2.2. Historyczne przykłady unii w alutow ych
2.2.2. Narodowe unie w alu to w e
II R zesza N iem ieck a. W 1871 roku, po zwycięskiej dla P rus woj
nie z Francją, doszło do zjednoczenia państw niemieckich i powstania II Rzeszy Niemieckiej. Przypadek tego państw a i działań mających na celu jego integrację jest interesujący m.in. także ze względu na kolej
ność wydarzeń, jakie miały miejsce w zakresie integracji politycznej i walutowej byłych państw niemieckich. Kolejność ta była bowiem od
w rotna w porów naniu do procesów integracyjnych, jak ie zachodzą w Europie po II wojnie światow ej, gdzie in teg ra cja gospodarcza - w tym także walutowa - prowadzi (?), lub ma doprowadzić (?), do in tegracji w płaszczyźnie politycznej. N atom iast w przypadku II Rze
szy Niemieckiej zjednoczenie państw niem ieckich - integracja poli
79 W.F.V. V a n t h o o r : European Monetary Union..., s. 45—48.
80 C. H e f e k e r : Interest groups..., s. 31.
tyczna - poprzedziła integrację m onetarną. W skazując na tę różni
cę, trzeba jednak pam iętać o bardzo odmiennych uw arunkow aniach i okolicznościach zjednoczenia p a ń stw niem ieckich w XIX w ieku (przede wszystkim istnienie wyraźnie dominującego ośrodka - P rus - jako głównego czynnika sprawczego zjednoczenia Niemiec; poza tym, pomimo niew ątpliw ego istn ie n ia różnic pomiędzy państw am i niemieckimi pod względem np. przeszłości historycznej czy związków międzynarodowych, różnice te były bez w ątpienia mniejsze w porów
naniu ze zróżnicowaniami dotyczącymi historii, tradycji, języka itd., jakie w ystępują w odniesieniu do krajów obecnie biorących udział w procesie integracji europejskiej) w porównaniu z uw arunkow ania
mi i okolicznościami procesów integracyjnych zachodzących w Euro
pie po II wojnie światowej.
Pierwsze kroki na drodze do gospodarczego zjednoczenia Niemiec zostały podjęte jeszcze na kilkadziesiąt lat przed rokiem 1871. W 1818 roku wewnętrzne cła zniesiono w Prusach, dwu- i wielostronne tra k taty celne z la t 1818-1828 ustanow iły 3 unie celne: B aw aria - Wir
tembergia, Prusy - Hesja - D arm stadt i Związek Środkowoniemiec- ki (tworzony przez Hanower, Brunszwik, Saksonię oraz kilka państw w środkowych Niemczech). Od 1834 roku zaczął funkcjonować tzw.
Niemiecki Związek Celny (Zollverein)81. Integracja krajów niem iec
kich w ram ach Związku Celnego miała znaczenie także polityczne; na ten aspekt w skazują np. J.H . Clapham82, C. Hefeker83 czy A. Werner, który pisze: „[...] ujednolicenie ustaw odaw stw a celnego i zniesienie przeszkód w obrocie w ew nętrznym było przedsięw zięciem w rów nym stopniu ekonomicznym, jak politycznym. Tworzenie »wspólnego rynku« służyło zespoleniu w szystkich prowincji wokół władzy cen
tralnej”84. Podobnie Ch.A.E. Goodhart: „Zollverein może być przypo
mniany jako przykład unifikacji walutowej wykorzystany jako ważny etap, a naw et w arunek wstępny, unifikacji politycznej”85. Początko
wo obejmował on 5 państw niemieckich (Prusy, Saksonię, Turyngię, Wirtembergię i Hesję), a po Wiośnie Ludów - prawie całe terytorium
81 C.L. H o l t f r e r i c h : The monetary unification process..., s. 220; E. J. P a s s a n t , W.O. H e n d e r s о n: A short history of Germany 1815-1945. Cambridge 1962, s. 63-72.
82 J.H . C l a p h a m : Economic development of France and Germany 1815—1914.
Cambridge 1968, s. 97.
83 C. H e f e k e r : Interest groups..., s. 35.
84 A. W e r n e r : Europejskie wspólnoty. Szkice o integracji Europy Zachodniej 1815- 1972. Warszawa 1972, s. 20-21.
85 Ch.A.E. G o o d h a r t : The political economy of monetary union. In: Understanding interdependence. The macroeconomics of the open economy. Ed. P.B. К e n e n. Princeton 1995, s. 449.
Niemiec86. Aby zwiększyć skalę wymiany towarowej pomiędzy p a ń stw am i niem ieckim i, wprowadzono zakaz dalszego stosow ania ceł wobec towarów, które zostały już oclone w momencie przekraczania granicy któregoś z kraju należącego do związku87.
Niemiecki Związek Celny stanow ił podstaw ę gospodarczej in te gracji północnej i południowej części Niemiec. Jeśli chodzi o znajdują
ce się w obiegu waluty, to na północy, gdzie dominowały Prusy, funk
cjonował ta la r (thaler), na południu zaś, włącznie z A ustrią, gulden.
Od 1838 roku na mocy konwencji podpisanej w Dreźnie (Dresden Co
inage Convention) p ań stw a członkowskie Zw iązku Celnego mogły wybrać pomiędzy talarem a guldenem, pomiędzy którym i to w alu ta
mi został ustanowiony stały kurs (1 ta la r = 1,75 guldena lub 1 gulden
= 4/7 talara)88. Zawarty 24 stycznia 1857 roku w Wiedniu tra k ta t zwią
zał A ustrię z system em walutowym Związku Celnego i u stalał stały kurs pomiędzy talarem , guldenem funkcjonującym w południowych państwach niemieckich oraz guldenem austriackim (1 talar = 1,75 gul
dena funkcjonującego w południowych państwach niemieckich = 1,5 gul
dena austriackiego)89.
Jed n ak do najistotniejszych wydarzeń mających na celu unifika
cję państw niemieckich doszło po 1871 roku. Unifikacja walutowa po zjednoczeniu Niemiec, oprócz oczywiście znaczenia gospodarczego, miała istotny wymiar polityczny; w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych XIX wieku „dyskusja dotycząca niemieckiej reformy w a
lutowej odbyw ała się w kontekście dążenia do u n ii politycznej”90.
Wspólna w aluta miała sprzyjać unifikacji politycznej oraz wskazywać na trwałość zjednoczenia. W płaszczyźnie gospodarczej miała oczywi
ście sprzyjać rozwojowi gospodarczemu zjednoczonego kraju, a przez wzrost wymiany handlowej i wzajemnych zależności - także w spie
rać integrację społeczną i polityczną. Początkowo na obszarze zjedno
czonych Niemiec funkcjonowało 7 różnych systemów pieniężnych oraz
86 J. S z p a k : Historia powszechna gospodarcza. Warszawa 2001, s. 119.
87 P. K o w a l e w s k i : Euro a międzynarodowy system walutowy. Warszawa 2001, s. 71. Rozbicie polityczne Niemiec w istotny sposób hamowało ich rozwój gospodarczy.
Ja k podaje M. Maciejewski, w okresie tym np. w drodze z Magdeburga do Drezna (180 km) należało zapłacić cło aż szesnaście razy. M. M a c i e j e w s k i : Powszechna histo
ria gospodarcza czasów nowożytnych. Wrocław 1996, s. 88.
“ C.L. H o l t f r e r i c h : The monetary unification process..., s. 220-221; W.F.V. V a n t h o o r : European monetary union..., s. 21.
89 W.F.V. V a n t h o o r : European monetary union..., s. 28-31.
90 H. J a m e s: The Reichsbank 1876-1945. In: Fifty years o f the Deutsche Mark.
Central Bank and the currency in Germany since 1948. Ed. D e u t s c h e B u n d e s b a n k . Oxford 1998, s. 3.
działały 34 banki emisyjne. Utrzymywanie takiego stanu rzeczy przez dłuższy okres w oczywisty sposób utrudniałoby utrzymanie gospodar
ki zjednoczonego państwa i hamowałoby jego rozwój ekonomiczny.
Porządkowanie kwestii walutowych w II Rzeszy Niem ieckiej zapo
czątkowano wprowadzeniem, na mocy ustawy z 4 grudnia 1871 roku, nowej jednostki pieniężnej - marki, dzielącej się na 100 fenigów.
Obok innych, dotychczasowych walut, pozostawała ona w obiegu do końca roku 1875, a od początku roku 1876 stała się jedynym prawnym środkiem płatniczym w kraju. Marka oparta była na parytecie zło
ta (1 marka = 0,358 g złota) i emitowana była w formie monet (zło
tych i srebrnych oraz zdawkowych miedzianych i niklowych) i bank
notów (chociaż znajdowały się w obiegu i podlegały w każdej chwili wymianie na złoto, banknoty początkowo nie były prawnym środkiem płatniczym; status taki uzyskały w 1909 r.). „Polityczny charakter no
wych uregulowań walutowych był podkreślony faktem, że konieczne rezerwy złota pochodziły w znacznej części z 5 miliardów franków w zło
cie odszkodowania zapłaconych przez Francję zgodnie z warunka
mi traktatu frankfurckiego”91. 1 stycznia 1876 roku z Banku Pruskie
go, którego pozycja w systemie walutowym II Rzeszy była najsilniej
sza (w 1875 r. 2/3 banknotów znajdujących się w obiegu na terenie kraju wyemitowane było przez Bank Pruski), utworzono Bank R ze
szy92. Taki stan rzeczy wynikał nie tylko ze znaczenia gospodarcze
go Prus, ale także z ich znaczenia politycznego: „[...] system waluto
wy przyjęty po 1871 [...] był raczej reform ą Prusko-centryczną [ang.
Prussian-centred reform], która lepiej odpowiadała aktualnemu roz
kładowi potęgi politycznej w Prusko-centrycznym im perium [ang.
Prusso-centric Empire]”93. Oprócz tego banku uprawnienia emisyjne w zjednoczonych Niemczech w latach 1876-1913 miały jeszcze inne banki emisyjne, których liczba jednakże malała - z 29 w 1876 roku do 4 w roku 1910 (Bank Saksoński, Baw arski Bank Emisyjny, W it- temberski Bank Emisyjny i Bank Badeński)94. Możliwość emisji pie
niądza przez ostatnie banki regionalne zniesiono dopiero w roku 193595.
91 Ibidem, s. 5.
92 C.L. H o l t f r e r i c h : The monetary unification process..., в. 231-233; W.F.V. V a n t h o o r : European M onetary Union..., s. 23. N a temat funkcjonowania banku cen
tralnego w Niemczech w okresie 1876—1945: H. J a m e s : The Reichsbank..., s. 3 - 53.
93 H. J a m e s: The Reichsbank..., s. 5.
94 C. Ł u c z a k : Dzieje gospodarcze Niem iec 1871—1945. Poznań 1984, s. 44—45.
95 J. B o r o w i e c : Unia ekonomiczna i monetarna..., s. 16.
Współczesnym przykładem znaczenia uwarunkowań i czynników o charakterze politycznym dla unifikacji monetarnej jest u n ia w a lu to w a z je d n o c z o n y c h w 1990 ro k u R e p u b lik i F e d e r a ln e j N ie m iec i N ie m ie c k ie j R e p u b lik i D em o k ra tyczn ej.
W iele procesów i zjawisk o charakterze politycznym i ekonomicz
nym, zarówno globalnych, regionalnych, jak i zachodzących wewnątrz obydwu państw niemieckich spowodowało, że możliwe stało się po
nowne zjednoczenie Niemiec. Za najistotniejsze determinanty zjedno
czenia N iem iec należy uznać: nieefektywność systemów gospodar
czych i politycznych państw socjalistycznych, zmiany w polityce za
granicznej Związku Radzieckiego jako głównego mocarstwa wśród państw socjalistycznych (realizacja koncepcji „nowego m yślenia”), przem iany systemowe w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, dążenie do zjednoczenia w polityce prowadzonej przez kolejne rządy RFN, rezygnacja czterech mocarstw (Stany Zjednoczone, Związek Ra
dziecki, Wielka Brytania i Francja) z uprawnień wobec R F N oraz za
początkowany jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku proces Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie96.
W efekcie tych procesów oraz wydarzeń będących ich konsekwen
cjami proces zjednoczenia (czy może raczej „wchłonięcia” NRD przez R FN ) nastąpił błyskawicznie. Wszak od symbolicznego aktu zburze
nia muru berlińskiego (9 listopada 1989 r.) do wejścia w życie ukła
du zjednoczeniowego R F N i NRD oraz układu „2+4” (układ zawarty przez R F N i NRD oraz Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, W ielką Brytanię i Francję dotyczący uregulowania sprawy Niemiec po zjedno
czeniu i będący efektem kilku konferencji przedstawicieli tych państw, które odbyły się od maja do września 1990 г.), co nastąpiło 3 paździer
nika 1990 roku, minął niespełna rok.
W okresie, w którym trw ały międzynarodowe negocjacje mające na celu m iędzynarodowe uregulowanie kw estii niem ieckiej w w y miarze politycznym i militarnym, trwał proces gospodarczej integracji dwóch państw niemieckich. Największe znaczenie miał tutaj zawar
ty przez R F N i N RD 18 maja 1990 roku w Bonn układ państwowy o ustanowieniu unii walutowej, gospodarczej i socjalnej97. 21 czerw
ca 1990 roku dokument ten został ratyfikow any przez Bundestag
96 M. S t o l a r c z y k : Podział i zjednoczenie Niem iec jako elementy ładów europej
skich po drugiej wojnie światowej. Katowice 1995, s. 121-159.
97 Pełna nazwa tego układu: „Vertrag über die Schaffung einer W ährungs-, W irt
schafts- und Sozialunion zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik". Z. W. P u ś 1 e с к i: Proces ekonomicznego jednoczenia się N ie miec na tle integracji krajów Wspólnoty europejskiej. Poznań 1990, s. 140.
w R FN i Izbę Ludową w NRD, a wszedł w życie 1 lipca 1990 roku. Od tego dnia obydwa państwa niemieckie stały się obszarem, na którym obowiązywała marka zachodnioniemiecka. Bankiem emisyjnym został Bundesbank z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Obywatele NRD mogli wymieniać marki wschodnioniemieckie na marki zachodnio- niemieckie w następującym stosunku98:
a) 1:1 dla kwot z tytułu wynagrodzeń i transferów rządowych;
b) 1:1 dla kwot zgromadzonych na rachunkach oszczędnościowych przez obywateli NRD:
- do 6000 marek dla osób w wieku lat 60 i starszych, - do 2000 marek dla osób w wieku 15 lat i młodszych, - do 4000 marek dla innych obywateli;
c) 2:1 dla pozostałych środków zgromadzonych na rachunkach oszczędnościowych wynikających z bilansu oszczędności obywateli NRD;
d) 2:1 dla depozytów bankowych przedsiębiorstw i rządu;
e) 2:1 w przypadku zadłużenia przedsiębiorstw państwowych, rządu oraz poszczególnych osób;
f) 3:1 dla kwot zgromadzonych na rachunkach oszczędnościowych przez osoby niebędące obywatelami NRD.
Zarówno w działaniach mających na celu jak najszybszą unifika
cję gospodarczą dwóch państw niemieckich, jak i w kwestii szczegó
łowych warunków tego procesu doniosłą rolę odgrywały motywacje polityczne. Świadomość wagi i znaczenia ponownego zjednoczenia wszystkich Niemców w jednym państwie wśród przywódców politycz
nych, chęć „maksymalnego” wykorzystania specyficznych, sprzyjają
cych uwarunkowań międzynarodowych, presja społeczna - zarówno w NRD, jak i w R F N - na to, aby proces ten przebiegał jak najszyb
ciej, świadomość konieczności doprowadzenia tak szybko, jak to moż
liwe do sytuacji, w której widoczna będzie konwergencja wskaźników makroekonomicznych w obydwu częściach zjednoczonego kraju (czyli zbliżanie się wartości tych wskaźników w byłej NRD do poziomu za- chodnioniemieckiego) oraz widoczny będzie wyraźny wzrost poziomu życia we wschodnich landach, co w kluczowy sposób znajdzie przeło
żenie na stan świadomości społecznej i, w efekcie, na wyniki wybo
rów - to czynniki, które bez wątpienia miały bardzo znaczący wpływ na kształt decyzji i rozwiązań dotyczących procesu integracji gospo
darczej - w tym także unii walutowej. W samej byłej NRD chęć zamia
ny marek wschodnioniemieckich na walutę zachodnich rodaków wyda
wała się, z oczywistych względów, jak najbardziej zrozumiała. „Szybka
98 Ibidem.
unia walutowa była głównym celem politycznym ludności Wschodnich Niem iec”99. Wobec takiego stanu rzeczy, zarówno decyzja o szybkim wprowadzeniu unii walutowej, jak i o jej odwlekaniu, musiała mieć swoje konsekwencje polityczne.
Jak piszą D. Gros i A. Steinherr, „odkładając na bok rady Bundes- banku i większości ekonomistów, niemiecki rząd zdecydował o wpro
wadzeniu unii walutowej jako punkcie wyjścia unifikacji. [...] Decy
zja o wprowadzeniu marki zachodnioniemieckiej w byłej NRD może być obroniona na gruncie ekonomii, jednak główna motywacja była polityczna” 100. Jako na dwa najważniejsze argumenty ekonomiczne na rzecz szybkiego wprowadzenia marki zachodnioniemieckiej w byłej NRD autorzy ci wskazują na to, że taki krok umożliwił szybkie po
wstanie efektywnego rynku kapitałowego, którego istnienie pozwa
la na ocenę projektów inwestycyjnych, oraz zapewnił finansowanie firm już istniejących oraz nowych. Jak wskazywały doświadczenia z okresu transformacji w innych państwach przechodzących reformy systemowe, brak właściwie funkcjonującego rynku kapitałowego był
„kluczową przeszkodą w szybkiej odbudowie” . W ten sposób zachodnio- niemiecki system bankowy zapewniał finansowanie nowym firmom w byłej NRD. Poza tym, stabilność walutowa jest bardzo istotną kwe
stią dla inwestycji zagranicznych. Ponadto, wprowadzenie marki za
chodnioniemieckiej w byłej NRD było równoważne z reformą cen (ich uwolnieniem) i chociaż, tak jak przewidywano, nie wszystkie ceny w byłej NRD osiągnęły poziom zachodnioniemiecki, to jednak zm ie
niały się w tym kierunku. Oprócz tego, że czynniki polityczne miały istotne znaczenie dla samej decyzji o szybkim wprowadzeniu unii wa
lutowej, miały one także swój znaczący wpływ na kurs wymiany ma
rek wschodnioniemieckich na marki zachodnioniemieckie. M.E. Stre
it wyraża opinię, iż „nie było żadnych przekonujących wskaźników eko
nomicznych, które określałyby obiektywnie uzasadniony kurs wym ia
ny” 101. Bundesbank, biorąc pod uwagę różnorakie uwarunkowania, określił zadania - jakie powinien rozwiązać układ państwowy, zawar
ty pomiędzy R F N i NRD, na mocy którego wprowadzono unię walu
t o w ą - następująco: „[...] jest podstawową koniecznością zapewnić de
likatną równowagę pomiędzy ważnymi warunkami ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi. Jednakowa waga musi być przywiązywana do utrzymania ryzyka wzrostu inflacji związanej z konwersją waluto
99 M.E. S t r e i t : German monetary union. In: Fifty years..., s. 654.
100 D. G r o s , A. S t e i n h e r r : Wind, o f change. Econom ic transition in Central and Eastern Europe. London 1995, s. 236-238.
101 M .E. S t r e i t : German monetary union..., s. 655.
wą - najniższego, jak to możliwe, próby zapewnienia konkurencyjno
ści przedsiębiorstw w NRD - tak daleko, jak to możliwe, ogranicze
nia obciążeń budżetu oraz uczynienia wymiany walutowej społecznie akceptowalnej zarówno dla ludności NRD, jak i R FN ” 102.
D. Gros i A. Steinherr w odniesieniu do kursu wym iany marek wschodnioniemieckich na zachodnioniemieckie piszą, iż konwersja płac po kursie niższym niż 1:1 zaowocowałaby wzrostem inflacji bez poprawy konkurencyjności byłej NRD dlatego, że płace tam kształto
wały się na poziomie około 1/3 poziomu zachodniego i jeśli taka roz
bieżność utrzymywałaby się, wywołałoby to ogromną migrację na Za
chód. Taki rozwój wypadków mógł być uważany za „konieczne dosto
sowanie z ekonomicznego punktu widzenia, ale byłby politycznie nie do zaakceptowania” 103. Na bardzo duże znaczenie groźby m igracji z byłej NRD do zachodniej części kraju wskazują także M.E. Streit (,,[...] jeśli płace będą wymienione po zbyt niskim kursie, to istnieje oba
wa, że migracja będzie trwała. Z tego powodu konieczne było zapewnie
nie, że płace nie spadną poniżej poziomu społecznego dobrobytu [ang.
social welfare]. To samo dotyczyło emerytur; przy ich wymianie cele polityki społecznej miały priorytet” 104) oraz B. Reading (,,[...] jedynym sposobem zabezpieczenia Zachodnich Niem iec przed zalewem im i
grantów była obietnica, że standard życia Niemców Wschodnich szyb
ko wzrośnie do poziomu Niemiec Zachodnich. Marka niemiecka mia
ła za zadanie zatrzymać Niemców Wschodnich przed ruchem na Za
chód” 105). Stąd też propozycja Bundesbanku, aby kurs wymiany wyno
sił generalnie 2:1, nie spotkała się z uznaniem ani w byłej NRD, ani w RFN. „Większość polityków preferowało kurs 1:1” 106. Dlatego też
„kurs wymiany został ustalony ze względów politycznych” 107. W efekcie, warunki unii walutowej oznaczały rewaluację pieniądza NRD i były dla tego kraju „znacznie korzystniejsze, niż wynikało to z rachunku eko
nomicznego” 108. C.R. Henning wskazuje tutaj także na fakt, że ogło
szenie kursu wymiany marek wschodnioniemieckich na zachodnio
niemieckie miało miejsce na krótko przed wyborami (marzec 1990 r.) w byłej NRD, gdzie faworytem była SPD. Autor ten pisze, że był to ważny
102 Ibidem, s. 656.
103 D. G r o s , A. S t e i n h e r r : Wind o f change..., s. 238.
104 M.E. S t r e i t : German monetary union..., s. 660.
106 В. R e a d i n g : The Fourth Reich. London 1995, s. 123.
106 M .E. S t r e i t : German monetary union..., s. 661.
107 Ibidem, s. 675.
108 W. W i 1 с z у ń s к i: Scalenie gospodarcze. W: Raport o jednoczeniu Niem iec. Po
znań 1992, s. 45.
powód tego, iż CDU i FD P w ygrały wybory na W schodzie109. Kurs wymiany został przyjęty mimo opozycji ze strony Bundesbanku, który proponował kurs 2:1 i który liczył na poparcie ze strony mieszkańców zachodniej części Niemiec. C.R. Henning wspomina, że jeden z son
daży wskazywał, iż 86% Niemców Zachodnich było przeciwnych kur
sowi wymiany 1:1110.
C.R. Henning zwraca także uwagę na to, że chociaż Bundesbank uważany był za najbardziej niezależny bank centralny na świecie, to w czasie procesu zjednoczenia Niemiec został zdominowany w kilku kluczowych decyzjach dotyczących polityki monetarnej przez rząd. Te wydarzenia dowodzą, że nawet niezależne banki centralne „są zależ
ne od zmian zachodzących w ich otoczeniu politycznym” 111. Autor ten używa także o w iele bardziej zdecydowanych sformułowań, pisząc:
„[...] w oszałamiającym pokazie prymatu władzy politycznej nad zarzą
dzaniem walutą kanclerz Kohl dominował, niemal upokorzył [ang. al
most humiliated] Bundesbank w czasie negocjacji dotyczących nie
mieckiej unii walutowej” 112. Mimo początkowych wyraźnych obiekcji zgłaszanych przez przedstawicieli Bundesbanku z jego ówczesnym prezesem - Karlem Otto Pohlem w obliczu „politycznego im peraty
wu zjednoczenia” Bundebank zadeklarował lojalność wobec rządu113.
Konfrontacja Bundesbanku z „kanclerzem zjednoczenia Niemiec” i opór wobec tego, co nieuniknione, mogła przynieść bardzo negatywne skutki dla wiarygodności banku centralnego Niem iec114.
109 C.R. H e n n i n g : Currencies and politics in the United States, Germany and J a pan. Washington 1994, s. 220.
110 Ibidem, s. 221.
111 Ibidem, s. 218-219.
112 Ibidem.
113 Ibidem.
114 В. С o n n o 11 y: The rotten heart o f Europe. The dirty war for Europe’s money. Lon
don-Boston 1995, s. 94—95.