Pojęcie optymizmu

Optymizm, pochodzący od łacińskiego słowa optimus – najlepszy, jest postawą człowieka, która wyraża się w dostrzeganiu pozytywnych stron własnego życia, sposobie myślenia, że przyszłość przyniesie rzeczy nowe i lepsze, oraz twierdzeniu, że z każdej, nawet trudnej sytuacji można znaleźć odpowiednie wyjście. Pojęcia optymizm i pesymizm pojawiały się wielokrotnie w myśli filozoficznej, m.in. już w dziełach Platona i Arystotelesa. Jako rodzaj systemu myślenia został zaakcentowany przez Gottfrieda W. Leibniza, choć nie używał on jeszcze sformułowania optymizm. Popularyzację tego pojęcia należy przypisać filozofowi Wolterowi i jego dziełu „Kandyd, czyli optymizm”

(za: Czerw 2010, s. 14–15).

Nauka często sięga do terminów optymizm i optymistyczny i używa ich, by scharakteryzować człowieka. Odnaleźć je można m.in. w teorii PEN Eysencka.

Ujmowany jako cecha optymizm zajmuje wysokie miejsce w skali ekstrawersji i średnie w skali neurotyczności (Strelau 2006, s. 525–560). W Pięcioczynnikowym Modelu Osobowości Costy i MacCrae’ego kojarzony jest z wysokim poziomem ekstrawersji:

„osoby ekstrawertywne (…) wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój” (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliwińska 1998, s. 88). Liczne badania dowodzą istotnych zależności pomiędzy optymizmem a poczuciem własnej skuteczności (Umstattd 2007;

Karademas, Kafetsio, Sideridis 2007) czy samooceną (Zeigler-Hill, Terry 2007).

Optymizm jest jedną z ważniejszych dyspozycji jednostki wchodzących w skład tzw.

zasobów osobistych (Ogińska-Bulik 2006, s. 76). Według Lionela Tigera (za: Czerw 2010, s. 13), autora jednej z pierwszych książek o optymizmie „Optymism: The biology of hope” (1979), optymizm ma wymiar zawsze indywidualny i zależy od wartościowania, jest to bowiem:

nastrój lub postawa związana z oczekiwaniami dotyczącymi społecznej lub materialnej przyszłości – to, co oceniający uważa za społecznie pożądane lub pożądane dla jego własnych korzyści czy przyjemności.

Z kolei Dorota Czyżewska (2005, s. 172) w „Słowniku psychologii” definiuje optymizm jako:

skłonność do dostrzegania przede wszystkim dodatnich stron życia, formułowania pozytywnych ocen zdarzeń i ludzi oraz przewidywania pomyślnego biegu wydarzeń.

Charles S. Carver, Michael F. Sheier i Suzann C. Segerstrom (2010, s. 879–880) również podkreślają istotę różnic indywidualnych: wskazują wyniki badań, które potwierdzają, że ludzie różnią się między sobą w podejściu do świata. Optymiści i pesymiści inaczej postrzegają otaczającą rzeczywistość, co warunkuje zarówno ich decyzje, jak i konkretne działania. Inaczej radzą sobie również z przeciwnościami losu, różnią się także pod względem zasobów społecznych i ekonomicznych. Niektórzy z badaczy twierdzą, że większość ludzi jest optymistami, ale w różnym stopniu (Segerstrom 2007, s. 777−780).

Przyglądając się powyższym definicjom, można stwierdzić, że optymizm traktowany jest w naukach społecznych jako pozytywna postawa wobec życia, siebie i innych ludzi, pozytywne przekonania czy oczekiwania wobec przyszłości oraz skłonność do koncentrowania się na pozytywnych aspektach życia. W kolejnych rozdziałach przedstawione zostaną szerzej i bardziej wnikliwie wybrane ujęcia optymizmu.

We współczesnej nauce wymienia się dwa dominujące podejścia do zagadnienia optymizmu opierające się na odrębnych konceptualizacjach. Pierwsze z tych podejść to propozycja optymizmu dyspozycyjnego autorstwa Michaela F. Scheiera i Charlesa S. Carvera (1985), czyli ujmowania go jako cechy osobowościowej przejawiającej się w oczekiwanie na to, że wydarzy się więcej dobrych niż złych rzeczy. Drugie podejście to ujęcie reprezentowane m.in. przez Martina E.P. Seligmana (2010), który optymizm rozumie jako styl wyjaśniania. Autor uważany jest również za jednego z inicjatorów i propagatorów nowej dziedziny psychologii – psychologii pozytywnej, która stanowi opozycję do psychologii skoncentrowanej przede wszystkim na obszarach deficytów, trudności i patologii. Po przedstawieniu tych dwóch kierunków zainteresowań zaprezentowana zostanie również koncepcja inklinacji pozytywnej Janusza Czapińskiego, która w Polsce często jest poddawana naukowej dyskusji.

3.1.2. Optymizm dyspozycyjny. Regulacyjna teoria Michaela F. Scheiera i Charlesa S. Carvera

Jedną z bardziej popularnych koncepcji optymizmu jest regulacyjna teoria Scheiera i Carvera (1985). U jej podstaw leży poszukiwanie motywów ludzkiej aktywności. Autorzy za główny motyw aktywności uznali dążenie do osiągania wyznaczanych sobie celów, a wybór tych celów według nich zależy od tego, jak bardzo optymistycznie dana osoba ocenia możliwości ich osiągnięcia.

Według Scheiera i Carvera (1985, s. 219–247) optymizm wzbudza w ludziach motywację, wytrwałość oraz determinację do osiągania określonych celów. Ułatwia również szybkie podejmowanie decyzji w trudnej dla jednostki sytuacji. Według autorów tej koncepcji każdy człowiek ma wrodzoną tendencję do określonego sposobu postrzegania świata. Jest to raczej stała cecha osobowości przejawiająca się w oczekiwaniu na doznawanie w swoim życiu większej ilości pozytywnych niż negatywnych doświadczeń. Scheier i Carver nazwali tę cechę optymizmem dyspozycyjnym. Jest ona ważnym czynnikiem biorącym udział w wyborze celu oraz w sposobie jego osiągania, ponieważ determinuje wysiłek wkładany w jego wykonanie.

Według Scheiera, Carvera i Brigesa (1994, s. 1063–1068) optymizm reguluje zachowanie ludzi w sytuacjach problemowych. Gdy stają przed jakąś trudnością czy przeciwnościami, uruchamiają określone mechanizmy ich pokonywania, czyli stosują najlepsze strategie radzenia sobie z zaistniałą sytuacją. Optymiści w sytuacji trudnej najczęściej stosują strategię polegającą na koncentrowaniu się na problemie (zob.

Lazarus i Folkman 1984), w odróżnieniu od pesymistów, którzy w analogicznych sytuacjach preferują strategie skoncentrowane na emocjach. Co więcej, jeśli strategia wybrana przez optymistę nie jest skuteczna, a więc rozwiązanie problemu jest niemożliwe, optymiści stosują adaptacyjne formy strategii skoncentrowanej na emocjach, takie jak akceptacja, humor, pozytywne przeformułowanie sytuacji czy podjęcie działań niezwiązanych z problemem (Scheier, Carver, Briges 1994, s. 1069–

1070; por. Persuad 1998).

Autorzy teorii ujmują optymizm jako względnie trwałą osobowościową cechę, ujawniającą się w tendencji do oczekiwania korzystnych wydarzeń i podejmowaniu wysiłku ukierunkowanego na określony cel (Scheier, Carver, Briges 1994, s. 1068–

1072). Optymista oczekuje raczej pozytywnych zdarzeń, co wpływa znacząco na podejmowane przez niego decyzje, powoduje wzrost motywacji i – co więcej –

podtrzymuje ją przez dłuższy czas. Dzięki większej motywacji do działania taka osoba zwiększa swoje szanse na osiągnięcie założonego celu. Scheier wraz ze współpracownikami (1994, s. 1072–1076) podkreślają osobowościowy charakter optymizmu, który wiąże się silnie z otwartością na nowe doświadczenia, pozytywną samooceną oraz skłonnością do podejmowania ryzyka. Ta zależność pomiędzy optymizmem a uwarunkowaniami osobowościowymi według badacza wskazuje na jego biologiczne korzenie.

Powyżej przedstawione rozważania doprowadziły Scheiera, Carvera i Brigesa (1994, s.1063–1078) do skonstruowania narzędzia badającego optymizm dyspozycyjny i jego powiązania ze zmiennymi osobowościowymi: LOT-R (Life Orientation Test-Revised). LOT-R został zaadaptowany do warunków polskich przez Ryszarda Poprawę i Zygfryda Juczyńskiego; jego nazwa tłumaczona jest jako Test Orientacji Życiowej (Juczyński 2001). Skala służy do pomiaru dyspozycyjnego optymizmu i jest przeznaczona do badania osób dorosłych, zarówno zdrowych, jak i chorych. Optymizm w ujęciu autorów rozumiany jest jako cecha, która ma charakter bipolarny – wysoki wynik ogólny odpowiada wyższemu poziomowi optymizmu, wyniki niskie wskazują na skłonność do pesymizmu. Scheier i Carver (1985, s. 219–247) założyli, że optymizm jest cechą stałą, a w literaturze można znaleźć badania potwierdzające tę tezę (por.

Atienza, Stephens, Townsend 2004; Lucas, Diener, Suh 1996; Scheier, Carver 1985;

Matthews i in. 2004; Segerstrom 2007).

3.1.3. Optymistyczny styl wyjaśniania Martina Seligmana – podwaliny