Optymistyczny styl wyjaśniania Martina Seligmana – podwaliny psychologii pozytywnej

Martin Seligman, twórca koncepcji wyuczonej bezradności oraz inspirator psychologii pozytywnej, poszukując sposobu pomocy osobom chorym na depresję (przez wiele lat prowadził badania nad zapobieganiem i wychodzeniem ze stanów depresyjnych), opracował teorię optymistycznego stylu wyjaśniania. Opiera się ona na teorii atrybucji zdarzeń, czyli na wyjaśnianiu sobie, dlaczego ludziom przydarzają się w życiu różne sytuacje. Seligman (2010, s. 54–88) skupił się na sposobie tłumaczenia sobie niepomyślnych zdarzeń. To, w jaki sposób jednostka myśli o przyczynach niepowodzeń, które ją spotykają, jest jej stylem wyjaśniania. Jest to pewien sposób myślenia (który nie ogranicza się tylko do słów), nawyk, który został wypracowany w dzieciństwie i w okresie dorastania. Innymi słowy to, jaki człowiek ma styl wyjaśniania, wywodzi się bezpośrednio z opinii, jaką ma na swój temat, co myśli

o swoim miejscu w świecie, czy uważa się za osobę wartościową, czy wprost przeciwnie – za nic nieznaczącą. Styl wyjaśniania decyduje zatem o tym, czy jest optymistą, czy pesymistą.

Na styl wyjaśniania składają się następujące wymiary: stałość, zasięg i personalizacja. Stałość przekonań dotyczy ich trwania w czasie. Z tego wymiaru optymistycznego stylu wyjaśniania wynikać może odpowiedź na pytanie, dlaczego niektórzy ludzie szybko dochodzą do siebie po niepowodzeniach, a inni mogą nigdy się z nich nie otrząsnąć. Osoby optymistyczne uważają, że przyczyny pomyślnych wydarzeń mają charakter stały. Sądzą również, że niepowodzenia, które ich spotykają, są chwilowe, a przyczyny krótkotrwałe. Pesymiści z kolei będą upatrywali w niepowodzeniach trwały charakter, dużą częstotliwość i powtarzalność. Łatwo będą rezygnowali, poddawali się, ponieważ uważają, że niepowodzenia w ich przypadku były, są i będą stałym elementem życia. Natomiast sukcesowi, pomyślnym rozwiązaniom przypisują stan przejściowy, przypadkowość, krótkotrwałość (Seligmann 2010, s. 72–75).

Zasięg przekonań dotyczy ich aspektu przestrzennego. Niektórzy ludzie potrafią odłożyć troski na bok i dalej dobrze funkcjonować w społeczeństwie, mimo że jakiś ważny aspekt życia zawodzi. Innym sfera, w której doznali niepowodzeń, nie pozwala dobrze i sprawnie żyć i przesłania cały świat. Optymista zinterpretuje niepowodzenie, które go dotyka, jako wydarzenie o ograniczonym zasięgu (np. gdy nie rozumie treści czytanej książki, powie: „Ta książka jest głupia”), zaś wydarzenia pozytywne będą korzystnie wpływały na jego szerokie działania i myślenie (np. gdy pozytywnie rozwiąże test, stwierdzi: „Jestem bystry”). Pesymista będzie interpretował niepowodzenia jako wydarzenia o zasięgu uniwersalnym, czyli takie, które będą rozlewały się na wszelkie jego działania i myślenie (np.: czytając książkę, której treści nie rozumie, będzie o sobie myślał: „Jestem głupi”). Pozytywnym wydarzeniom pesymista będzie przypisywał ograniczony zasięg (np. gdy dobrze odpowie na pytanie na egzaminie, stwierdzi: „Ta teoria jest prosta”), dotyczący tylko tej jednostkowej sytuacji (Seligmann 2010, 75–80).

Personalizacja jest najprostszym do zrozumienia wymiarem stylu wyjaśniania, jednocześnie najłatwiej go przecenić czy sfałszować. Personalizacja to przypisywanie odpowiedzialności za wydarzenia, które spotykają jednostkę, jej samej (personalizacja wewnętrzna, internalizacja) lub innym osobom, czynnikom (personalizacja zewnętrzna, eksternalizacja). Kiedy człowiekowi przydarzy się coś dobrego i odpowiedzialność za

to przypisuje sobie, buduje wysoką samoocenę; dzieje się tak również wtedy, gdy za niepomyślne wydarzenia winą obarczy innych. Ludzie, którzy uważają, że to oni sami sprawiają, że wydarzenia w ich życiu są dla nich korzystne, podobają się sobie bardziej niż ci, którzy sprawstwo pozytywnych wydarzeń przypisują działaniom innych osób lub okoliczności. Ilustracją tego wymiaru stylu wyjaśniania może być osoba grająca w pokera, która rzadko wygrywa. Jeżeli taka osoba stosować będzie personalizację wewnętrzną, będzie myślała o sobie np. „Nie mam talentu do pokera”, jeżeli zaś zastosuje personalizację zewnętrzną, raczej pomyśli: „Nie mam szczęścia w pokerze”.

Personalizacja wpływa jednak tylko na to, co człowiek myśli o sobie, a nie na to, co robi, jak ma to miejsce w przypadku stałości i zasięgu (Seligman 2010, s. 80–84).

Reasumując, w ujęciu teorii Seligmana (2010, s. 13–144) optymiści to osoby, które są przekonane, że ich sukcesy mają raczej trwały charakter, obszar ich oddziaływań jest dość duży, a sprawcami zdarzeń, tych pomyślnych, są oni sami.

Przeciwnie interpretują przyczyny i znaczenie niepowodzeń. Z kolei pesymiści ujmują pozytywne zdarzenia jako przypadkowe i chwilowe, raczej o ograniczonym zasięgu, których przyczyną są okoliczności, szczęście, a nie oni sami. Gdy w ich życiu ma miejsce niepowodzenie, interpretują je jako stałe, o dużym zasięgu i wynikające z nich samych.

Co warto zauważyć, Seligman (2010, s. 373–408), podkreślając adaptacyjny charakter optymizmu, dostrzega mogące pojawić się niebezpieczeństwa związane z tym mechanizmem. Wiąże to z sytuacjami ryzykownymi – tak jak inni badacze łączy optymizm ze skłonnością do podejmowania ryzyka. Seligman odcina się od „ruchu na rzecz pozytywnego poczucia własnej wartości” i podkreśla, że każdy stan emocjonalny ma swoją funkcję. Negatywne emocje, złe samopoczucie, nieprzyjemne uczucie związane z doznawaniem porażek i rozczarowań są człowiekowi potrzebne. Całkowite ich unikanie może raczej zaszkodzić niż pomóc. Ucieczka przed trudnymi emocjonalnie sytuacjami, zamiast ich oswajania (przez doświadczanie, poznawanie, radzenie sobie), skutkuje brakiem odpowiednich narzędzi i sprawdzonych technik radzenia sobie z problemami. Kiedy więc nie można w żaden sposób uciec, to nie ma niczego, co mogłoby pomóc przetrwać w trudnej sytuacji – i to człowieka łamie i prowadzi do depresji.

Ewolucja poglądów Seligmana jest odzwierciedleniem współczesnych tendencji badawczych tak w psychologii, jak i w innych naukach zajmujących się człowiekiem.

depresją i psychopatologią, jest jednym z twórców koncepcji wyuczonej bezradności i doszedł do badań nad potencjałem jednostki i jej psychicznych zasobów. Tym samym stał się jednym z prekursorów rozwijającej się szczególnie w Stanach Zjednoczonych psychologii pozytywnej (Seligman 2000).