Znaczny był jednak odsetek Kaszubów, którzy nie znaleźli pracy na ojczystej ziemi i musieli rozwa-żyć emigrację zarobkową. Wielu z nich znajdowało okresowe zatrudnienie na roli lub w zakładach przemysłowych w głębi Niemiec: wyjeżdżali najczęściej wiosną, aby powrócić po sezonie letnim
162
KASZUBY PRZEZ WIEKI. PORADNIK DLA NAUCZYCIELINAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË NAZÔD DO ZÔCZĄTKÙ ROZDZÉLU
do domu. Część robotników sezonowych decydowała się na emigrację stałą; ci, którzy wracali w rodzinne strony, wykorzystywali zdobyte na obczyźnie doświadczenie w prowadzeniu własnych gospodarstw. Bezrobocie na Pomorzu było także przyczyną dalszych wyjazdów. Kaszubi emigro-wali „za chlebem” za ocean: do Kanady, Stanów Zjednoczonych, krajów Ameryki Południowej, zwłaszcza Brazylii, a nawet do Australii. Do dzisiaj na kontynencie północnoamerykańskim żyje wielu potomków kaszubskich emigrantów. Szczególnie aktywne jest środowisko kaszubskie w Ka- nadzie: jego przedstawiciele utrzymują bliskie kontakty z ojczyzną przodków i często odwiedzają ziemię pomorską.
LITERATURA
Historia Pomorza, t. III (1815–1850), cz. 1: Gospodarka, społeczeństwo, ustrój, red. G. Labuda, Poznań 1993.
Historia Pomorza, t. IV (1850–1918), cz. 2: Ustrój, gospodarka, społeczeństwo, red. S. Salmonowicz, Toruń 2000.
K. Ickiewicz, Kaszubi w Kanadzie, Gdańsk 2008.
CELE LEKCJI
UCZEŃ:
q przedstawia sytuację polityczną i socjalną kaszubskich mieszkańców zaboru pruskiego w XIX stuleciu,
q wyjaśnia znaczenie terminów: uwłaszczenie chłopów, rewolucja przemysłowa, emigracja za- robkowa, bezrobocie.
q podaje, kiedy na Kaszubach przeprowadzono uwłaszczenie ludności wiejskiej, oraz wymienia społeczne skutki tej reformy,
q określa, jakie zmiany społeczne i ekonomiczne nastąpiły na Pomorzu w epoce rewolucji prze-mysłowej,
q omawia problemy ekonomiczne Kaszubów żyjących w XIX wieku: wskazuje na radykalne prze-obrażenie stosunków społecznych i własnościowych na wsi po reformie uwłaszczeniowej oraz na bezrobocie powstałe w wyniku kryzysu spowodowanego wprowadzeniem do produkcji rol-nej nowych rozwiązań technicznych,
q wymienia przyczyny emigracji zarobkowej Kaszubów w XIX stuleciu, a także określa jej główne kierunki i opowiada o jej przebiegu.
METODY: wykład, burza mózgów, dyskusja, rozmowa kierowana, praca z tekstem źródłowym FORMY PRACY: indywidualna, zbiorowa
ŚRODKI DYDAKTYCZNE: karta pracy, teksty i materiały źródłowe
PRZEBIEG LEKCJI
I. WPROWADZENIE: REWOLUCJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA NA KASZUBSKIEJ WSI 1. Prowadzący inicjuje rozmowę na temat sytuacji mieszkańców zaboru pruskiego w XIX wieku.
Uczniowie powtarzają wiadomości opanowane na poprzednich lekcjach, dotyczące m.in. roz-woju powszechnego szkolnictwa na ziemiach pomorskich, represji ze strony władz niemieckich oraz narodzin zorganizowanego ruchu narodowego na Pomorzu.
163
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË NAZÔD DO ZÔCZĄTKÙ ROZDZÉLU
LEKCJA XIX. PRZEMIANY GOSPODARCZE W WIEKU XIX
2. Nauczyciel omawia przebieg procesu uwłaszczenia chłopów na Kaszubach. Przedstawia praw-ne i społeczpraw-ne skutki przeobrażenia struktury własności na wsi: uzyskanie przez chłopów wol-ności osobistej, zwolnienie włościan z obowiązku pracy na rzecz właścicieli ziemskich oraz zniesienie zobowiązań szlachty wobec dawnych poddanych.
3. Podczas burzy mózgów uczestnicy zajęć poszukują odpowiedzi na pytanie: Jak myślicie, w jaki sposób zmieniło się życie mieszkańców kaszubskiej wsi po przeprowadzeniu uwłaszczenia w zaborze pruskim?. Ochotnicy zgłaszają swoje propozycje i popierają je odpowiednimi argumentami. Nauczyciel uzupełnia ich wypowiedzi, a następnie wspólnie z uczniami for-mułuje wnioski z rozmowy. Na zakończenie tej części lekcji wszyscy wykonują zadanie 5.
z karty pracy.
II. PROBLEMY Z NOWOCZESNOŚCIĄ: KRYZYS EKONOMICZNY W CZASACH POSTĘPU 1. Nauczyciel przekazuje informacje dotyczące rewolucji przemysłowej w XIX wieku. Prezentuje
wpływ dynamicznego postępu technologicznego na organizację masowej produkcji oraz oma-wia zmiany społeczne spowodowane przeobrażeniami w dziedzinach przemysłu i rolnictwa.
Podkreśla fakt wykształcenia się nowej klasy społecznej: robotników.
2. Prowadzący opowiada o przebiegu rewolucji przemysłowej na ziemiach zaboru pruskiego: wskazu-je na m.in. rozwój kolei i transportu drogowego na Pomorzu, powstawanie pierwszych pomorskich fabryk oraz zastosowanie maszyn w pracy na kaszubskiej wsi. Tłumaczy także, że na Kaszubach – gdzie gospodarka w znacznej mierze opierała się na rolnictwie – wprowadzenie nowoczesnych, zmechanizowanych metod produkcji rolnej spowodowało kryzys ekonomiczny i bezrobocie.
3. Nauczyciel wyjaśnia, na czym polega emigracja zarobkowa, oraz wyjaśnia, że w XIX wieku trudności ze znalezieniem pracy poza terenami wiejskimi były przyczyną wyjazdów Kaszubów z terenów zaboru pruskiego: do zachodnich regionów państwa niemieckiego, innych krajów europejskich bądź – na stałe – do Stanów Zjednoczonych i Kanady.
4. Uczestnicy zajęć czytają tekst źródłowy dotyczący XIX-wiecznej kaszubskiej emigracji do Ame-ryki Północnej, a następnie odpowiadają na podane pytania (zadanie 1. z karty pracy). Opisują własnymi słowami, jakie były warunki oceanicznej podróży odbywanej przez Kaszubów, oraz wskazują obszary, na których najliczniej osiedlali się imigranci z Pomorza. Przypominają także, dlaczego mieszkańcy terenów nadbałtyckich wyjeżdżali do odległych zakątków świata (zada- nie 2.). Prowadzący uzupełnia podawane przez uczniów informacje na temat genezy i prze-biegu emigracji z ziem pomorskich.
III. PODSUMOWANIE TEMATU
1. Uczniowie powtarzają wiadomości opanowane na zajęciach, realizując zadania 3. i 4. z karty pracy: wskazują główne kierunki wędrówek emigracyjnych Kaszubów w XIX wieku oraz uzupeł-niają definicje terminów: pańszczyzna, emigracja zarobkowa, rewolucja przemysłowa.
2. Podczas dyskusji podsumowującej uczniowie wraz z nauczycielem ustalają – na podstawie wiedzy zdobytej na dotychczasowych zajęciach – odpowiedzi na następujące pytania:
q Jakie zmiany społeczne i gospodarcze wywarły w XIX wieku największy wpływ na życie Ka-szubów?,
q Dlaczego rozwój techniki szczególnie mocno zaważył na losie mieszkańców Pomorza w stu- leciu rewolucji przemysłowej?,
q W jaki sposób najlepiej wykształceni Kaszubi zareagowali na zmiany zachodzące w XIX wieku? Jakie były metody pomocy mieszkańcom wsi w okresie kryzysu ekonomicznego w zaborach?.
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË NAZÔD DO ZÔCZĄTKÙ ROZDZÉLU