Zainteresowanie badaczy nauk społecznych problematyką ewaluacji pojawiło się jako odpowiedź na szczególne zapotrzebowanie intelektualne, wynikające z potrzeby zrozumienia gwałtownych i wszechogarniających przemian w zakresie funkcjonowania rozmaitych instytucji pomocy społecznej oraz szeroko rozumianej pracy socjalnej. Rozmaite procesy i zjawiska zachodzące w obszarze tej stale rozwijającej się profesji odzwierciedlały rzeczywisty stan społeczeństwa, pewną logikę jego rozwoju a także dynamikę zmiany. W całym tym bogactwie związków i
zależności oraz rodzących je problemów, różnorodne mechanizmy wykorzystywane do interpretowania losów poszczególnych jednostek okazały się niewystarczające.
W konsekwencji wzrosło zapotrzebowanie na wiedzę, dzięki której możliwe stałoby się dostrzeżenie owej dynamiki społecznej, a także wyjaśnienie procesu, w toku którego jednostki poprzez podejmowane działania wytwarzają i reprodukują kontekst własnej egzystencji, to znaczy pewne struktury społeczne, które stają się warunkami początkowymi ich dalszych działań i mogą przybrać formę je ograniczającą lub stymulującą. Ewaluacja poprzez rozmaite modele, strategie i podejścia dostarcza takiej właśnie wiedzy, a tym samym pozwala badaczom zaobserwować
wielowymiarowość i wieloaspektowość pracy socjalnej. I odwrotnie, praca socjalna stwarza warunki do zaistnienia ewaluacji oraz daje możliwość zweryfikowania jej podstaw teoretyczno-metodologicznych i przystosowania ich do konkretnego kontekstu społecznego, instytucjonalnego, politycznego czy kulturowego.
Str. 30
Analizując problematykę ewaluacji i pracy socjalnej, nie należy zapominać o wspomnianym kontekście, który zasadniczo wpływa na jakość i kształt
rzeczywistości społecznej, a tym samym na sposób rozwiązywania problemów jednostek przez instytucje pomocy społecznej. Nowoczesność, ponowoczesność, globalizacja przekształcają charakter życia codziennego oraz zmieniają najbardziej osobiste doświadczenia człowieka. Z drugiej strony, tworzą całkiem nowy porządek instytucjonalny, który podważa tradycyjne obyczaje i zwyczaje, jak również posiada globalny zasiąg. To wszystko znajduje bezpośrednie przełożenie na życie jednostek oraz na ich tożsamość, która jest kształtowana poprzez ich czynne uczestnictwo w społecznych oddziaływaniach o globalnych konsekwencjach i implikacjach (Przypis 86 Giddens 2001).
Rzeczywistość nowoczesna oraz jej rozwój charakteryzuje między innymi
refleksyjność instytucjonalna, procesy głębokiej reorganizacji czasu i przestrzeni, ściśle związane z ekspansją mechanizmów wykorzeniających, które powodują wyrwanie relacji społecznych z bezpośrednich uwarunkowań i ponowne
uporządkowanie w skali wielkich dystansów przestrzenno-czasowych (Przypis 87 Giddens 2001:5). Skutkiem tego staje się zmiana treści, charakteru i natury życia
codziennego jednostek, które teraz cechuje niepewność i konieczność wybierania spośród różnorakich opcji i możliwości, jakie niesie z sobą „otwarty” charakter życia społecznego. Zaufanie i ryzyko, refleksyjne planowanie życia, wykluczenie i
marginalizacja, „transformacja intymności”, to efekty nowoczesności. Jak twierdzi Anthony Giddens, kusząc możliwością emancypacji, nowoczesne instytucje kreują jednocześnie mechanizmy tłumienia własnego „ja”, a nie samorealizacji (Przypis 88 Giddens 2001:10). Pojawia się indywidualne poczucie bezsensu, które staje się fundamentalnym problemem psychicznym. Owa „izolacja egzystencjalna” to nie tyle oddzielenie jednostek od siebie nawzajem, ile od zasobów moralnych koniecznych do osiągnięcia życiowej satysfakcji i pełni egzystencjalnej (Przypis 89 Giddens 2001:13-14).
A zatem nowa jakość życia jednostek, bardziej złożone i problematyczne procesy mające zasadniczy wpływ na jej społeczne funkcjonowanie, wymagają znalezienia odpowiednich mechanizmów przystosowawczych i strategii rozwiązywania
problemów. Jest to jedno z zadań, jakie spoczywa na pracy socjalnej jako profesji odpowiedzialnej za losy innych. Niewątpliwie także jest to ważny obszar dla ewaluacji, która poprzez wykorzystanie określonych podejść i narzędzi umożliwia dostrzeżenie dynamiki zmian i ich charakteru w znacznie krótszym wymiarze czasu.
Str. 31
ROZDZIAŁ DRUGI. Kluczowe komponenty teorii ewaluacyjnej i ich znaczenie 2.1. Uwagi wstępne
Już od początku istnienia studiów ewaluacyjnych wśród badaczy nauk społecznych można zauważyć pewne rozbieżności w sposobie ich pojmowania i realizacji, chociaż fakt ten wydaje się być powszechnie ignorowany. Panowało bowiem przekonanie, że studia ewaluacyjne winny być zorientowane na uzyskiwanie mierzalnych rezultatów swoich analiz i traktowane jako synonim procedur pomiarowych. Trudno się temu dziwić, gdyż w latach trzydziestych 20 wieku dominowały techniki pomiaru psychometrycznego, socjometrycznego i
dydaktycznego, których nadmierne stosowanie doprowadziło w konsekwencji do powstania zjawiska redukcjonizmu w ewaluacji, szczególnie edukacyjnej.
Redukcjonizm zasadniczo zawężał rozumienie ewaluacji, powodował nadmierne
uproszczenie problematyki ewaluowanej, jak też odrzucał możliwość
wielowymiarowej analizy efektów działania danego programu (chodzi o wymiar instytucjonalny, organizacyjny czy społeczny). Należy zauważyć, że pomimo występujących w tym okresie trudności, Ralph Tyler był jednym z pierwszych inicjatorów poważnego rozszerzenia funkcji i celów ewaluacji, dostrzegając wiele powstających wówczas pytań i symplifikacji.
Czynnikiem mającym niewątpliwy wpływ na zmianę kierunku myślenia oraz
przyjętych dotąd i realizowanych z różnym powodzeniem strategii, była ówczesna sytuacja społeczna, która zrodziła potrzebę ewaluacji. Wynikała ona, zdaniem Korporowicza (Przypis 90 Korporowicz 2000, Przypis 91 Korporowicz 2001), z konieczności zahamowania zjawisk korupcji w kręgach decydenckich, z uwagi na brak zobiektywizowanych i kontrolowanych publicznie kryteriów udzielania koncesji lub podejmowania innych decyzji publicznych. Wiązało się to również z brakiem odpowiednich procedur i metod oceny analizowanych projektów, które mogłyby być poparte wiedzą naukową. Po drugie, w wielu obszarach ewaluowanej rzeczywistości istniała olbrzymia różnorodność lokalnie akceptowanych standardów, które trudno było uznać za porównywalne. W konsekwencji, sytuacja ta uniemożliwiała
prowadzenie polityki ogólnonarodowej i hamowała wprowadzanie rozmaitych procedur selekcyjnych, które wymagały przyjęcia względnie jednolitych kryteriów postępowania i analizy (Przypis 92 Korporowicz 2000).
Str. 32
Po trzecie, wreszcie, w obszarze edukacji w latach trzydziestych 20 wieku
podzielano przekonanie, iż amerykańskie programy nauczania są niedostosowane do wymogów współczesnego społeczeństwa przemysłowego i sytuację tą za wszelką cenę należy zmienić.
Prawdziwy dyskurs pomiędzy przedstawicielami odmiennych orientacji wewnątrz środowisk ewaluacyjnych rozpoczął się jednak dopiero w późnych latach
sześćdziesiątych 20 wieku za sprawą między innymi takich badaczy, jak Edward A.
Suchman (Przypis 93 Suchman 1967), Donald T. Campbell (Przypis 94 Campbell 1969), Michael S. Scriven (Przypis 95 Scriven 1967), Joseph Wholey (Przypis 96 Wholey 1983), Robert Stake (Przypis 97 Stake 1975, Przypis 98 Stake 1980), Lee
Cronbach (Przypis 99 Cronbach 1963, Przypis 100 Cronbach 1980), Peter Rossi (Przypis 101 Rossi, Freeman, Wright 1979) czy Carol H. Weiss (Przypis 102 Weiss 1972). Przedstawione przez nich w literaturze przedmiotu stanowiska teoretyczne odzwierciedlają odmienny zestaw założeń, pojęć i praw, czasem zbyt
wyidealizowanych i odbiegających od społecznej rzeczywistości, niemniej ściśle związanych z ewaluacją. Chociaż każdy z nich wniósł ogromny wkład w rozwój teorii ewaluacji, to jednak szczególne miejsce i zasługi przypisywane są Scrivenowi, Campbellowi oraz Weiss (Przypis 103 Shadish, Cook, Leviton 1991). I tak: Scriven zajmował się formułowaniem założeń dotyczących szeroko pojętej teorii wartości.
Campbell koncentrował się nad problematyką granic i szans poznania społecznego (tezy epistemologiczne) oraz znalezieniem pożądanych sposobów badania
społeczeństwa (dyrektywy metodologiczne), natomiast Weiss zajmowała się dynamiką zmiany społecznej w kontekście tworzonych programów społecznych i realizowanych badań (Przypis 104 Shadish, Cook, Leviton 1991). Wprowadzone przez nich pionierskie koncepcje i modele, nie pozbawione uproszczeń i
niedoskonałości, stanowią zasadniczy trzon, na którym opierają się wszystkie następne teorie ewaluacyjne, włącznie z tymi współczesnymi.