Katedra Filologii Klasycznej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki
Adres do korespondencji: Elwira Kaczyńska, Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Filologii Klasycznej, ul. Pomorska 171/173, 90236 Łódź, email: aradaina@gmail.com
Rycina 1. Herbata ziołowa Saradawotano (40 herbs). Publikacja za zgodą Nature’s Gold (Ο Χρυσός της Φύσης)
2000 gatunków roślin (nie wliczając podgatun
ków), które stanowią mniej więcej ¼ ogółu greckiej flory. Warto podkreślić, że Kretę porasta imponu
jąca liczba roślin endemicznych, co jest ewene
mentem w skali europejskiej. Endemity, typowe dla Krety, obejmujące aż 210 gatunków i podga
tunków, koncentrują się w kilku rejonach wyspy:
w zachodniej części Krety wraz z Górami Białymi, w masywie Asterúsia, i na wschodnich krańcach wyspy w górach Sitii [5].
Kreta w starożytności porośnięta była gęsty
mi lasami cyprysowymi, cedrowymi i dębowymi, z których dziś z powodu trwającej wiele stuleci ra
bunkowej gospodarki ostały się zaledwie resztki:
lasy porastają niecałe 10% powierzchni wyspy [6, 7]. W wyniku erozji gleby, spowodowanej wyci
naniem drzew, na Krecie uformowała się charak
terystyczna dla strefy śródziemnomorskiej szata roślinna zwana makią, którą tworzą w wilgotniej
szych rejonach wyspy zarośla wiecznie zielonych ciernistych krzewów, skarlałe drzewa i aromatycz
ne rośliny zielne, np. dąb kermesowy, zw. też dę
bem skalnym (Quercus coccifera L.), dąb ostro
listny (Quercus ilex L.), drzewo poziomkowe, zw.
też chróściną jagodną (Arbutus unedo L.), pista
cja lentyszek, zw. też pistacją kleistą a. mastyk
sowym drzewem (Pistacia lentiscus L.), palma karłatka, zw. też karłatką niską (Chamaerops hu-milis L.), jałowiec fenicki (Juniperus phoenicea L.), dzikie odmiany oliwek (Olea europaea var. sylve-stris (Mill.) Hegi), mirt zwyczajny (Myrtus commu-nis L.), wrzosiec drzewiasty (Erica arborea L.) etc.
Krajobraz Krety dopełnia również frygana (< stgr.
φρύγανα n. pl. ‘suche krzewy, suche zarośla’), czy
li formacja kolczastych krzewów, aromatycznych krzewinek i sucholubnych roślin zielnych, których charakterystyczną cechą jest zrzucanie liści w cza
sie suszy [8].
Wyjątkowa flora Krety już w starożytności cie
szyła się wielkim uznaniem. Teofrast z Eresos, wy
bitny botanik żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e., zwracał uwagę na właściwości terapeutyczne kre
teńskiej roślinności, zwłaszcza zaś rośliny ende
micznej zwanej lebiodką kreteńską [9]. Zdaniem rzymskiego pisarza i encyklopedysty Pliniusza Starszego (23‒79 r. n.e.), „cokolwiek rośnie na Krecie, niezmiernie przewyższa inne tego rodzaju [rośliny] zrodzone gdzie indziej” (Historia natura-lis XXV 53, 94: „quicquid in Creta nascatur, in-finito praestare ceteris eiusdem generis alibi ge-nitis”) [10]. Z kolei Klaudiusz Galen (129‒199 r.
n.e.), grecki lekarz pracujący na dworze rzym
skiego cesarza Marka Aureliusza, w dziele De an-tidotis podaje, że każdego roku w porze letniej do Rzymu sprowadzano z Krety wiklinowe kosze peł
ne roślin leczniczych. Zbieraniem ziół na kreteń
skich „plantacjach zielarskich” [11], ich suszeniem
i wysyłaniem do stolicy imperium rzymskie
go zajmowali się lokalni zielarze (gr. βοτανικοὶ ἄνδρες), opłacani przez rzymskiego cesarza. Do
wiadujemy się też, że kreteńskie rośliny trafia
ły nie tylko na dwór cesarski, lecz także na miej
skie targi (Opera omnia XIV 9: […] „καθ’ ἕκαστον
Dla lekarza Galena, który sporządzał na bazie po
zyskanych ziół różnorodne medykamenty, bar
dzo ważna była gwarancja autentyczności roślin.
Ze zrozumiałych więc powodów podnosi on fakt, że rośliny (lub ich części, np. liście, łodygi, owo
ce, nasiona, korzenie, soki mleczne), sprowadza
ne z Krety, nie były podrabiane (XIV 10: „τὰ μὲν oὖν ἄλλα πάντα εἰλικρινῆ”), ponieważ miejsco
wi zielarze nie mieli potrzeby oszukiwać „z powo
du obfitości rosnących na wyspie roślin” (XIV 10:
„διὰ γὰρ τὸ πλῆθος τῶν γενομένων βοτανῶν ἐν τῇ νήσῳ”) [12].
Czterdzieści ziółek
Kreteńskie rośliny lecznicze, cenione już przez starożytnych, stały się podstawą przedstawionej w niniejszym opracowaniu mieszanki ziołowej, któ
ra była opiewana (z pewnością dla łatwiejszego za
pamiętania) w rymowanej pieśni zatytułowanej Sa-radawotano („Czterdzieści ziółek”) [1].
Το σαρανταβότανο
H I S T O R I A FA R M A C J I Jeśli przyjdzie choroba, co robić, zaraz Ci
powiem:
Pijaj „czterdzieści ziółek”, a szybko odzyskasz zdrowie.
Liście weź mandarynki oraz cytrynę krzepiącą, Cedrat i pomarańczę, a także pigwę pachnącą, Nadto pędy omanu w nadrzecznej zbierz
okolicy, Dodaj gojnik syryjski, jeżynę, pędy bylicy.
Zbierz również diktam, który porasta
kreteńskie góry, Łatwo odnajdziesz mirty, niepokalanki, laury, Macierzanki i bluszcze, żeleźniak, krwiściąg
ciernisty, I pachnącą bazylię, szałwię i cząber ognisty.
Dodaj mlecz i rozmaryn, który pachnie cudownie, Ów rozmaryn, co Ciebie wspaniałym obdarza
zdrowiem.
Dołącz liście z jaśminów, a także z kwiatami róże, Nadto kwiaty goździka leczące cierpienia duże.
Do tego musisz jeszcze wmieszać cyprysu jagody, A wynik, jak zobaczysz, wyda się
niewiarygodny.
Rutę, miętę zieloną, rumianek urwij przy ziemi, Zbieraj też pelargonię do chusty rękoma swemi, I czerwoną cykorię. Maku troszeczkę dokładaj, Oraz rośliny, które zna niemal cała Hellada, Liście figi, migdałów i majeranku pościnaj, Miętę polej, co pachnie niczym pieszczota
matczyna.
Seler weź i pietruszkę, dodaj wilżynę ciernistą I łodygi dziurawca, i jego liście. To wszystko.
W garnku „czterdzieści ziółek” zagotuj, młodzieńcze, społem, Wywar zrób do wypicia, ażebyś był znów
sokołem.
(tłum. z języka nowogreckiego Krzysztof Tomasz Witczak)
Składniki
Wszystkie czterdzieści nazw roślin, składające się na kreteńską mieszankę ziołową, zwaną sarada
wotano („czterdzieści roślin leczniczych”), zosta
ną podane poniżej w kolejności ich występowania w utworze poetyckim. Identyfikacja naukowa po
szczególnych fitonimów została oparta na obfitej li
teraturze przedmiotu [4, 5, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23]. W nawiasach prostokątnych podaje się kreteńską wymowę nowogreckich i dia
lektalnych (kreteńskich) wyrazów zgodnie z syste
mem transkrypcji fonetycznej, opracowanej przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (ang.
International Phonetic Association):
1) kret. κιτρομανταρινιά [wym. ʨitromadari'ɲa]
(= kret. κίτρο; ngr. κιτριά) ‘cedrat, zw. też cy
tronem, Citrus medica L.’ (w. 3);
2) ngr. λεμόνι [wym. lɛ'moɲi] ‘cytryna (owoc)’, por. ngr. λεμονιά ‘cytryna zwyczajna, zw. też cytryną właściwą a. cytryną kwaśną, Citrus li-mon (L.) Burm. f.’ (w. 3);
3) kret. νερατζιά [wym. nɛra'ʣʝa] (= ngr.
νεραντζιά) ‘pomarańcza kwaśna, zw. też po
marańczą gorzką, Citrus vulgaris Risso (= Ci-trus aurantium L.)’ (w. 4);
4) ngr. μανταρινιά [wym. madari'ɲa] ‘mandaryn
ka, Citrus reticulata Blanco’ (w. 4);
5) ngr. κυδώνι [wym. ʨi'ðoɲi] ‘pigwa (owoc)’, por. ngr. κυδωνιά ‘pigwa pospolita, Pyrus cy-donia (L.) Miller’ (w. 4);
6) kret. ακονιζιά [wym. akoni'zʝa] (= kret.
ακονυζιά, ψυλλήθρα, ψυλλόχορτο; ngr. κόνυζα)
‘oman lepki, Dittrichia viscosa (L.) Greuter (= Inula viscosa (L.) Aiton)’ (w. 5);
7) kret. βάτος [wym. 'vatos] (= ngr. βατομουριά)
‘jeżyna śródziemnomorska, Rubus sanc-tus Schreb. (= Rubus ulmifolius Schott)’
(w. 6);
8) ngr. τσάι του βουνού [wym. 'ʦai tu vu'nu]
(= kret. καλοκοιμηθιά, μαλοτήρα, μαλοτήρας)
‘(roślina endemiczna) gojnik syryjski, Sideri-tis syriaca ssp. syriaca L.’ (w. 6);
9) kret. απισθιά [wym. api'sθça] (= kret. αψιθιά, πισιδιά, αρτεμίσια; ngr. άψινθος) ‘bylica drzew
kowata, Artemisia arborescens L.’ (w. 6);
10) ngr. δίκταμος [wym. 'ðiktamos] (= kret.
στομαχόχορτο; zach.kret. ατίταμος, λιβανόχορτο, μαλλιαρόχορτο, σταματόχορτο, σταμνόχορτο; wsch.kret. δίταμο, έρωντας, σταθόρι, τίταμος) ‘(roślina endemiczna) le
biodka kreteńska, zw. też lebiodką dyptamem a. dyptamem kreteńskim a. jesionką, Origa-num dictamnus L.’ (w. 7);
11) zach.kret. λυγέ [wym. ʎi'ʑɛ], por. wsch.kret.
λυγιά [wym. ʎi’ʑʝa] (= ngr. λυγαριά) ‘niepo
kalanek pieprzowy, zw. też niepokalankiem
pospolitym a. niepokalankiem zwyczajnym a. pieprzem mnisim, Vitex agnus-castus L.’
(w. 8);
12) ngr. δάφνη [wym. 'ðafɲi] (= kret. βαϊά) ‘waw
rzyn szlachetny, zw. też laurem szlachetnym a. wawrzynem bobkiem a. wawrzynowym drzewem a. laurowym drzewem a. bobkowym drzewem, Laurus nobilis L.’ (w. 8);
13) kret. μυρθιά [wym. mir'θça] (= ngr. μυρτιά)
‘mirt zwyczajny, Myrtus communis L.’ (w. 8);
14) kret. θύμος [wym. 'θimos] (= ngr. θυμάρι) ‘ma
cierzanka głowiasta, Thymus capitatus (L.) Hoff. & Link.’ (= Coridothymus capitatus L.) (w. 9);
15) ngr. κισσός [wym. ʨi'sos] ‘bluszcz pospolity, Hedera helix L.’ (w. 9);
16) kret. αγκάραθος [wym. a'garaθos] ‘żeleźniak kreteński, Phlomis cretica C. Presl.’ (w. 9);
17) kret. αστοιβίδα [wym. asti'viða] (= ngr.
στοιβάδα ‖ αστοιβή, ngr. lud. αφάνα) ‘krwi
ściąg ciernisty, Sarcopoterium spinosum (L.) Spach’ (w. 9);
18) ngr. βασιλικός [wym. vasiʎi'kos] (= kret.
σταυρολούλουδο) ‘bazylia pospolita, Ocimum basilicum L.’ (w. 10);
19) ngr. φασκομηλιά [wym. faskomi'ʎa] (= kret.
αλισφακιά, ελελίφασκος) ‘szałwia krzewiasta, Salvia fruticosa Mill. (= Salvia triloba L.)’
(w. 10);
20) kret. θρύμπα [wym. 'θriba] (= kret. θρούμπα, θρουμπί, γεροντόχορτο; ngr. θρούμπι) ‘cząber tymiankowy, Satureja thymbra L.’ (w. 10);
21) kret. τσόχος [wym. 'ʦoxos] (= ngr. ζοχός)
‘mlecz zwyczajny, zw. też mleczem warzyw
nym, Sonchus oleraceus L.’ (w. 11);
22) ngr. δεντρολίβανο [wym. ðɛdro'ʎivano] ‖ kret.
αρισμαρί [wym. arizma'ri] (= ngr. ροσμαρί)
‘rozmaryn lekarski, Rosmarinus officinalis L.’
(w. 11–12);
23) ngr. γιασεμιά [wym. ʑiasɛ'mɲa] (= kret.
γισεμιά) ‘jaśmin lekarski, Jasminum officina-le L.’ (w. 13);
24) zach.kret. ροδαρέ [wym. roða'rɛ] (= kret.
αγριοτριαντοφυλλιά, κυνόροδο; ngr. ροδαριά)
‘róża dzika, zw. też szypszyną, Rosa canina L.’
(w. 13);
25) kret. γαρεφαλιά [wym. ɣarɛfa'ʎa] (= ngr.
γαρυφαλλιά) ‘goździk, Dianthus L.’ (w. 14);
26) ngr. κυπαρίσσι [wym. ʨipa'risi] ‘cyprys wiecz
nie zielony, zw. też cyprysem włoskim, Cu-pressus sempervirens L.’ (w. 15);
27) kret. απήγανος [wym. a'piɣanos] (= ngr.
πήγανο) ‘ruta wielkolistna, Ruta chalepen-sis L.’ (w. 17);
28) kret. βάρσαμος [wym. 'varsamos] (= kret.
αβάρσαμος, πράσινη μέντα; ngr. δυόσμος)
‘mięta zielona, Mentha spicata L.’ (w. 17);
29) ngr. χαμομήλι [wym. xamo'miʎi] (= kret.
καμηλάκι) ‘rumianek pospolity, Matrica-ria chamomilla L. (= MatricaMatrica-ria recutita L.’) (w. 17);
30) kret. αμπαρόρριζα [wym. aba'roriza] (= ngr.
αλμπαρόριζα ‖ αρμπαρόριζα) ‘pelargonia pach
nąca, Pelargonium graveolens L’Hér ex Aiton’
(w. 18);
31) kret. κοκκινορόδικο [wym. koʨino'roðiko]
(= kret. κιχώριο; ngr. ραδίκι) ‘cykoria podróż
nik, Cichorium intybus L.’ (w. 19);
32) kret. κουτσουνάδα [wym. kuʦu'naða] (= kret.
πετινός; ngr. παπαρούνα) ‘mak polny, Papaver rhoeas L.’ (w. 19);
33) kret. σκιά [wym. 'sʨa] (= ngr. συκιά) ‘figowiec pospolity, zw. też figą pospolitą a. figą karyjską a. figowym drzewem, Ficus carica L.’ (w. 21);
34) ngr. αμυγδαλιά [wym. amiɣða'ʎa] ‘migdało
wiec pospolity, zw. też migdałem pospolitym a. śliwą migdałem, Prunus dulcis (Mill.) D. A.
Webb’ (w. 21);
35) ngr. ματζουράνα [wym. maʣu'rana] ‘majera
nek ogrodowy, zw. też lebiodką majerankiem a. lebiodką ogrodową, Origanum majorana L.
(= Majorana hortensis (L.) Moench.)’ (w. 21);
36) kret. φλισκούνι [wym. flis'kuɲi] (= kret.
φλησκούνι, βληχούνι; ngr. μέντα) ‘mięta polej, Mentha pulegium L.’ (w. 22);
37) kret. μαγντανός [wym. maɣda'nos] (= ngr.
μαϊντανός) ‘pietruszka zwyczajna, Petrose-linum crispum (Mill.) Nyman ex A. W. Hill’
(w. 23);
38) ngr. σέλινο [wym. 'sɛʎino] ‘seler zwyczajny, Apium graveolens L.’ (w. 23);
39) kret. αγκαθοανωνίδα [wym. agaθoano'ɲiða]
(= kret. αβρωνίδα; ngr. ανωνίδα) ‘wilżyna cier
nista, Ononis spinosa L.’ (w. 23);
40) kret. αγούδουρας [wym. a'ɣuðuras] (= kret.
βάλσαμο; ngr. υπερικό) ‘dziurawiec bażyno
listny, Hypericum empetrifolium ssp. empe-trifolium Willd.’ (w. 24).
Wymienione powyżej czterdzieści roślin (w. 25:
σαράντα […] βότανα) stanowią bazę kreteńskiego panaceum stosowanego w postaci wywaru (w. 26:
kret. βραστάρι = ngr. ρόφημα ‘wywar’; w. 25: βράσε
‘zagotuj’). Picie odwaru (w. 2: πίνε ‘pij’; w. 26: να το πχεις ‘abyś wypił’), przygotowywanego w glinia
nym garnku (w. 25: kret. τσικάλι = ngr. τσουκάλι), gwarantuje odzyskanie zdrowia (w. 2: ογλήγορα θα γιάνεις ‘abyś szybko wyzdrowiał’) i przywraca krze
pę (w. 26: νά ‘σαι γεράκι πάλι ‘abyś znowu był so
kołem’).
Warto podkreślić, że w kilku miejscach wier
szowanej recepty podane są informacje o konkret
nym materiale roślinnym, potrzebnym do spo
rządzenia wywaru, np. φύλλα ‘liście’ (w. 3: φύλλα
H I S T O R I A FA R M A C J I
κιτρομανταρινιάς ‘liście cedratu’; w. 13: φύλλα απού τα γιασεμιά ‘liście z jaśminu’; w. 21: φύλλα τση σκιάς ‘liście figi’; w. 21: φύλλα τση ματζουράνας
‘liście majeranku’), κλωνάρια ‘gałązki (młode)’ (w.
6: τσ’ απισθιάς κλωνάρια ‘bylicy gałązki’), κλαδάκια
ka’), κούμαρα ‘owoce drzewa poziomkowego; tu:
szyszki’ (w. 15: κούμαρα των κυπαρισσιώ ‘szysz
ki cyprysów’).
Na właściwości lecznicze poszczególnych ro
ślin wskazują epitet ξαρρωστικός ‘wzmacniający, krzepiący’ (w. 3: ξαρρωστικό λεμόνι ‘krzepiąca cy
tryna’) lub całe frazy, np. αρισμαρή, απού υγειά χαρίζει ‘rozmaryn, który obdarza zdrowiem’ (w.
12), λουλούδια τση γαρεφαλιάς, που γιαίνουνε τα πάθη ‘kwiaty goździka, które leczą dolegliwości’
(w. 14). Wyjątkową właściwość leczniczą cypryso
wych owoców podkreślają słowa (15‒16): κούμαρα των κυπαρσσιώ μαζί ν’ ανακατέψεις κι αποτέλεσμα θα δεις, που δε θα το πιστέψεις ‘szyszki cyprysów razem zmieszaj, a zobaczysz efekt, w który nie uwierzysz’.
Większość wspomnianych w utworze roślin jest aromatyczna [24]. Zapach wydzielany przez zio
ła podkreślają przydawki towarzyszące nazwom roślin, np. kret. μυρισικός ‘pachnący, pachną
cy aromatycznie, wonny’ (w. 4: μυρισικό κυδώνι
‘pachnąca pigwa’) ‖ ngr. μυριστικός ‘ts.’ (w. 10:
μυριστικό βασιλικό ‘pachnąca bazylia’), lub cza
sowniki, np. kret. μοσκομυρίζω ‘pachnieć, rozta
czać zapach, wydawać przyjemny aromat’ (w. 21:
δεντρολίβανο, απού μοσκομυρίζει ‘rozmaryn, który pachnie’), kret. μοσκοβολώ ‘ts.’ (w. 22: φλισκούνι, που μοσκοβολά σα χάιδεμα τση μάνας ‘mięta polej, która pachnie jak pieszczota matki’).
W dwóch przypadkach podane zostało miejsce występowania niektórych ziół: μάζωξ’ απού τσοι ποταμούς τσ’ ακονιζιάς τα χνάρια ‘zbierz nad rze
kami omanu lepkiego pędy’ (w. 5), μάζωξε δίκταμο […] που τα βουνά τση Κρήτης ‘zbierz lebiodkę kre
teńską […] z gór Krety’ (w. 7). Powszechność wy
stępowania sześciu konkretnych roślin, tj. ruty wielkolistnej, mięty zielonej, rumianku pospoli
tego, pelargonii pachnącej, cykorii podróżnik czy maku polnego, zaznaczona została w wierszu 20:
βότανα, που τα ξέρουνε σε ούλη την Ελλάδα ‘zioła, które [sc. wszyscy] znają w całej Grecji’.
W Saradawotano pojawiają się fitonimy w po
staci dialektalnej bądź nowogreckiej. W przypadku jednej rośliny, mianowicie rozmarynu lekarskie
go (Rosmarinus officinalis L.), podane zosta
ły dwie nazwy, ogólnogrecka i dialektalna: ngr.
δεντρολίβανο = kret. αρισμαρής (w. 11‒12) [25].
W sumie na czterdzieści jeden nazw roślinnych w utworze użyto 24 terminów kreteńskich. Nie ulega jednak wątpliwości, że z powodu rymowane
go charakteru utworu anonimowy autor (lub auto
rzy) zmuszony był do porzucenia lokalnych fitoni
mów na rzecz ogólnogreckich.