Etyka w zawodzie nauczyciela

Trzecim z prezentowanych wymiarów profesjonalizmu nauczyciela jest etyka zawodowa. Etyka jako dział filozofii praktycznej istnieje od ok. IV wieku p.n.e. Jej nadrzędnym celem było i nadal jest uzasadnianie i uprawomocnianie ewentualnych wskazań tego, co jest właściwe, ważne, prawe i słuszne, przy czym należy poprzeć to rozumowymi argumentami. Podstawowe pytania etyki dotyczą przede wszystkim dobra, które powinno być wyznacznikiem działania człowieka (Kaniowski 2010, s. 38–39; Ostrowska 2010, s. 49). Kaniowski (2010, s. 40–41; por. Horster, Oelkers 2005, s. 7), rozważając relacje między etyką i pedagogiką, zauważa, że kwestia odrębności i wzajemnych oddziaływań tych dwóch nauk jest stosunkowo „młodym”

zagadnieniem. Od czasów antycznych, przez średniowiecze, aż do czasów Herbarta związek pomiędzy wychowaniem a moralnością, etyką, ideą dobra, cnotami kardynalnymi czy etosem był rzeczą oczywistą i bezdyskusyjną – cele i zadania wychowania musiały być określone w kategoriach etycznych. Zatem jeszcze dwieście lat temu etyka i pedagogika w ówczesnej postaci były ze sobą nierozerwalnie połączone. Rozpad tego jednolitego i całościowego pojmowania kształcenia nastąpił m.in. z rozwojem i coraz większą specjalizacją poszczególnych nauk. Należy jednak mieć na uwadze ich pierwotne ścisłe relacje i wynikające z tego wzajemne obustronne oddziaływanie. Jak pisała Kwiatkowska (1991, s. 201):

Nauczycielstwo to już sama z siebie etyka i moralność, gdyż bez etyki i moralności nie ma w tym zawodzie nauczycielstwa, a co najwyżej techno – pragmatycznie odrabiane najemstwo.

Problematyka etyki w edukacji w sposób szczególny odnosi się do samego nauczyciela i jego działalności zawodowej, która powinna odznaczać się, w kontekście profesjonalizmu, wysokim stopniem fachowości oraz kompetencji w podejmowaniu decyzji i działaniu. Zawód nauczyciela niewątpliwie zaliczany jest do tej grupy profesji, w stosunku do której społeczne oczekiwania w kwestii etyki (moralności) zawodowej są wyjątkowo wysokie. Nauczyciel mierzy się z trudnymi dylematami natury etycznej i nieustannie konfrontuje się z ważnymi problemami innych ludzi – swoich uczniów.

Mając świadomość znaczenia swojego wpływu na rozwój i kształtowanie się względnie trwałych cech osobowości swoich wychowanków, codziennie staje przed dylematami moralnymi związanymi z wywieraniem wpływu na ich życie i dobro. W związku z tym powinien poddawać ciągłej refleksji zarówno swoje decyzje, jak i działania, gdyż

niejednokrotnie przyczyniają się one do jakości życia drugiego człowieka, a zatem czynią nauczyciela w pewien sposób za tego człowieka odpowiedzialnym. Również Urszula Ostrowska (2010, s. 52–55) zwraca uwagę na istotny związek obowiązków zawodowych i powinności moralnych, które w zawodzie nauczyciela bardziej niż w innych profesjach są silne przede wszystkim z powodu uwikłania działalności dydaktyczno-wychowawczej i opiekuńczej w oceny moralne, które nigdy nie są neutralne etycznie. Dlatego też istnieją wymagania odnoszące się do wysokiego poziomu etycznego nauczyciela, reprezentowanego nie tylko w środowisku zawodowym, lecz także poza nim.

Z kolei Kwiatkowska (2008, s. 168–170), pisząc o istocie profesjonalizmu nauczycielskiego, zwraca uwagę na relacje między nauczycielem a uczniem, które są związkiem dwóch osób obdarzonych podmiotowością. Każda sytuacja, z którą w swojej pracy spotka się nauczyciel jest niepowtarzalna nie ma możliwości wdrożenia jednego schematu działań, gdyż każda okoliczność poprzez podmiotowe uczestnictwo nauczyciela i ucznia jest unikatowa i nie da się powtórzyć. Niemal każde wydarzenie wymaga od nauczyciela odwołania się do własnego sumienia, wiedzy i doświadczenia (por. Pikus 1995, s. 13). Praca nauczyciela nie jest zatem działaniem technicznym – jest o wiele bardziej wymagająca, gdyż o wyborze działania nauczyciela decydują (powinny decydować) przede wszystkim racje etyczne: dobro ucznia. Jak zauważył Stanisław Kowal (2010, s. 130):

Zanim nauczyciel podejmie wobec ucznia konkretne działania (efektywne i skuteczne), musi uświadomić sobie, że spotyka człowieka, a relacja z człowiekiem ma pierwotnie zawsze charakter etyczny.

To, jaki jest nauczyciel, kim jest jako nauczyciel, jest konsekwencją zarówno wiedzy aksjologicznej i antropologicznej, jak i świadomości tego, że w pracy nauczyciela nie można uciec od etycznych decyzji. Działający człowiek sam musi wiedzieć i rozstrzygać i nie może się od tego w żaden sposób uwolnić. Jak podkreślał Tadeusz Pilch (1999, s. 170):

W świecie ludzkim nic nie jest proste i jednoznaczne. Ale w chaosie wielości i w świecie nieczytelnych sygnałów winniśmy przyjąć i wyznaczyć pewne racje i orientacje, które budzą nadzieję.

Przenosząc powyższe słowa na grunt nauczycielskiej etyki zawodowej, nasuwa się refleksja o potrzebie istnienia i funkcjonowania w tym zawodzie elementarnych

obwarowań etycznych świadczących o odrębności przedstawicieli tej kategorii społeczno-zawodowej. Kodeksy etyczne nadzorujące zachowanie profesjonalistów tworzone są w nawiązaniu do przysięgi Hipokratesa i kontekstu medycznego, w którym zostały wypracowane. Przysięga ta podkreśla to, co najważniejsze w pracy zawodowej lekarza – kierowanie się dobrem pacjenta, które medyk powinien przedkładać ponad swój osobisty interes. David Carr (1999, s. 20–22) dodaje, że w tej starożytnej zasadzie jest zalążek późniejszej ogólniejszej reguły, którą najtrafniej sformułował Immanuel Kant, mówiąc, że ludzi zawsze powinno się traktować jako cele, nigdy zaś jako środki (por. Szewczyk 1998, s. 98). Koncentracja z jednej strony na ludziach jako celach oraz z drugiej na narzędziach jako środkach jest egzemplifikacją dwóch podejść, które oddają różnicę między działalnością profesjonalną a zwykłą działalnością zawodową.

Carr (1999, s. 22) nie twierdzi, że nieprofesjonaliści nie mają wartości moralnych lub nie kierują się takimi motywami – uważa natomiast, że jest to drugorzędne dla wykonywanej przez nich pracy. Jeśli np. inżynier budowlany zachowuje się nieuprzejmie wobec swoich klientów, to ma to dla jego pracy o wiele mniejsze znaczenie, niż miałoby podobne zachowanie lekarza, prawnika czy nauczyciela (Kostyło 2010, s. 372–373).

Rozważając zagadnienie etyki w zawodzie nauczyciela, konieczne jest szersze jej ujęcie i zbliżenie się do kwestii odpowiedzialności. Nauczycielska odpowiedzialność może stanowić próbę opisu osobistego doświadczenia spotkania z uczniem i tworzącej się w ten sposób więzi międzyludzkiej (Kowal 2010, s. 205-208). Nauczyciel, będąc w relacji z uczniem, staje się za niego odpowiedzialny, co więcej, można powiedzieć, że nauczyciel ma do czynienia z odpowiedzialnością podwójną – odpowiedzialnością za siebie i odpowiedzialnością za drugiego człowieka. Aby jednak można było mówić o prawdziwej odpowiedzialności za kogoś, najpierw musi mocno się zaznaczyć samoodpowiedzialność nauczyciela. Kowal (2004, s. 106-122) podkreśla, że powierzenie ucznia nauczycielowi to otwarcie pewnego zakresu możliwości. Człowiek, który świadomie i dobrowolnie zdecydował o wyborze zawodu nauczyciela, czyli podjął się zadania kształcenia i wychowania innych ludzi, odpowiada za powierzone sobie dobro. Innymi słowy można powiedzieć, że jest odpowiedzialny, bo jest nauczycielem. Sam fakt bycia nauczycielem rozpoczyna proces ponoszenia odpowiedzialności. Jednak, jak dalej zaznacza Kowal (2004, s127), dopiero

„dostrzeżenie słabości, bezradności, usłyszenie pytania i zareagowanie na prośbę

nauczyciel–uczeń chodzi o to, by na ucznia patrzeć jak na osobę ludzką, co podkreślała między innymi Maria Jędrychowska (1998, s. 60), która zwracała uwagę na podmiotowe relacje w szkole i konieczność tworzenia systemu motywacyjnego akceptowanego przez uczniów, uznawanego przez nich za własny.

Czy w profesjonalnej działalności nauczyciela powinien funkcjonować kodeks etyki zawodowej, który jasno definiowałby profesjonalne obowiązki i odpowiedzialność w stosunku do uczniów, rodziców, przełożonych? Zapewne usankcjonowanie w kodeksie etycznym takich zachowań nauczycieli, które są godne tego zawodu, może sprzyjać wzmacnianiu przestrzegania prawa i relacji służbowych oraz nobilitować wrażliwość moralną w sytuacjach zawodowych. Wiedzę na temat etycznych standardów zawodu można, wzorem brytyjskich rozwiązań, uzyskać poprzez obowiązkowe kursy w toku przygotowania do pracy (por. Carr 1999, s. 26). W Polsce standardy kształcenia nauczycieli przewidują jedynie możliwość, a nie obowiązek przeprowadzenia takiego kursu. Brak wyraźnej i jasnej „instrukcji” dotyczącej moralnych postaw profesjonalnego zaangażowania stanowi jeden z istotnych argumentów obniżający rangę zawodu nauczyciela.

Jedną z odpowiedzi na potrzebę uregulowania prawnego zagadnienia etyki zawodowej nauczyciela jest Kodeks Etyki Nauczycielskiej opracowany przez Polskie Towarzystwo Nauczycieli. Obowiązuje on swoich członków od 1994 roku. Wskazuje na wartości powszechnie uznawane za szczególnie cenne, takie jak wiedza, prawda, uczciwość, sprawiedliwość, życzliwość, prawość, solidność, wolność i odpowiedzialność, wrażliwość, poczucie godności. W „Preambule” stwierdza się już w pierwszym zdaniu:

Kodeks Etyki Nauczycielskiej jest wezwaniem do wszystkich nauczycieli, aby w życiu i pracy zawodowej kierowali się zasadami moralnymi, prawdą i dobrem.

W innym dokumencie, który obowiązuje niemal wszystkich nauczycieli, czyli Karcie Nauczyciela, można przeczytać, że nauczycielem powinna być osoba, która

„przestrzega podstawowych zasad moralnych” (Art. 9.1). Kolejną prawną propozycją jest projekt „Kodeksu etycznego nauczyciela” opracowany w Ogólnopolskim Ośrodku Edukacji Narodowej KS ,,Civitas Christiana”, który stanowi rejestr postulatów etycznych odnoszących się do sfery moralnej nauczyciela, jego kultury, osobistej odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, sposobu postrzegania świata, wiedzy i kompetencji. Projekt jest oddolną inicjatywą społeczną, której

przewodzi wieloletni nauczyciel i były kurator oświaty Ferdynand Froissar.

W uzasadnieniu autorzy projektu piszą:

wprowadzenie kodeksu etycznego nauczyciela jest tym bardziej konieczne i uzasadnione, gdyż dotyczy szczególnego podmiotu, jakim jest młody człowiek.

Edukacja – z wyraźnym akcentem położonym na wychowanie – jako kuźnią ludzkich postaw jest pierwotna w stosunku do wszelkich zawodów i dlatego w pierwszym rzędzie powinna posiadać własny kodeks¹⁷.

Magdalena Środa (2015 s. 188), rozważając problematykę etyki w zawodzie nauczyciela, zauważa, że styka się on ze swoistymi problemami, tj. sprawiedliwości, równości, przemocy, posłuszeństwa, alienacji, które musi rozwiązać, zachowując określone standardy moralne, a których zapewne nie musiałby rozwiązywać, gdyby wykonywał inny zawód. Jak zauważa autorka, nad etyką zawodową powinni pracować sami nauczyciele, powinni stworzyć wewnętrzny kodeks i stać na straży wypracowanych przez siebie standardów, przy czym nie chodzi jednak tylko o jakiś dokument zawierający ważne dla nauczycieli normy etyczne, zestawy wartości, cnót czy rad, raczej o to, że „etyka zawodowa powinna być stale odnawianym procesem refleksji, dialogu, negocjacji, opartych na: rzetelnej wiedzy, wymianie doświadczeń, dobrych praktykach”. Środa rozprawia się również z mitem związanym z przekonaniem, że podstawą cnót społecznych i obywatelskich jest dobre wychowanie rodzinne. Uwypukla rolę szkoły, jako instytucji odpowiedzialnej za kształtowanie postaw obywatelskich, umiejętności kompromisu i liczenia się z dobrem wspólnym.

Dlatego tak ważna jest, według przywoływanej autorki, etyka zawodowa nauczycieli.

Według Środy (2015, s. 200–201) etyka zawodowa pełni następujące funkcje:

1) uszczegółowia ogólne treści norm etycznych, dostosowując je do konkretnej, specyficznej sytuacji społecznej. Wiadomo bowiem, że należy być człowiekiem uczciwym i przyzwoitym, ale na czym polega – w konkretnych sytuacjach – uczciwość nauczyciela;

2) pomaga w rozwiązywaniu konfliktów typowych dla danego zawodu i właściwie nie spotykanych gdzie indziej, np. czy nauczyciel ma orientować się na roszczenia i prawa rodziców, dobro dziecka czy wymagania władzy;

17

3) uzasadnia, konieczne przy wykonywaniu danego zawodu, odstępstwa od norm etyki ogólnej np. zezwala na zatajenie prawdy przez adwokatów, ściśle określając warunki i granice owego odstępstwa;

4) reguluje stosunek do tak zwanych obowiązków nadzwyczajnych np. w przypadku nauczycieli czy wojskowych nakazuje jako obowiązek takie zachowania, które w normalnej sytuacji obowiązkiem nie są – uczenia cudzych dzieci;

5) stara się również rozstrzygnąć, jakie są granice obowiązków w danym zawodzie, np. czy nauczyciel ma obowiązek oceniania za efekty pracy, czy również za wkład pracy, co wymaga od niego większego zaangażowania w życie ucznia;

6) formułuje wzorzec osobowy charakterystyczny dla danego zawodu lub też koncepcję dobra, do którego realizacji określona praca zawodowa powinna zmierzać. Opisany przez nią wzór zawiera normy nie tylko moralne (np.

uczciwości), ale również normy perfekcjonizmu zawodowego, jak też wskazówki obyczajowe i etykietalne (dotyczące zachowań w miejscach publicznych, wyglądu, nawet stroju przedstawiciela danego zawodu). Każdy kodeks etyki zawodowej, formułując nakazy uczciwości zawodowej i honoru zawodowego, ma za zadanie zwiększyć prestiż danego zawodu, a tym samym – jego skuteczność, np., nauczyciel niepotrafiący wykładać tego, na czym się zna, mimo wiedzy merytorycznej będzie nieskutecznym nauczycielem;

7) przez sam fakt swego istnienia zwiększają szacunek wobec danego zawodu, współtworząc jego etos i tradycję, które wyróżniają przedstawicieli określonej korporacji i budują wewnętrzną solidarność grupy zawodowej.

Reasumując, etyka zawodowa wspomaga wykonywanie określonego zawodu, wpływa na jego prestiż, pomaga w rozwiązywaniu konfliktów, przyśpiesza podejmowanie decyzji, daje wskazówki obyczajowe i perfekcjonistyczne (związane z doskonaleniem się), zakreśla i uzasadnia granice odstępstwa od norm powszechnych, w pewnych przypadkach nakazuje traktować obowiązki nadzwyczajne jako podstawowe. Środa (2015, s. 201) zauważa, że zawód nauczyciela nie jest jednym wśród innych zawodów, jest wyjątkowy, ponieważ wiąże się z ważnymi ludzkimi wartościami, takimi jak: wiedza, prawda, autorytet i władza. Ponadto, jest to zawód szczególnej odpowiedzialności publicznej i publicznego zaufania, a rzeczywistość i jej jakość zależna jest w dużej mierze od projektów wychowawczych szkolnictwa, których wykonawca jest nauczyciel. Autorka podkreśliła również, że zawód ten wymaga oprócz wiedzy szczególnych umiejętności, ambicji, kwalifikacji i zdolności. Środa (2015a,

s. 216–217) jest też autorką projektu „Deklaracja etyki nauczyciela”, opublikowanego w 2015 roku przez Związek Nauczycielstwa Polskiego i poddanego szerszym konsultacjom, w którym można przeczytać, że:

1) „Nauczyciel powinien stać na straży rzetelnej wiedzy, jej postępu, prawdy naukowej i osobistej prawdomówności.

2) Nauczyciel powinien być przede wszystkim autorytetem kompetencyjnym, jednak powinien również posiadać i doskonalić swoje umiejętności dydaktyczne, pedagogiczne oraz wiedzę etyczną.

3) Nauczyciel powinien znać i stosować w swojej pracy nowoczesne standardy nauczania i czuć się współodpowiedzialnym za procesy wychowawcze.

4) Nauczyciel powinien stale doskonalić własne kwalifikacje i kompetencje zawodowe. Powinien starać się dostosowywać swoją wiedzę i umiejętności pedagogiczne do najlepszych standardów nauki, dydaktyki i pedagogiki.

5) Nauczyciel powinien być rzetelny w procesach nauczania, powinien zachować neutralność światopoglądową oraz być bezstronnym w ocenianiu. Wszelkie formy indoktrynacji (politycznej, religijnej, ideologicznej) są niedopuszczalne w zawodzie nauczyciela.

6) Nauczyciel powinien troszczyć się o przestrzeganie praw człowieka i ich popularyzację wśród uczniów”.

Powyżej przywołane dokumenty zawierają informacje uważane za cenne dla etyki zawodowej, jednak codzienność życia szkolnego pokazuje brak realnego przełożenia tych dokumentów na praktykę zawodową. Niektórzy nauczyciele, szkoły i instytucje edukacyjne nie czekają na działania ministerstwa, urzędników czy działaczy związków zawodowych i sami podejmują decyzje (na mniejszą skalę, na potrzeby własne) i tworzą kodeksy etyczne i komisje etyczne obowiązujące w ich środowisku pracy. Wskazywać to może na potrzebę usankcjonowania w prawie obowiązków, wskazówek i przywilejów, a także konsekwencji w przypadku nieprzestrzegania zasad etyki zawodowej. Niewątpliwie jest to jednak niesformalizowany i nieudokumentowany wymiar profesjonalizmu zawodu nauczyciela, zdecydowanie słabiej funkcjonujący niż w przypadku lekarzy, prawników czy dziennikarzy.