Kolejnym przedsięwzięciem na polu współpracy i integracji w a
lutowej państw EWG (Unii Europejskiej) był Europejski System Wa
lutowy. Propozycję jego utworzenia wysunął w 1977 roku ówczesny przewodniczący Komisji Wspólnot R. Jenkins. Zasady funkcjonowa
nia tego mechanizmu współpracy zostały zaakceptowane na posiedze
niu Rady Europejskiej w Brukseli 4-5 grudnia 1978 roku145, a ESW rozpoczął swoje funkcjonowanie 13 marca 1979 roku146.
Celem ESW miało być osiągnięcie większej stabilizacji walutowej w państwach do tego systemu należących, co miało stanowić podsta
wowy element strategii gospodarczej mającej z kolei na celu trwały wzrost gospodarczy, stopniowe osiąganie pełnego zatrudnienia, w y
równywanie poziomów życia i zmniejszanie zróżnicowania rozwoju regionalnego w krajach Wspólnot. ESW miał także stabilizująco od
działywać na międzynarodowe stosunki finansowe i gospodarcze147.
Podobnie jak i w przypadku większości innych przedsięwzięć integra
cyjnych, głównymi inicjatorami powołania ESW były R F N (kanclerz H. Schmidt) i Francja (prezydent V. Giscard d’Estaing)148. Niestabil
ność w ramach międzynarodowego systemu walutowego i pogarsza
jąca się sytuacja dolara U S A wywoływały obawy R F N dotyczące nad
miernej aprecjacji marki, natomiast dla Francji i Włoch udział w ESW był częścią działań mających na celu ograniczenie w tych państwach inflacji. „Pozostali członkowie dawnego węża, kraje o małych i bardzo otwartych gospodarkach, czyli niewielkich perspektywach na nieza
leżną politykę walutową, były aż nadto szczęśliwe z powodu rozsze
rzenia obszaru stabilnych stosunków walutowych” 149.
Jednak podobnie jak i inne in icjatyw y integracyjne, tak też i w przypadku wysunięcia propozycji utworzenia ESW istotną rolę ode
145 Resolution o f the European Council on the establishment o f the European M one
tary System (E M S ) and related matters (Brussels, 5 December 1978). Compendium of Community..., s. 40—43.
146 Tego dnia zostało przyjęte porozumienie pomiędzy bankami centralnymi państw członkowskich E W G dotyczące szczegółów funkcjonowania Europejskiego Systemu W a lutowego. Agreement o f 13 M arch 1979 between the central banks o f the M em ber States o f the European Economic Community laying down the operating procedures for the E u ropean Monetary System. Compendium of Community..., s. 55-66.
147 W. M o l l e : Ekonom ika integracji..., s. 408; L. O r ę z i a k : Integracja walutowa w ramach..., s. 63; A. K o m a r : Europejska unia..., s. 27.
148 S.C.W. E i j f f i n g e r , J. H a a n de: European monetary and fiscal..., s. 8.
149 L. T s o u k a l i s : Nowa ekonomia..., s. 193.
grały motywy polityczne. D. Gros i N. Thygesen piszą nawet, że trzy względy polityczne były prawdopodobnie bardziej znaczące niż czyn
niki ekonomiczne. Pierw szą przesłanką polityczną była chęć wzmoc
nienia swojej pozycji politycznej przez dwóch inicjatorów powołania systemu. Jeśli chodzi o francuskiego prezydenta, to miał on na w zglę
dzie wybory parlamentarne we Francji w marcu 1978 roku. P rzew i
dywano, że koalicja centroprawicowa w wyniku tych wyborów utraci większość w Zgromadzeniu Narodowym, co z kolei wpłynie na osła
bienie pozycji prezydenta i prem iera R. B arre’a z partii centrowej (UDF) w koalicji. Do tego jednak nie doszło - większość w parlamen
cie została zachowana, liczba deputowanych z U D F wzrosła (podczas gdy pozycja partii bezpośrednio rywalizującej z U D F - gaullistowskiej RPR - osłabła), V. Giscard d’Estaing zaś już do końca swojej kadencji (1981 r.) miał większe pole manewru w polityce wewnętrznej, niż to miało miejsce dotychczas.
Z kolei kanclerz R F N dążył do wzmocnienia swojej pozycji w ob
liczu ataków terrorystycznych z roku 1977, mających miejsce w RFN, na które rząd zareagował użyciem siły. Chodziło mu o uzyskanie jak najszerszego poparcia zarówno we własnej partii, jak i w całej koalicji SPD i FDP. Poza tym, w obliczu zarysowującego się pogorszenia sto
sunków z USA, kanclerz H. Schmidt dążył do wzmocnienia swojej pozycji na forum wspólnotowym przez podjęcie wspólnej inicjatywy z Francją. Drugim powodem zaproponowania utworzenia ESW i tym samym wzmocnienia współpracy w ramach Wspólnot było dążenie, wyrażone przede wszystkim przez kanclerza R FN , do wzmocnienia pozycji liderów chadecji we Włoszech, poddawanych presji włączenia do koalicji rządowej reprezentantów partii komunistycznej. Po trze
cie wreszcie chodziło o „przygotowanie gruntu” dla wzmocnienia nieza
leżności gospodarek krajów Wspólnot Europejskich od Stanów Zjed
noczonych150.
Na ten ostatni motyw powołania ESW wskazuje także L. Tsouka- lis, który pisze, że ESW postrzegany był także jako „środek ekono
micznego i politycznego wzmocnienia Europy poprzez bliższą współ
pracę w czasach, kiedy przywództwo U S A uważano za słabnące. Jesz
cze raz integrację monetarną wykorzystano częściowo jako instrument realizacji celów politycznych” 151. Innym motywem projektu ESW było także nadanie procesowi integracji europejskiej nowego impulsu po okresie relatywnego zastoju w tym procesie, jaki miał miejsce w latach
160 D. G r o s , N. T h y g e s e n : European monetary..., s. 35-36.
151 L. T s o u k a l i s : Nowa ekonomia..., s. 191.
siedemdziesiątych XX wieku, co skrótowo było określane mianem „eu- rosklerozy” 152.
Także zdaniem autora książki o wymowie wyraźnie eurosceptycz- nej - B. Connolly’ego, czynniki ekonomiczne miały znaczenie drugo
rzędne w porównaniu do motywów politycznych powołania ESW. Au
tor ten wyraża opinię, że H. Schmidt dążył do ustanowienia unii eu
ropejskiej, do czego przyczynić miała się integracja walutowa, w celu zapewnienia Niemcom lepszych warunków realizacji ich interesów w świecie, a szczególnie w Europie Wschodniej. B. Connolly wyraża także zdanie, że priorytetem H. Schmidta była współpraca z Francją, tak aby wzmocnić swoją pozycję w stosunku do USA, co było potrzeb
ne H. Schmidtowi w kontekście prowadzonej przez niego niezależnej od USA Ostpolitik. Francja zaś liczyła na to, że po rozpadzie systemu z Bretton Woods uda jej się odgrywać większą rolę na międzynaro
dowej scenie gospodarczej153.
Ogólne zasady, na których opierał się ESW to: stałe, lecz podle
gające korektom kursy walut, podział kosztów interwencji w aluto
wych oraz rozwój współpracy między państwami członkowskim i154.
Zasady funkcjonowania ESW dotyczyły: europejskiej jednostki walu
towej - ECU (European Currency Unit), mechanizmu kursowo-inter- wencyjnego, mechanizmu kreacji ECU i rozliczeń z tytułu interwen
cji walutowych oraz mechanizmu kredytowego155.
Centralnym elementem ESW była Europejska Jednostka Walu
towa - ECU (nazwa „ecu” pochodzi od nazwy średniowiecznej złotej monety francuskiej, która otrzymała nazwę od umieszczonego na niej wizerunku — ecu d ’o r — król i tarcza z lilią 156). ECU była definiowana jako koszyk walut państw EWG. W momencie rozpoczęcia funkcjono
wania ESW ECU składała się z 9 walut, w 1984 roku włączona do niej została drachma grecka, a we wrześniu 1989 roku - peseta hiszpańska i escudo portugalskie. Liczba jednostek poszczególnych walut wchodzą
cych w skład ECU była proporcjonalna do potencjału gospodarczego danego kraju i jego znaczenia we Wspólnocie (znaczenie miał tutaj udział danego kraju w produkcie narodowym brutto EWG, w handlu
162 M. K a e l b e r e r : Money and power in Europe..., s. 129-130.
163 В. С o n n о 11 у: The rotten heart o f Europe. The dirty war for Europe 's money. Lon
don-Boston 1995, s. 6.
164 Resolution o f the European Council on the establishment...', E. C h r a b o n s z - c z e w s k a : Europejski System Walutowy. W arszaw a 1992, s. 20.
165 Resolution o f the European council on the establishment...', L. O r ę z i a k: Integra
cja walutowa w ramach..., s. 64.
156 J. K u l i s z e r : Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożyt
nych. Т. 1. W arszaw a 1961, s. 332.
w ew n ątrz tego ugrupowania oraz w m echanizm ie kredytow ym ESW )157. Zgodnie z założeniami ESW ECU miała spełniać następujące funkcje: a) służyć jako miernik wartości w mechanizmie kursowym, b) stanowić podstawę do określania tzw. w skaźnika odchylenia, c) służyć jako środek płatniczy do rozliczeń operacji realizowanych w ramach mechanizmu kursowo-interwencyjnego i kredytow ego, d) służyć jako środek płatniczy w rozliczeniach m iędzy w ładzam i EWG (U E )158.
Z chwilą rozpoczęcia się trzeciego etapu U G iW - 1 stycznia 1999 roku - ECU zostało zastąpione przez euro w stosunku 1 ECU = 1 euro.
Mechanizm kursowy (Exchange Rate Mechanism - ERM ) w ra
mach ESW obejmował reguły dotyczące podejmowania interwencji na rynkach walutowych w celu utrzymania wahań bilateralnych kursów walut uczestniczących w systemie w określonych granicach. Każda z walut uczestniczących w ERM miała ustalony kurs centralny wobec ECU i wobec pozostałych walut systemu. Zmiany kursów centralnych mogły być dokonywane za zgodą wszystkich krajów uczestniczących w systemie. Podobnie więc jak w ramach międzynarodowego systemu walutowego, którego zasady zostały określone w Bretton Woods, kursy walut ESW były stałe (mogły wahać się tylko w określonym przedzia
le wokół kursu centralnego) oraz dostosowywalne, tzn. że sam kurs odniesienia mógł być zmieniony (ang. adjustable peg system). Dozwo
lone pasmo wahań kursów rynkowych w stosunku do kursów central
nych w ESW wynosiło ± 2,25% (dla walut Belgii, Danii, Francji, RFN, Irlandii i Holandii). Dla lira włoskiego pasmo wahań wynosiło ± 6%
i w 1990 roku zostało zawężone także do ± 2,25%. Szersze pasmo wa
hań (± 6%) było dopuszczalne również dla walut państw, które dołą
czyły do ERM później (Hiszpania w 1989 r., Wielka Brytania w 1990 r.
157 W aga ta stanowiła relację pomiędzy ilością danej w aluty wchodzącej w skład E C U a wartością E C U w yrażoną w tej walucie. Przykładowo 13 marca 1979 r. kurs centralny marki wobec E C U wynosił 1 E C U = 2,5106 D M . Ponieważ w skład E C U wchodziło wówczas 0,828 D M , to w aga marki wynosiła 32,98% (0,828 : 2,5106 x 100).
Wartość E C U w którejkolwiek z jej walut składowych była równa sumie następujących elementów: ilości danej waluty w koszyku E C U oraz przeliczonej na tę walutę, po obo
wiązującym kursie, ilości pozostałych w alut składowych E C U . Ponieważ sum a danej waluty w E C U w danym okresie była stała, to w aga tej w aluty w koszyku E C U zmie
niała się w zależności od zmian jej kursu wobec pozostałych w alut systemu. W a ga ta wzrastała, jeżeli w aluta ulegała aprecjacji w stosunku do innych w alut składowych, m alała natomiast w przypadku jej deprecjacji wobec tych walut. L. O r ę z i a k: In te
gracja walutowa w ramach..., s. 64—66.
158 Resolution o f the European Council on the establishment..., punkt 2.2; E. С h r a - b o n s z c z e w s k a : Europejski System Walutowy..., s. 20.
i Portugalia w 1992 r.). W sierpniu 1993 roku dopuszczalne pasmo wahań zostało rozszerzone do ± 15%159.
Mechanizm interwencyjny miał zastosowanie w sytuacji, gdy kurs rynkowy waluty jednego z państw - członków ERM osiągnął dopusz
czalny poziom odchylenia od kursu centralnego (tzn. gdy kurs waluty kraju A znalazł się w swym dopuszczalnym punkcie granicznym na rynku walutowym kraju В, a kurs waluty kraju В osiągnął przeciw
stawny punkt graniczny na rynku kraju A). W takim wypadku banki centralne obydwu krajów zobowiązane były do podjęcia interwencji na rynkach walutowych w celu utrzymania odchyleń kursów rynko
wych od centralnych w dopuszczalnych granicach. Takie interwencje miały charakter obowiązkowy i były określane jako interwencje mar
ginalne. Oprócz tego w ramach ESW funkcjonowały także tzw. inter
wencje intramarginalne, o charakterze nieobowiązkowym, stosowa
ne zanim wahania kursów walut osiągną dopuszczalne granice. Na poziomie 75% (tzn. gdy wielkość odchylenia kursu danej waluty sta
nowiła 75% maksymalnej wielkości odchylenia wobec ECU) ustalo
no tzw. próg odchylenia. Taki poziom odchylenia wskazywał, że wa
luta może wywoływać napięcia w ESW. Aby temu zawczasu zapobiec, państwo emitujące daną walutę podejmowało działania mające na celu przywrócenie równowagi i niedopuszczenie do większych wahań kursu. Od wprowadzonego w 1993 roku rozszerzenia dopuszczalne
go zakresu wahań kursów banki centralne nie ujawniały wartości pro
gu odchylenia w celu zniechęcenia do spekulacji160.
Jeśli chodzi o mechanizm kreacji ECU i dokonywania rozliczeń z tytułu interwencji walutowych to podstawą emisji ECU funkcjonują
159 P. D e G r a u w e: Economics o f monetary..., s. 98.
160 Resolution o f the European Council on the establishment..., punkt 3; W. M o 11 e:
Ekonomika integracji..., s. 408. „Z czasem w E S W zarysowała się tendencja do rezy
gnacji przez kraje członkowskie z korzystania z pełnego dozwolonego przedziału w ahań dla kursów walutowych. Banki centralne, wychodząc z założenia, że im mniejszy prze
dział, w którym kurs faktycznie się waha, tym waluta jest bardziej stabilna i w efekcie jej kurs bardziej przewidywalny, starały się minimalizować ten przedział zmienności, oddziałując w ten sposób na oczekiwania rynku odnośnie do kształtowania kursów poprzez okazywanie swej determinacji w ich obronie. Wyrazem powyższej tendencji był wzrost znaczenia interwencji intramarginalnych kosztem interwencji marginalnych.
[...] Interwencje tego rodzaju podejmowane były przede wszystkim w celu niedopuszczenia do osiągnięcia przez kursy swych punktów interwencyjnych. Poza motywacją wskazaną wyżej banki centralne kierowały się często obawą, że odłożenie interwencji walutowych do czasu, aż staną się one obligatoryjne, może okazać się, jak wskazuje praktyka, nie
korzystne, gdyż ich rozmiary wtedy mogłyby być znacznie większe w w yniku wzrostu presji spekulacyjnej i pochłonąć większe rezerwy”. L. O r ę z i a k: Integracja walutowa w ramach..., s. 74—75.
cej w ramach ESW były zasoby złota i dolarów wnoszone przez banki centralne państw członkowskich do Europejskiego F,unduszu Współpracy Walutowej w wysokości 20% ich ogólnych rezerw tych aktywów. W celu dokonywania interwencji - podejmowanych, by sta
bilizować kursy walut - kraje członkowskie udzielały sobie kredy
tów, z których największe znaczenie m iały tzw. udogodnienia bar
dzo krótkoterminowe (ang. very short term facilities)161. Oprócz tego funkcjonowały także dwa inne rodzaje pomocy: krótkoterm inow e wsparcie finansowe (ang. short term monetary support) oraz średnio
terminowa pomoc finansowa (ang. medium term financial assistan
ce)162.
ESW przestał istnieć z chwilą rozpoczęcia się trzeciego etapu two
rzenia Unii Gospodarczej i Walutowej - 1 stycznia 1999 roku163.