Uczucia możemy odgadnąć dzięki ekspresji, czyli uzewnętrznia-niu stanów psychicznych za pomocą werbalnych i niewerbalnych środ-ków językowych [Grabias, 1981, s. 19–28; Nowakowska-Kempna, 1995, s. 15–17, 2000, s. 83; Lubaś, 2003, s. 181–183; Doliński, 2004, s. 351].
Nie zawsze jednak mówienie o uczuciach jest równoznaczne ze świa-domym przeżywaniem. Także przeżywanie czy doświadczanie emocji nie zawsze z kolei wiąże się z ich uzewnętrznianiem, zdarza się, że nie potrafimy nazwać swojego stanu uczuciowego albo stosujemy różnego rodzaju regulacyjne mechanizmy emocji, które służą między innymi ich wygaszaniu lub tłumieniu9.
Stanisław Grabias wyróżnił kilka typów ekspresji [1981, s. 26; 1994, s. 294–299]:
Tabela 2. Typy ekspresji wg S. Grabiasa.
uzewnęTrznianie osobowośCi nadawCy świadome nieświadome ukryte (implicytne)
jawne (eksplicytne)
wyrażanie (proces fakultatywny)
komunikowanie (proces fakultatywny)
realizuje się poza wartością znaczeniową wypowiedzi zawiera się w wartości
znaczeniowej
przejawienie się (proces obligatoryjny)
Do świadomych typów ekspresji emocji zaliczył: wyrażanie i ko-munikowanie emocji. Wyrażanie jest związane z uzewnętrznianiem stanów psychicznych, które są ukryte na płaszczyźnie głębokiej, na przy-kład nazwanie kogoś kretynem czy debilem zawiera w sobie stosunek
9 Tłumienie jest jednym z dojrzałych mechanizmów obronnych, który polega na świa-domym lub częściowo uświadamianym odsuwaniu uwagi od świadomych impulsów i konfliktów. Niedojrzałe mechanizmy obronne chroniące przed przeżywaniem trud-nych uczuć to między innymi: blokowanie (wstrzymywanie impulsów, uczuć i myśli wyrażające się napięciem), intelektualizacja (kontrolowanie uczuć i impulsów przez myślenie o nich w miejsce przeżywania ich).
osoby wypowiadającej te słowa do adresata (wypowiedź mogąca sygna-lizować złość lub oburzenie). Komunikowanie z kolei to bezpośrednie wyrażenie i nazwanie swojego stanu uczuciowego oraz zakomunikowa-nie go innym osobom, zarówno w postaci nazw stanów uczuciowych, na przykład: jestem smutny, cieszę się, zaskoczyłeś mnie, jak i związków frazeologicznych: idę z duszą na ramieniu, trzęsę się jak osika, spaliłem buraka, spiekłem raka, uskrzydliło mnie to wydarzenie [Nowakowska-Kempna, 1995, s. 15–16]10. Typem ekspresji, który według Stanisława Grabiasa realizuje się na nieświadomej płaszczyźnie, jest przejawienie się emocji, czyli bezcelowe uzewnętrznianie się procesów psychicz-nych w wypowiedzi. Należą do niego natężenie i barwa głosu, tempo wypowiedzi, intensywność gestów, a także intonacja, czyli wszystkie wyznaczniki parajęzykowe obecne w procesie komunikacji.
Już sam fakt komunikowania swoich emocji innym ludziom jest ważnym dowodem świadczącym o istnieniu specyficznej relacji, jaka zachodzi między nadawcą a odbiorcą. Jest więc informacją, że relacja ta ma intymny charakter, a taki charakter mają rozmowy w talk show.
Ekspresja emocji w talk show odbywa się na trzech płaszczyznach:
u uczestnicy programu mówią o emocjach w czasie teraźniej-szym, czyli werbalizują to, co w danej chwili przeżywają;
u opisują uczucia i przeżycia, które miały miejsce w przeszłości;
u mówią o emocjach, które mogą pojawić się w przyszłości.
Ponadto częste są sytuacje, w których uczucia są wyrażane zarówno przez uczestnika, jak i relacjonowane przez niego, a doświadczane przez inne osoby.
10 Według mnie istnieje zasadnicza różnica pomiędzy zakomunikowaniem komuś swo-jego stanu uczuciowego przy użyciu czasowników afektywnych a zakomunikowaniem uczuć z użyciem frazeologizmów. W drugim przypadku odbiorca musi znać znacze-nie użytego przez nadawcę frazeologizmu.
1. Ewa Drzyzga: A co na to rodzina, rodzice?
Gość: Rodzice? Patrzą na wszystko z dystansem. Wiadomo, to są ludzie zdecydowanie doświadczeni bardziej ode mnie [Ewa Drzy-zga: Mhh] i ostrzegali mnie, no wiadomo, jak to rodzice. Bardzo dobry kontakt miałam z rodzicami i strasznie byli zaskoczeni tym, co się ze mną dzieje. To znaczy zmieniłam zupełnie swój tok myśle-nia, zupełnie zmieniłam swój stosunek do rodziny.
Takie podejście do analizowanego materiału jest związane z ważną cechą talk show, a mianowicie z mówieniem o sprawach osobistych i rodzinnych, które bez skrępowania można ujawniać przed kame-rami (dotyczy to przede wszystkim gości pierwszo- i drugoplanowych programu, rzadziej publiczności). Taka sytuacja pozwala też widzom programu lepiej zrozumieć obecną sytuację czy problem. Poza tym według Iwony Nowakowskiej-Kempnej: „uniwersalność uczuć i podo-bieństwo przeżyć upoważniają do mówienia o uczuciach osób trzecich i pozwalają wnioskować, co przeżywa mówiący, informując werbalnie i zachowaniem, że czuje ŻAL, PODZIW, LĘK” [Nowakowska-Kem-pna, 1986, s. 19; por. Wierzbicka 1969]. Powyższe przykłady stanowią jednak zdecydowaną mniejszość, bowiem największa liczba analizo-wanych wypowiedzi odnosi się do uczuć przeżyanalizo-wanych (w przeszło-ści bądź obecnie) przez mówiącego, o których informuje przy użyciu czasowników afektywnych oraz, co zdarza się rzadziej, rzeczowni-kowych nazw uczuć. Także pojawiające się w wypowiedziach uczest-ników programu frazeologizmy, interiekcje, wyrażenia sfrazeologi-zowane oraz zdrobnienia imion niosą ze sobą ładunek emocjonalny, świadczą o emocjonalnym nacechowaniu wypowiedzi.
W talk show ekspresję emocji można zaobserwować u wszystkich uczestników programu, także eksperci i sama prowadząca w różnych sytuacjach nie powstrzymują się od spontanicznych reakcji emocjo-nalnych.
2. Ekspert: Mogę chwilę, bo ja tu mam po prostu, tu mi się zrobiło coś takiego. Zaczyna mnie trząść od środka, boję się, żebym się nie
rozpłakała. No właśnie, więc ja ci muszę powiedzieć, że po prostu słucham twojej relacji i zaczyna we mnie wszystko wibrować.
3. Gość: [...] nie chwaliłem się, taka jest konwencja programu. I spró-buję to zachować dla siebie, co muszę, zachować. O tym publicznie nie możemy rozmawiać. Nie o wszystkim.
Ewa Drzyzga: Rozumiem.
Gość: Chyba nie.
Ewa Drzyzga: Nie przeżyłam tego, więc chyba do końca nie.
Gość: No właśnie.
Ewa Drzyzga: Ale jestem w stanie zrozumieć, że ktoś chce zacho-wać pewne rzeczy dla siebie [Gość: Dziękuję pani, dziękuję]. To jestem w stanie zrozumieć.
Dzięki spontanicznym reakcjom emocjonalnym Ewa Drzyzga postrzegana jest jako autentyczna i wrażliwa prowadząca (2000 rok)
Opisu uczuć/emocji pojawiających się w talk show „Rozmowy w toku” dokonałem w oparciu o podział uczuć zaproponowany przez Iwonę Nowakowską-Kempną na uczucia–afekty i uczucia–postawy [1986, s. 70–72, 1995, s. 120–122]. To, co odróżnia jedną klasę od dru-giej, dotyczy dyspozycji czasowej. Uczucia–afekty odnoszą się do zda-rzeń występujących „tu i teraz” i są krótkotrwałe, natomiast uczucia–
–postawy charakteryzują się długotrwałą dyspozycją11 – trwają w czasie, lecz nie zachodzą, a także „odznaczają się trwałym stosunkiem emo-cjonalnym między osobami, które żywią wobec siebie uczucia” [Nowa-kowska-Kempna 2000, s. 96; 1986, s. 51; 1995, s. 145]. W związku z tym w drugiej klasie uczuć znalazły się: MIŁOŚĆ, NIENAWIŚĆ, SYMPA-TIA, TĘSKNOTA.
Uczucia, które pojawiają się w programie, dzielę podobnie jak Mag-dalena Trysińska na uczucia–afekty pozytywne/negatywne oraz uczu-cia–postawy pozytywne/negatywne, przy czym do uczuć-afektów negatywnych włączam, w przeciwieństwie do badaczki, grupę ZDZI-WIENIA [zob. Trysińska, 2004, s. 81]. Wśród uczuć–afektów pozytyw-nych znalazły się w badanym materiale uczucia z grupy: RADOŚCI i NA-DZIEI, natomiast wśród uczuć–afektów negatywnych uczucia z grupy:
GNIEWU, STRACHU, ZDZIWIENIA, SMUTKU, ROZCZAROWA-NIA, WSTYDU, ZAZDROŚCI i SKRUCHY. WZRUSZENIE traktuję jako uczucie, które może być wywołane zarówno przez pozytywne, jak i negatywne czynniki (okoliczności). Z kolei uczucia–postawy pozy-tywne są reprezentowane przez uczucia z grupy SYMPATII i DUMY, zaś uczucia–postawy negatywne obejmują tylko jedną grupę – ANTY-PATII (z podklasą NIELUBIENIA oraz NIENAWIŚCI).
Analiza nazw uczuć obejmuje przede wszystkim leksykę nazywa-jącą bezpośrednie stany emocjonalne, wyrażane przy użyciu predyka-tów stanów afektywnych, a także rzeczowników nazw uczuć takich, jak: nadzieja, złość, gniew, strach. W obrębie moich badań znalazły się
11 Takie krótkotrwałe stany afektywne nazywane są przez psychologów emocjami, zaś długotrwałe trwające tygodnie, a czasem miesiące nastrojami [Oatley, Jenkins, 2003, s. 124–128].
również niektóre środki językowe służące ukrytemu wyrażaniu emocji takie, jak: związki frazeologiczne, wyrażenia sfrazeologizowane, inter-iekcje oraz zdrobnienia imion. Natomiast intonacja i wszelkie paraję-zykowe oraz niewerbalne elementy wypowiedzi nie zostały uwzględ-nione w poniższej analizie nazw uczuć, co nie znaczy, że zostały całkowicie pominięte.