wyraźnego zapotrzebowania na kształcenie na poziomie szkoły wyższej w tym właśnie regionie, z drugiej zaś był to powrót do akademickich tradycji Zamościa, w którym przecież przez blisko 200 lat swoją działalność prowadziła Akademia Zamojska. Założy-cielami uczelni były Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie oraz Stowarzyszenie Promocji i Przedsiębiorczości w Rzeszowie.
Uczelnia ma za sobą lata doświadczeń, które wiążą się z jej ciągłym rozwojem, zwięk-szeniem liczby osób studiujących i uczących się w różnych proponowanych przez uczelnię formach kształcenia, polepszaniem zaplecza materialnego oraz z pozyskiwaniem kadry naukowej gwarantującej wysoką jakość studiów. Zbiegi te zaowocowały zdobyciem przez uczelnię nie tylko uznania w społeczności lokalnej i u miejscowych władz, lecz wpływa-ły na coraz wyższą pozycję na listach rankingowych prowadzonych np. przez „Politykę”
i „Wprost”51. Wyższa Szkoła Zarządzania Administracji w Zamościu spełnia ważną misję edukacyjną – kształcąc w nowoczesny sposób kadry dla Zamojszczyzny, a także prowa-dząc badania naukowe, działalność kulturalną i wydawniczą. Tym samym zaznacza swój wyraźny wkład w ożywienie i rozwój regionu, a także daje szansę młodym ludziom zdoby-wającym w jej murach wiedzę, na rozwijanie kariery zawodowej. Większość jej studentów wywodzi się z dawnego województwa zamojskiego, z czego około większość to mieszkań-cy małych wsi i miasteczek. Wielu z nich nie miałoby szans na podjęcie studiów w dużych ośrodkach akademickich, a więc ta uczelnia wypełniła istniejąca lukę edukacyjną.
51 W roku 2015 uczelnia w rankingu „Perspektyw” uplasowała się na drugim miejscu w województwie lubel-skim.
Jednym z ważnych celów strategicznym Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji było uzyskanie uprawnień zezwalających na uruchomienie studiów drugiego stopnia (magisterskich), które obecnie są już prowadzone. Uczelnia posiada aktualnie ponad stu-osobową wykwalifi kowaną kadrę nauczycieli akademickich, którzy wywodzą się przede wszystkim ze środowisk naukowych Lublina, Rzeszowa i Krakowa.
Dla potrzeb niniejszej pracy badaniom zostali poddani studenci studiujący na spe-cjalności administracja, w Katedrze Nauk Prawnych Wyższej Szkoły Zarządzania i Admi-nistracji w Zamościu. W ramach tej specjalności studenci przygotowywani są do pracy w zakresie administracji publicznej, administracji gospodarczej, prawa i rachunkowości podatkowej, integracji europejskiej i rozwoju regionalnego. W programie studiów w ba-danym okresie zdecydowanie dominowały przedmioty prawne, tj. prawo samorządowe, prawo pracy, zagadnienia legislacji, prawo handlowe, prawo działalności gospodarczej, prawo wynalazcze i patentowe, prawo podatkowe, fi nansowe i ubezpieczeniowe, prawo Unii Europejskiej i inne. Taki zakres wiedzy prawnej autorzy programu kształcenia uznali za konieczny do poznania prawnych zasad funkcjonowania administracji, której działal-ność w zdecydowanym zakresie zdeterminowana jest prawem. Nie można wręcz wyobra-zić sobie, by przyszły urzędnik mógł pracować zawodowo bez gruntownej wiedzy właśnie z tych gałęzi i dziedzin prawa. Oczywiście dla przyszłego administratywisty sama wiedza prawnicza nie jest wystarczająca, konieczna jest także znajomość mechanizmów rynko-wych, procesów decyzyjnych, stąd też do programu studiów zostały włączone przedmio-ty, które mają takie poznanie ułatwiać.
Uczelnia przygotowała również ofertę programową z wyraźnym nastawieniem na progra-my unijne. Wynikało to z faktu, że w Polsce jak i w regionie brakowało specjalistów, którzy posia-dają profesjonalne przygotowanie choćby do przygotowywania wniosków i projektów apliku-jących o fundusze z Unii Europejskiej, przeznaczone na rozwój określonych dziedzin. Ponadto w perspektywie, dla dobrze przygotowanych i wykształconych Polaków, pojawiła się szansa zatrudnienia w instytucjach europejskich tak w kraju jak i za granicą. Stąd też w ofercie progra-mowej znalazły się zagadnienia, takie jak: system instytucjonalny Unii Europejskiej, prawo Unii Europejskiej, zasady polityki regionalnej, europejskie prawo gospodarcze, wiedza o procesie przekształcania polskiego prawa w celu dostosowania go do wymogów prawa unijnego52.
Metodologia i wyniki badań
Prawo jako dyscyplina zaliczana do nauk społecznych, w których człowiek jest trakto-wany zarówno jako podmiot oraz przedmiot badań, charakteryzuje się swoistymi metoda-mi i technikametoda-mi badawczymetoda-mi. Prawo może więc być analizowane i badane przez pryzmat istniejących stosunków społecznych, relacji międzyludzkich, jak i związków istniejących między prawem a państwem. Takie badania są głównym obszarem zainteresowań
pra-52 http://www.wszia. edu. pl, data dostępu (02.05.2016).
woznawstwa – dziedziny nauki obejmującej wiedzę o prawie oraz badań nad prawem.
Bardzo często przedmiotem badań są obowiązujące w państwie akty normatywne z Kon-stytucją na czele, lub inne teksty prawne, np. rozstrzygnięcia sądowe czy administracyjne.
Przedmiotem zainteresowań są również problemy społecznego działania i przestrzega-nia prawa, które między innymi zdeterminowane są stopniem wiedzy o obowiązującym prawie. Wiedza ta, ogólnie rzecz ujmując, ma różnorodne źródła, w znacznej i pożądanej jednak części jest następstwem działań edukacyjnych. Ale współczesne prawoznawstwo składa się w istocie rzeczy z wielu różnych dyscyplin naukowych, wyodrębnionych w toku coraz bardziej postępującej specjalizacji badań nad prawem jako swoistym zjawiskiem społecznym53.
Uzyskiwanie, opracowywanie, systematyzowanie i przetwarzanie uzyskanego w wy-niku badań materiału następuje przy użyciu swoistych dla nauk społecznych metod i tech-nik badawczych. Są to metody naukowe, czyli naukowy sposób poznawania zjawisk, różny od potocznego, opierający się o zespół wytycznych kierujących poznaniem podmiotów i porządkowaniem niesprzecznych twierdzeń54.
W literaturze nie ma jednolitej defi nicji „metod” i „technik badawczych”. Zdarza się na-wet, zwłaszcza w opracowaniach popularnonaukowych czy w języku potocznym, że po-jęcia te używane są zamiennie, chociaż nie są jednoznaczne i nawet intuicyjnie można wyczuć, że odnoszą się do spraw o węższym lub szerszym znaczeniu.
Według Z. Ziembińskiego pojęcie metody badawczej powinno być ujmowane w kil-ku płaszczyznach55. Metoda badawcza, według tego autora, powinna być rozumiana jako świadomie stosowany sposób postępowania, zmierzający do osiągnięcia zamierzonego celu w danych warunkach, ilekroć się chce dany cel w danych warunkach osiągnąć. Taka konstrukcja defi nicji wyraźnie wskazuje, że „metoda” jest działaniem zamierzonym, pozba-wionym elementu przypadkowości, a zrazem jest sposobem powtarzalnym, możliwym do wielokrotnego wykorzystania w celach naukowych.
Drugą płaszczyzną rozumienia „metody” jest pojęcie „metody badawczej”, którą nale-ży rozumieć jako dążenie do ugruntowania w pewien sposób poznania prawdy w jakiejś dziedzinie i usystematyzowania uznanych twierdzeń. Dalszym rozwinięciem tego zagad-nienia jest wprowadzenie przez Z. Ziembińskiego pojęcia „metoda badawcza naukowa”, czyli taka, która została uznana za właściwą w danej fazie rozwoju nauki i odpowiada w danym czasie paradygmatowi uprawiania nauki. Aby przyjęta metoda badawcza zosta-ła uznana jako możliwa i wzosta-łaściwa do stosowania, musi uzyskać poparcie ze strony doktry-ny i oprzeć się na autorytetach naukowych. Dobór właściwych metod naukowych w celu poznania badanych zjawisk wywiera bezpośredni wpływ na poziom i granice poznania, a więc ma olbrzymi wpływ na rozwój nauki w ogóle.
53 A. Korybski, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 1998, s. 12 i n.
54 G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1998, s.16 i n.
55 Z. Ziembiński, Wykład z socjologii dla prawników i administratywistów, Poznań 1991, s. 28 i n.
Naukę o metodach nazywamy metodologią. Przyjęte metodologiczne rozwiązania zależą od różnych czynników, wśród których priorytetowe znaczenie ma dotychczasowa wiedza o badanym zjawisku, statyczność lub dynamizm badanych zjawisk, założenia po-stawione przez osobę prowadzącą badania. W metodologii zwraca się uwagę na postawę, którą prezentuje prowadzący badania. Może on bowiem prezentować postawę opisową bądź oceniającą. Pierwsza z nich oznacza zaakceptowanie przez badacza metod, które są uznane i stosowane przez naukę, druga zaś wiąże się z dokonaniem analizy i wartościo-wania danej metody w odniesieniu do konkretnego zadania badawczego.
Pojęciem węższym od „metody badawczej” jest „technika badawcza”, którą najczęściej ujmuje się jako konkretną realizację metody badawczej i sposób jej urzeczywistnienia.56 Zdzisław Ziembiński określa „technikę badawczą” jako szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych, zaś według A. Podgóreckiego - „technika badawcza”
pokazuje, jak można osiągnąć zamierzone rezultaty w przypadkach bliżej określonych.
Technika jest więc wskazaniem narzędzia, jakim można posłużyć się prowadząc badania57. Próbę ujednolicenia rozumienia pojęć „metoda” i „technika badawcza” podjął J. Szcze-pański, który uważał, że pojęcie „metody badawczej” powinno być stosowane dla ozna-czenia takich zespołów dyrektyw i reguł, które oparte są na założeniach ontologicznych i wskazują pewne sposoby postępowania badawczego58. Można w tym znaczeniu mówić o metodzie introspekcyjnej, ekstraspekcyjnej, dialektycznej, indukcyjnej czy analitycznej.
Dopiero w ramach metod można mówić o technikach badawczych, jako zespołach czyn-ności związanych z różnymi sposobami przygotowania i przeprowadzania badań.
Jak wcześniej podkreślano, przedmiotem badań prawoznawczych jest materia nie-jednolita, złożona, mająca wiele aspektów, co jest logiczną konsekwencją złożonej i dyna-micznej problematyki, którą zajmuje się samo prawoznawstwo.
W badaniach nad prawem stosowanych jest wiele metod, które wynikają z różnych czynni-ków, choćby z założonego celu badań, specyfi ki badanego problemu czy jego złożoności. Cza-sami zastosowanie jednej z metod jest niewystarczające, gdyż może zawęzić obraz badanego zjawiska lub wręcz zjawisko wielopłaszczyznowe potraktuje wybiórczo i nieobiektywnie.
Wśród metod i technik badawczych, z których korzysta prawoznawstwo, duże zna-czenie przypisuje się metodom socjologicznym, gdyż samo prawo jest nauką społeczną, a więc korzysta z dorobku tych nauk. Czasami jednak proste zastosowanie metod socjo-logicznych może okazać się niewystarczające lub wręcz niemożliwe, gdyż prawo stanowi specyfi czny instrument, jakim posługuje się państwo i jest uwikłane w określone układy polityczne, ideologiczne czy społeczne. Czynniki te ograniczają więc wykorzystywanie klasycznych, socjologicznych metod, gdyż materia, której dotyczą dla niektórych osób może wydać się podejrzana, niepewna lub nieznana.
56 G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1998, s. 16 n.
57 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa. Zarys wykładu, Kraków, 2000, s. 130 i n.
58 J. Szczepański, Techniki badań społecznych, Łódź 1951, s. 89 i n.