Pojęcie literatura kaszubska obejmuje różnorodne zjawiska artystyczne, m.in. dzieła literackie napi-sane w całości w języku kaszubskim, książki w języku polskim zawierające fragmenty po kaszubsku – np. utwory prozatorskie Anny Łajming, w których występują kaszubskie dialogi – oraz twórczość pisarzy pochodzenia kaszubskiego wydających wyłącznie po polsku.
Początki XIX-wiecznej kaszubszczyzny literackiej wiążą się z postacią Floriana Ceynowy (1817–
–1881). O prekursorze oryginalnego kaszubskiego pisarstwa tak pisze profesor Józef Borzyszkowski:
Większość jego twórczości to różnorodne prace, także historyczno-społeczne, publicystyka naukowa i polityczna. Utworem o charakterze literackim jest „Rozmowa Pòlocha z Kaszëbą”, tryskająca ludo-wym humorem, wyróżniająca się uniwersalną dla małych narodów mitologią, np. Kaszub jako Ziemi Świętej. Całością swojej twórczości stworzył Ceynowa fundamenty piśmiennictwa kaszubskiego i lite- ratury konsekwentnie rozwijanej przez następne pokolenia.
Ceynowa był świadomy zagrożenia, jakie stwarzała polityka germanizacyjna dla kultury kaszub-skiej, dlatego pragnął jej przeciwdziałać. Chciał umocnić wśród Kaszubów słowiańską tożsamość przez odwołanie się do rodzimych tradycji i kulturowych wartości. Uznał, że najdoskonalszym na-rzędziem do zrealizowania tego celu będzie nie język polski, lecz pomorski dialekt – język kaszub-ski. Ceynowa z dumą przypominał Kaszubom, że mówią starą mową słowiańską, a nie zepsutą i nieautentyczną polszczyzną. Uważał, że jego krajanie tylko wtedy będą w stanie przeciwstawić się germanizacji, jeśli nauczą się szacunku dla własnej kultury.
Kolejnym twórcą literatury kaszubskiej był urodzony w Wielu poeta Hieronim „Jarosz” Derdowski (1852–1902). Profesor Borzyszkowski wskazuje, że nie podzielał on poglądów Ceynowy dotyczą-cych statusu literackiej kaszubszczyzny: Pomijając drugorzędne, a wówczas zdawało się, że pierw-szorzędne, różnice ideowe między Ceynową a Derdowskim, trzeba dodać, iż dotyczyły one bardziej sprawy rozwoju odrębnego języka literackiego Kaszubów jako formy obrony przed germanizacją niż związków z Polską. Najbardziej znane dzieło Derdowskiego to kaszubska epopeja O panu Czôrliń-sczim, co do Pucka po sécë jachôł. Jak zauważa Borzyszkowski, autor przedstawił w tym utworze dzieje ziemi kaszubskiej, legendy, podania, opowieści, przesądy, radości i smutki Kaszubów. Der-dowski oprowadza czytelnika po całych Kaszubach, poznajemy z nim region, strukturę społeczną.
Widzimy chłopów kaszubskich, szlachtę, Kaszubów, Niemców, Żydów. Epos bardzo radosny, tryska z niego poczucie humoru Derdowskiego.
Pod koniec XIX wieku zadebiutował Aleksander Majkowski, przyszły lider środowiska młodoka-szubskiego. Jeden z jego pierwszych znaczących utworów został wydany w Gdańsku w 1899 roku i nosił tytuł Jak w Koscérznie koscelnygo obrele abo Pięc kawalerów a jedna jedyno brutka. W osem spiewach... W 1908 roku Majkowski założył czasopismo „Gryf”. Redakcja tego tytułu w krótkim czasie stała się intelektualnym centrum skupiającym miłośników kaszubszczyzny i wybitnych działaczy ruchu regionalnego. Należeli do nich także twórcy kaszubskiej literatury, wśród których szczególną pozycję zajmowali Jan Karnowski i ksiądz Leon Heyke.
Karnowski zainteresował się kaszubszczyzną po zapoznaniu się ze słownikiem kaszubskim opra-cowanym przez Stefana Ramułta. Lektura dykcjonarza wywarła na nim wielkie wrażenie, pozwoliła mu bowiem przekonać się, że mowa kaszubska – dotąd poniżana i marginalizowana – jest samodzielnym
146
KASZUBY PRZEZ WIEKI. PORADNIK DLA NAUCZYCIELINAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË NAZÔD DO ZÔCZĄTKÙ ROZDZÉLU
i niezwykle bogatym językiem słowiańskim. Zainspirowany pracą Ramułta i publikacjami wydawanymi przez Towarzystwo Naukowe w Toruniu Karnowski zaczął studiować kulturę i tradycję swojej małej ojczyzny. Pod wrażeniem twórczości Adama Mickiewicza oraz zbioru poezji Majkowskiego Spiewe i frantówczi (Poznań 1905) zaczął pracować nad własnymi utworami. Pierwsze dojrzałe wiersze opublikował w tomie Nowotné spiéwë (Poznań 1910), w którym ujawnił swój niezwykły talent liryczny.
Niemiecki badacz kaszubszczyzny Ferdinand Neureiter nazwał go pierwszym prawdziwym poetą kaszubskim – tę ocenę potwierdza fakt, że w swoich lirykach Karnowski jako pierwszy zastosował oryginalną kaszubską akcentację, co zbliżyło jego twórczość do autentycznego żywiołu rodzimej mowy. Poeta zajmował się również twórczością dramatyczną.
Podczas studiów we Wrocławiu Karnowski zaprzyjaźnił się z księdzem Leonem Heykem (1885–
–1939). Ten oryginalny artysta umiłował kaszubską ziemię, czemu dał wyraz w swoich utworach, które powstawały od początku XX wieku aż do okresu międzywojennego. Niezwykle bogaty dorobek Heykego obejmuje wszystkie trzy rodzaje literackie: lirykę, ze szczególnym uwzględnieniem gatun-ku balladowego, epikę i dramat. Jednym z jego najpopularniejszych dzieł jest ballada Dobrogost i Miłosława. W swojej Historii literatury kaszubskiej (Gdańsk 1982) Ferdinand Neureiter zauważa, że liryka Heykego wyraża emocje, jakie [...] budzi przyroda, zachwyt dla zorzy porannej, dla wiosennych kwiatów, poranka majowego i nocnej ciszy, lęk przed burzą, niechęć do mglistej jesieni, ambiwa-lentny stosunek do morza, które go pociąga i zarazem odpycha, miłość do małego kaszubskiego świata, którego nie chciałby zamienić na żaden inny. Miłość erotyczna stanowi ważny element jego poezji; żaden inny Młodokaszuba nie wyrażał w tak zróżnicowany i przejmujący sposób jak Heyke całej gamy uczuć, od głośnej radości aż do głębokiego smutku rozstania.
Wśród innych literatów młodokaszubskich warto wyróżnić jeszcze Franciszka Sędzickiego oraz księdza Bolesława Piechowskiego. Sędzicki pisał wiersze i sztuki dla teatrów amatorskich – był poetą ludowym, nie aspirował do grona wielkich artystów. Do jego najważniejszych utwo-rów lirycznych należą wiersze opublikowane w pierwszym zbiorze poezji Dumki z kaszubskich pól z 1911 roku. Sędzicki próbował również swoich sił w epice. Jego najważniejszym dziełem w ogóle jest prozatorska Gôdka o Januszu Skwierku, nôjsławniejszym grajku kaszubskim, wyda-na po raz pierwszy w 1922 roku. Temat tego utworu został zaczerpnięty z podań kaszubskich.
Sędzicki pisał również opowiastki i nowele w języku polskim – były to utwory o humorystycznej treści, okraszone dialogami kaszubskimi, często mające wymowę dydaktyczną. Sam autor okre-ślał je jako fraszki. Sędzicki jest też autorem dramatów, nie dorównują one jednak jego twór- czości lirycznej.
LITERATURA
J. Borzyszkowski, Literatura polska i kaszubska [w:] Historia Pomorza, t. IV, cz. 2: Polityka i kultura, red.
S. Salamonowicz, Toruń 2002.
J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder, Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów. Historia, geò-grafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Gdańsk 1999.
F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przekł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982.
J. Treder, Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie, Gdańsk 2014.
CELE LEKCJI
UCZEŃ:
q wyszukuje potrzebne informacje w tekstach literatury kaszubskiej,
q wymienia twórców literatury kaszubskiej z XIX wieku i początków XX stulecia,
147
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË NAZÔD DO ZÔCZĄTKÙ ROZDZÉLU
LEKCJA XVI. LITERATURA KASZUBSKA XIX I POCZĄTKU XX WIEKU
q podaje tytuły najważniejszych kaszubskich dzieł poetyckich, epickich i dramatycznych z XIX i po-czątków XX wieku,
q przedstawia poglądy prekursorów literatury kaszubskiej dotyczące statusu i roli kaszubszczyzny.
METODY: wykład, burza mózgów, dyskusja, praca z tekstem źródłowym FORMY PRACY: indywidualna, zbiorowa
ŚRODKI DYDAKTYCZNE: karta pracy, teksty literackie
PRZEBIEG LEKCJI
1. Nauczyciel w trakcie krótkiej rozmowy nauczającej wymienia prekursorów literatury kaszubskiej.
Wyjaśnia także znaczenie terminu literatura kaszubska.
2. Uczniowie pracują z tekstami źródłowymi zawartymi w karcie pracy (zadania 1., 2. i 3.). Czyta- ją wybrane utwory najważniejszych literatów kaszubskich, a następnie odpowiadają na py-taniai wykonują podane polecenia.
PODSUMOWANIE TEMATU
1. Nauczyciel przedstawia sylwetki prekursorów literatury kaszubskiej oraz wybrane teksty ich autorstwa.
2. Uczestnicy zajęć dzielą się swoimi refleksami wyniesionymi z lektury tekstów pisarzy ka- szubskich.
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË NAZÔD DO ZÔCZĄTKÙ ROZDZÉLU