Komponent wartości i wartościowania w teorii ewaluacyjnej

Już od początku istnienia studiów ewaluacyjnych badacze działający w obszarze edukacji, polityki czy pomocy społecznej, ignorowali rolę, jaką odgrywają wartości i wartościowanie. Należy zwrócić uwagę na różnice, jakie występują pomiędzy

„wartościami” i „wartościowaniem”, ponieważ pojęcia te są kluczowe dla tego komponentu teorii ewaluacyjnej. Wartości to idee, zjawiska, materialne i

niematerialne przedmioty, stany, rzeczy, osoby, grupy, które są przez jednostkę, grupę czy społeczeństwo oceniane dodatnio lub ujemnie, albo też aprobowane czy odrzucane. Stanowią one jeden z głównych wyznaczników ludzkiego działania (Przypis 148 Olechnicki, Załęcki 1997:239). W zależności od potrzeb można wyróżnić między innymi wartości absolutne, autoteliczne, etyczne, instrumentalne, obiektywne, subiektywne, odczuwane czy uznawane. W kontekście teorii i praktyki ewaluacji można wymienić chociażby takie wartości, jak sprawiedliwość, równość, wolność czy godność.

Str. 43

Wartościowanie natomiast to proces dokonywania ocen i wydawania sądu

wartościującego, to znaczy formułowania własnego stosunku aprobującego bądź dezaprobującego stan rzeczy, zjawiska, procesy, obiekty lub zachowania według określonych kryteriów oraz wyznaczanie im miejsca w hierarchii wartości, nadawanie wartości (Przypis 149 Olechnicki, Załęcki 1997:240). W ewaluacji wartościowanie odnosi się do systematycznego badania wartości i zalet danego programu, działania, obiektu, z punktu widzenia przyjętych kryteriów. Proces ten ma usprawnić obiekt ewaluowany, doprowadzić do jego rozwoju lub lepszego zrozumienia.

Michael Scriven (Przypis 150 Scriven 1983) uważa, w przeciwieństwie do znacznej grupy ewaluatorów (Przypis 151 Shadish, Cook, Leviton 1991), że w działaniach podejmowanych przez badaczy nie jest możliwe wyeliminowanie wartości.

Przygotowywanie programów społecznych zawsze uwzględnia kwestie wartości, ponieważ są one wkomponowane w konkretny kontekst społeczny, polityczny czy instytucjonalny. Po drugie, uzyskane rezultaty oraz ich interpretacja mają istotny wpływ na to, czy decyzje, jakie następnie zapadną, umożliwią kontynuowanie

określonego programu, czy też skutecznie utrudnią dalsze prace. Po trzecie, panuje

przekonanie, że badania ewaluacyjne służą „dobru publicznemu”, jednak brak jednoznaczności co do znaczenia tego terminu powoduje liczne nieporozumienia wśród badaczy-ewaluatorów (Przypis 152 Scriven 1983, Przypis 153 Shadish, Cook, Leviton 1991).

Tom Beauchamp (Przypis 154 Beauchamp 1982) twierdzi, że teoria wartości

zawiera trzy podstawowe elementy. Po pierwsze, meta-teorię, na którą składają się założenia, twierdzenia i pojęcia dotyczące natury wartości i sposobów ich

wyjaśniania. Po drugie, teorię preskryptywną, która jasno definiuje prymat pewnych wartości i przypisuje im określone postępowanie, w konsekwencji wywiera presję na świadomość odbiorcy (badacza-ewaluatora). Po trzecie, wreszcie, istotnym

składnikiem teorii wartości jest teoria deskryptywna, która opisuje wartości bez wskazywania prymatu jednych nad drugimi.

Scriven proponuje własną meta-teorię, za pomocą której wyjaśnia sposób

konstruowania wartości w obszarze ewaluacji. Jego logika zakłada między innymi dobór odpowiednich kryteriów wartości, określenie standardów badań w odniesieniu do przyjętych kryteriów, dokonanie analizy rezultatów badania z uwzględnieniem kryteriów i porównaniem do ustalonych standardów i, wreszcie, syntezę wyników przedstawioną w formie twierdzenia o wartości danego obiektu ewaluowanego.

Przedstawiona powyżej wieloetapowa „logika” Scrivena charakteryzuje się dużą uniwersalnością i pozostaje neutralna wobec wartości. W dalszym ciągu jednak otwarte pozostaje pytanie co do sposobu, na podstawie którego ewaluatorzy mogą wnioskować, że dany program społeczny jest bardziej wartościowy od innych.

Niektórzy badacze nauk społecznych nie podzielają poglądów Scrivena i twierdzą, że ewaluacyjne teorie wartości winny opierać się zasadniczo na założeniach teorii preskryptywnej, stanowiącej jeden z elementów wieloaspektowej, kompletnej teorii wartości. Takie podejście reprezentuje Ernest House (Przypis 155 House 1980), który nakłania ewaluatorów do tego, by działali w oparciu o zasady zgodne z teorią sprawiedliwości społecznej Johna Rawls’a. Zgodnie z tą teorią, najważniejsze są interesy ekonomiczne i polityczne osób społecznie zaniedbanych, dlatego też przygotowywane programy powinny je uwzględniać.

Str. 44

Chociaż podejście preskryptywne pozwala badaczom krytycznie spojrzeć na

otaczającą ich rzeczywistość oraz poprzez określenie kryteriów „dobrych warunków życia ludzi” wskazać wartość danego programu, to jednak zdecydowana większość ewaluatorów stosuje wartościowanie deskryptywne.

Dokonują oni opisu wartości na podstawie informacji uzyskanych od wszelkich podmiotów zaangażowanych w badania ewaluacyjne (Przypis 156 Bryk 1983, Przypis 157 Wholey 1979). Inni badacze, tacy jak Robert Stake (Przypis 158 Stake 1975), są przekonani, że założenia teorii opisowej w odniesieniu do wartości

powinny dominować, być wykorzystywane w badaniach ewaluacyjnych. Swoją opinię uzasadnia, twierdząc, iż w społeczeństwie, w którym dominuje pluralizm wartości, narzucanie jednego, słusznego systemu wartości jest całkowicie niestosowne.

Kompletna ewaluacyjna teoria wartości jest z natury wkomponowana w obszar badań ewaluacyjnych. Wyjaśnia ona znaczenie wszystkich przedstawionych powyżej składników, to znaczy meta-teorii, teorii deskryptywnej i teorii preskryptywnej. Wśród badaczy, którzy nie ignorują roli wartości w ewaluacji, istnieje świadomość, że w walce o priorytety nie ma jednoznacznych zwycięzców. W etyce na przykład, teorie utylitarne współzawodniczą z teoriami deontologicznymi, obie natomiast rywalizują z teoriami moralności. W naukach społecznych, egalitarne teorie sprawiedliwości rywalizują z teoriami wolnościowymi, itd. (Przypis 159 Beauchamp 1982). Między filozofami trwają nieustanne debaty na temat tego, która teoria jest najlepsza.

Ponadto całościowa teoria wartości jasno określa wartości, które winny zostać poddane wnikliwej analizie oraz podaje przyczyny i okoliczności takiego stanu rzeczy. Taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy należy dokonać wyboru jednego ze składników teorii, to znaczy, kiedy niezbędne jest zdefiniowanie, czy teorie

deskryptywne czy preskryptywne w określonym kontekście ewaluacyjnym pełnią rolę nadrzędną. Okazuje się, że teorie preskryptywne są bardziej praktyczne z

politycznego i społecznego punktu widzenia. Istnieją jednak rozmaite sposoby deskryptywnego wartościowania. Stake (Przypis 160 Stake 1975) gromadzi informacje o wartościach danego programu na podstawie rozmów ze wszystkimi aktorami sceny ewaluacyjnej. Cohen (Przypis 161 Shadish, Cook, Leviton 1991) poleca, aby badacz-ewaluator reprezentował interesy jednego z podmiotów

finansujących badania. Wholey (Przypis 162 Wholey 1979) z kolei, uważa za nadrzędne wartości reprezentowane przez kierowników programu badań.

Czy zatem taka całościowa, wieloaspektowa teoria wartości wnosi nowe spojrzenie na teorie ewaluacyjne? Różnice pomiędzy wartościowaniem preskryptywnym i deskryptywnym są widoczne u House’a (Przypis 163 House 1980), który twierdzi, że wartości preskryptywne stanowią integralną część szeroko pojętej ewaluacji. Jako z natury swojej uwikłana w działalność polityczną, ewaluacja służy kręgom

decydenckim, a także legitymizuje podmioty, które w efekcie przeprowadzonych badań są uprawnione do otrzymania określonych świadczeń i usług. Zdaniem House’a „jest ściśle związana z dystrybucją podstawowych dóbr w społeczeństwie.

Jest czymś więcej niż zespołem idei, jest mechanizmem społecznym służącym dystrybucji, czymś, co przyczynia się do nadania jej statusu instytucjonalnego.

Ewaluacja nie tylko winna być prawdziwa, powinna być sprawiedliwa. Obecne schematy ewaluacji, niezależnie od ich wartości prawdy, odzwierciedlają sprawiedliwość w bardzo różnych stopniach.

Str. 45

A sprawiedliwość stanowi podstawowe kryterium, w oparciu o które należy postrzegać i oceniać ewaluację” (Przypis 164 Shadish, Cook, Leviton 1991:51).

We wszystkich swoich aspektach teorie wartości stanowią niezbędne uzupełnienie teorii ewaluacyjnej. Brak odpowiedniej wiedzy znacząco ogranicza postrzeganie ewaluacji, utrudnia refleksję nad naturą rozmaitych zjawisk i procesów, które warunkują lub współwarunkują obraz rzeczywistości społecznej. Tabela nr 2.3 ilustruje podstawowe założenia komponentu wartości.

Tabela 2.3. Komponent wartości – podsumowanie założeń. Przejdź na koniec tabeli 2.3.

1. Podejmowane kwestie:

1.1. określenie roli wartości i wartościowania w programowaniu społecznym 1.2. wskazanie sposobów rozwiązywania dylematów etycznych w obszarze ewaluacji oraz analiza wartości programów społecznych.

2. Podstawy wiedzy obejmują:

2.1. meta-teorię – założenia o naturze wartości i sposobach ich wyjaśniania

2.2. teorię preskryptywną – twierdzenia o nadrzędnej roli pewnych wartości, którym przypisane jest określone postępowanie

2.3. teorię deskryptywną – założenia, opisujące wartości bez wskazywania prymatu jednych nad drugimi.

3. Teoria wartości koncentruje się na:

3.1. szczegółowym omówieniu powyższych elementów 3.2. uznaniu, że:

3.2a. żadna teoria preskryptywna nie może być uznana za jedynie słuszną

3.2b. teorie deskryptywne są zgodne z zasadą pluralizmu wartości i dlatego zakres ich stosowania w krajach demokratycznych powinien być szerszy.

3.3. identyfikowaniu wartości, określaniu ich nadrzędności w konkretnych kontekstach oraz wyjaśnianiu przyczyn dokonanego wyboru wartości.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Shadish R., Cook Th., Leviton L., 1991, Foundations of Program Evaluation. Theories of Practice, London: Sage

Publications.

Koniec tabeli 2.3.

Str. 46

2.2.4. Komponent wykorzystania określonych aspektów wiedzy w teorii