Równie słynny jak lebiodka dyptam jest kreteń
ski endemit τσάι του βουνού (dosł. ‘herbata gór
ska’) ‘gojnik syryjski, Sideritis syriaca ssp. sy-riaca L.’ [39, 40]. Gojnik syryjski, mimo swej nazwy, jest unikatem spotykanym wyłącznie na Krecie, w wysokich partiach Gór Białych, zwa
nych Madháres (dosł. ‘nagie góry’) [4, 19]. Rośli
na na Krecie znana jest pod dialektalnymi nazwa
mi καλοκοιμηθιά [wym. kaloʨimi'θça] ‖ καλοκοιμητέ [wym. kaloʨimi'tɛ] (dosł. ‘dobre [miękkie] po
słanie’), μαλλωτήρα [wym. malo'tira] (dosł.
Rycina 3. Lebiodka kreteńska sprzedawana w regionalnych naczyniach (fot. Krzysztof Tomasz Witczak, 10.09.2016)
Rycina 2. Lebiodka kreteńska (fot. Gustav Svensson, 29.10.2015)
H I S T O R I A FA R M A C J I
‘owłosiona [roślina]’), ewentualnie μαλοτίρα ‖ μαλοτίρας [wym. malo'tira(s)] (dosł. ‘oddalająca zło [dolegliwość]’) [18, 41]. Uważa się, że „her
bata górska” ma właściwości przeciwzapalne [4].
W ludowej terapii używa się gojnika syryjskiego jako środka moczopędnego, tonizującego, uspoka
jającego (uśmierzającego), wzmagającego trawie
nie. Kreteńczycy wierzą, że słynny aromatyczny napar wpływa korzystnie na naczynia krwiono
śne serca [18].
Inne ludowe leki kreteńskie
Na zakończenie warto dodać, że w kreteń
skiej tradycji ludowej funkcjonuje też inna, nie
co krótsza (bo 24wierszowa) wersja poetyckiej recepty. Utwór ten, podobnie jak cytowane wyżej Czterdzieści ziółek, został skomponowany w lu
dowym piętnastozgłoskowcu. Zdaniem greckich uczonych Nikosa Nikitidisa i Vangelisa Papiomy
toglou, wierszowana recepta, którą tytułują The Forty Herbs, powstała w słynnym mieście Cha
niá, położonym w zachodniej części Krety [4].
Zasadnicza różnica pomiędzy obiema receptami dotyczy zastosowania roztworu wodnego, spo
rządzonego na bazie wymienionych w nich ro
ślin leczniczych. W przeciwieństwie do omówio
nego wcześniej utworu, ten drugi zawiera przepis na wywar przeznaczony nie do picia, lecz do lecz
niczej kąpieli ziołowej.
W kreteńskim ziołolecznictwie jest stosowa
ny również napar (ngr. αφέψημα) z liści czter
dziestu różnych drzew, zwany σαρανταδέντρι, w wymowie kreteńskiej [sarada'ðɛdri], dosłow
nie ‘czterdzieści drzew’ [42]. Ów nowogrecki termin powstał z połączenia liczebnika σαράντα
‘40’ i apelatywu ludowego δεντρί [wym. ðɛ'dri]
‘drzewo’ (por. ngr. δέντρο ‘ts.’). Napar, jak pod
kreśla Manolis Pitikakis, jest podawany chore
mu, jeżeli już żadne inne leki nie skutkują [43].
Tradycyjnie w dniu 1 maja ów napar podaje się w niewielkiej dawce dzieciom, by uchronić je od wszelkich chorób, stąd jego alternatywna nazwa μαγιοβότανο [wym. maʝo'votano] (dosł. ‘majowe zioło’) [43].
Otrzymano: 2016.09.10 · Zaakceptowano: 2016.10.08
Piśmiennictwo
1. Jeronimakis K. I. (Γερωνυμάκης Κ. Ι.): Κρητική λαογραφία. Ξενάγηση στο παρελθόν εφ’ όλης της ύλης. Ηράκλειο: Mystis, 2008: 238.
2. Vitti M.: Historia literatury nowogreckiej. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2015: 42‒44.
3. Kaczyńska E.: Dialekt kreteński języka nowogreckiego – próba opi
su na bazie materiału hydronimicznego. Część 1: zjawiska fonetycz
ne. Rozprawy Komisji Językowej, 2014, 60: 93–120.
4. Nikitidis N., Papiomytoglou V.: Green Plants and Herbs of Gre
ece, translated by J. Pittinger, Rethymno: Mediterraneo Editions, 2011: 19.
5. Sfikas J. (Σφήκας Γ.): Αγριολούλουδα της Κρήτης. Αθήνα: Efstathiadis Group, 1999: 8–28.
6. Press L.: Życie codzienne na Krecie w państwie króla Minosa. War
szawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972: 19.
7. Kaczyńska E.: Nazwy florystyczne w nowożytnej hydronimii kreteń
skiej. Onomastica. 2015, 59: 282.
8. Rackham O., Moody J.: Η δημιουργία του κρητικού τοπίου. Ηράκλειο:
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2004: 74–99.
9. Theophrastus: Enquiry into Plants and Minor Works on Odours and Weather Signs. With an English Translation by A. Holt. Vol. 2.
London: W. Heinemann – New York: G. P. Putnam’s Sons, 1916:
294–296.
10. Pliny: Natural History. With an English Translation by W. H. S. Jones.
Vol. 7. London: William Heinemann Ltd. – Cambridge (MA): Harvard University Press, 1916.
11. Drygas A.: Narodziny leku. Dawne terapie. Lek i jego formy, sposo
by wytwarzania i dystrybucji. W: Brzeziński T. (red.): Historia me
dycyny. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2000: 179.
12. Claudius Galenus: Opera omnia. Tom 14. Ed. C. G. Kühn. Leipzig: Of
ficina libraria C. Cnoblochi, 1827.
13. Platakis E. K. (Πλατάκης Ε. Κ.): Δημώδη ονόματα φυτών και ζώων
Κρητολογία. 1982, 14–15: 154–164.
16. Platakis E. K (Πλατάκης Ε. Κ.): Πολυσυνώνυμα φυτά της Κρήτης.
Ρέθυμνο: Mediterraneo Editions, 2006.
20. Zacharis A. S. (Ζάχαρης Α. Σ.): Δασικό οικολογικό λεξικό. Ονομασίες και πληροφορίες στην αρχαία Ελλάδα. Αθήνα: Δωρικός, 2007.
21. Gawryś W.: Słownik roślin zielnych łacińskopolski. Kraków: Offici
na Botanica, 2008.
22. Bärtels A.: Rośliny śródziemnomorskie. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2009; wersja grecka: Bärtels A.: Φυτά της Μεσογείου.
Θεσσαλονίκη: ΜαλλιάρηςΠαιδεία, 2011.
29. Isidoro di Siviglia: Etimologie o origini. A cura di A. V. Canale. Tom 2.
Novara: De Agostini Libri, 2014: 448‒449.
30. Carnoy A.: Dictionnaire étymologique des noms grecs de plantes. Lo
uvain: Publications Universitaires. Institut Orientaliste, 1959: 109.
31. Genaust H.: Etymologisches Wörterbuch der botanischen Pflanzen
namen. Hamburg: Nikol Verlagsgesellschaft, 2005: 207.
32. Beekes R.: Etymological Dictionary of Greek. Tom 1. Leiden – Boston:
Brill, 2010: 335.
33. Kaczyńska E.: Oronimia kreteńska w twórczości Kallimacha z Cyre
ny. Onomastica. 1999, 44: 14‒25.
34. Aristotle: Historia animalium. Vol. 1. Books I–IX. Text. Ed. D. M. Bal
me. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
35. Arystoteles: Zoologia (Historia animalium). Przełożył, wstępem, ko
mentarzem i skorowidzem opatrzył P. Siwek. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982: 375–376.
36. Teofrast: Badania nad roślinami. Opracował i tłumaczył z języka grec
kiego J. Schnayder. Kraków: Polska Akademia Nauk. Oddział w Kra
kowie, 1961: 321.
37. Πεδανίου Διοσκουρίδου Αναζαρβέως: Περί ύλης ιατρικής. Λόγοι πέντε (αποσπάσματα). Εισαγωγή, ταξινόμηση, σχολιασμός: Ε. Α. Βαρέλλα, μετάφραση, φιλολογικά σχόλια: Θ. Γ. Μαυρόπουλος. Θεσσαλονίκη:
Εκδόσεις Ζήτρος, 2006: 619–620.
38. Della Beffa M. T.: Zioła. Z niemieckiego przełożyła J. Kozłowska. War
szawa: Świat Książki, 2004: 152.
39. Jahn R., Schönfelder P.: Exkursionsflora für Kreta mit Beiträgen von A. Mayer und M. Scheuerer. Stuttgart: Verlag E. Ulmer, 1995: 259.
40. Patrudhaki J. (Πατρουδάκη Γ.): Τσάι του βουνού (Sideritis syriaca) ή ο γνωστός μας μαλοτίρας. Κρητική Διατροφή. 2004, 2: 40–42.
41. Ksanthinakis A. W. (Ξανθινάκης Α. Β.): Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος. Ηράκλειο:
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001: 213.
42. Ekaterinidis J. N. (Αικατερινίδης Γ. Ν.): Λαϊκός πολιτισμός. W:
Παναγιωτάκης Ν. Μ.: Η Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός. Tom 2.
Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 1988: 545.
43. Pitikakis M. I. (Πιτυκάκης Μ. Ι.): Το γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης. Tom 2. Νεάπολη Κρήτης: Έκδοση Κοινοφελούς Ιδρύματος Εμμανουήλ και Μαρίας Πιτυκάκη, 2001: 947.
B I O C H E M I A FA R M A C E U T Y C Z N A
ze wzglę du na dużą liczbę mitochondriów i bar
dzo intensywny metabolizm tlenowy oraz więk
szą zawartość wielonienasyconych kwasów tłusz
czowych (WNKT) w błonach komórkowych i przy zdecydowanie mniejszej aktywności enzymów antyoksydacyj nych, są bardzo podatne na uszko
dzenia oksydacyjne. Również kształt neuronów (niekorzystny stosunek powierzchni do objętości) oraz sąsiedztwo komórek mi krogleju, które pobu
dzone wytwarzają duże ilości anionorodnika po
nadtlenkowego (prekusora wszystkich wolnych rodników tlenowych oraz ich reaktywnych form, RFT) sprzyja wolnorodnikowemu uszkodzeniu błon tych komórek. Ponieważ w mózgu, zwłaszcza w ją
drach podstawy i układzie pozapiramidowym, są magazynowane duże ilości metali przej ściowych (żelaza i miedzi), to panują tu dobre warunki do
Wstęp
Neurodegeneracja to proces powolnej i stopnio
wej utraty neuronów w określonych regionach mó
zgu. Jest to główna zmiana patologiczna pojawiają
ca się w chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak: choroba Alzheimera (AD), Parkinsona (PD), stwardnienie rozsiane (multiplex sclerosis, MS), choroba Huntingtona (HD) i stwardnienie zani
kowe boczne (amyotrophic lateral sclerosis, ALS) oraz innych [1]. Główne przyczyny neurodegene
racji nie tylko w tych chorobach (mimo różnego obrazu klinicznego), ale także w normalnych pro
cesach starzenia mózgu z wiekiem, to: zaburze
nia funkcji mitochondriów, zmiany metabolizmu żelaza, stres oksydacyjny, stan zapalny/neuroza
palenie, gromadzenie agregatów białkowych (be
taamyloidu i alfasynukleiny) i aktywacja czyn
ników apoptozy [2, 3].
Badania ostatnich lat wskazują na ogromny po
stęp w określeniu czynników, które inicjują uszko
dzenie neuronów w różnych chorobach neurodege
neracyjnych (AD, PD, MS, HD, ALS). Zapobieganie uszkodzeniom i śmierci neuronów ma ogrom
ne znaczenie kliniczne. Pomimo znacznego postę
pu w poznaniu czynników wywołujących choroby neurodegeneracyjne, nie ma skutecznych terapii dla chorych z tymi schorzeniami. Większość cho
rób neurodegeneracyjnych pozostaje długo bezob
jawowa, a późne rozpoznanie sprawia, że leczenie ich w zaawansowanych stadiach ma ograniczoną wartość dla chorego. Bardzo ważne jest, by rozpo
czynać terapie polegające na wyeliminowaniu lub zmniejszeniu działania czynnika indukującego neu
rodegenerację w początkowej fazie choroby, bo to pozwoli zapobiec i/lub zatrzymać postęp choroby.
Tylko takie terapie mogą przywrócić funkcję neu
ronów [4, 5].
Jednym z czynników odpowiedzial nych za neu
rodegenerację jest stres oksydacyjny. Neurony,
The neuroprotective potential of flavonoids · Many of the components of plant origin present in daily diet has the potential of neuroprotective.
This is possible thanks to their biological properties and the ability to modulate intracellular signaling pathways leading to the inhibition of apoptosis induced by neurotoxic agents and promote the survival and differentiation of neurons. Such compounds are flavonoids demonstrate a wide spectrum of biological activity.
The work presents the current state of knowledge about
a neuroprotective effects present in the diet of flavonoids on both protect neurons from damage caused by a neurotoxins, oxidative stress, ability to reduce inflammation in the CNS, as well as opportunities to improve the memory, learning and cognitive function of the brain.
Their antioxidant and anti-inflammatory properties, modulating the activity of many protein kinases and transcription factors and involved in gene expression for survival and differentiation are a significant factor in protecting brain cells from neurodegeneration.
Keywords: neurodegeneration, flavonoids, neuroprotection, cellular signaling..
© Farm Pol, 2016, 72(11): 745–751