W opracowaniach poświęconych historii pracy socjalnej podkreśla się prototypowy charakter szkół amerykańskich. Nie oznacza to jednak, że powstające z niewielkim opóźnieniem w stosunku do nich europejskie szkoły pracy socjalnej mechanicznie powielały wzorce amerykańskie. Należy zaznaczyć, że pierwsza polska szkoła pracy socjalnej powstała w 1925 roku, w Szwecji na przykład w 1921 roku, w Belgii w roku 1920 a we Francji w 1911 roku. Różnice programowe poszczególnych szkół
wynikały między innymi z odmienności tradycji kulturowych, inspiracji wyznaniowych czy politycznych.
Propozycje metodyczne dotyczące rozważań teoretycznych, jak również wynikające z doświadczeń praktycznych, w szeroko rozumianej pomocy społecznej, pojawiły się w Polsce w okresie międzywojennym. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że Polska była
wówczas krajem dotkniętym skutkami załamania gospodarczego, masowym
bezrobociem, rozszerzającą się skalą pauperyzacji i marginalizacji klasy robotniczej, jak również problemami dotyczącymi dążenia do umocnienia państwowości,
przezwyciężenia politycznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych skutków zaborów. Środowiska inteligencji przystąpiły wówczas do odbudowy polskich
instytucji kulturalnych, oświatowych i opiekuńczych. Wśród nich nie zabrakło Heleny Radlińskiej, która działała w latach 1925-1939 w Warszawie i założyła Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej.
Str. 97
Spopularyzowała także wraz z S. Rychlińskim i K. Krzeczkowskim dosłowne tłumaczenie angielskiego terminu „social work” na „praca społeczna”, jednak nie starała się przenieść doświadczeń amerykańskich.
Dążenia do unaukowienia działalności opiekuńczej i kulturalno-oświatowej miały wyraźnie określone cele społeczne. Radlińska była przekonana o społecznych uwarunkowaniach zarówno jednostkowego, jak i grupowego upośledzenia rozwoju moralnego i umysłowego, ubóstwa materialnego i kulturalnego, co pociągało za sobą określony charakter działań wspomagających. Działania te miały umożliwić
wyrównywanie braków środowiskowych, ich kompensację (Przypis 324 Radlińska 1935). Podkreślając znaczenie działań zapobiegawczych, rozumianych jako organizowanie i planowe przetwarzanie środowiska wychowawczego, Radlińska formułowała stanowisko bliskie poglądom L. Krzywickiego, K. Krzeczkowskiego czy S. Rychlińskiego. Uważała, że skuteczne wspieranie rozwoju grup społecznie upośledzonych wymaga zmian systemowych, zwłaszcza zaś ekonomicznych i politycznych. W tym właśnie Radlińska różniła się od indywidualistycznych koncepcji pracy socjalnej, które skoncentrowane były na jednostce i jej bezpośrednim
otoczeniu.
Zmiany ogólnego podejścia do pracy socjalnej w krajach zachodnich, głównie europejskich, wiążą się ściśle z rozwojem tak zwanych służb społecznych.
Pierwotnie znaczenie tego terminu kojarzyło się z opieką społeczną, realizowaną przez jednostki czy zrzeszenia z pobudek filantropijnych lub charytatywnych. W pracy poświęconej historii opieki społecznej i jej ewolucji ku współczesnej polityce
społecznej, która całkowicie zrywa z zasadami dobrowolności i uznaniowości na rzecz planowania i profilaktyki, Krzeczkowski wyrażał obawę, by nowe znaczenie tego terminu nie ustąpiło miejsca bezinteresownemu, dobrowolnemu działaniu.
Jeszcze bardziej krytycznie odniósł się do tego pojęcia Krzywicki, który stwierdził, że
„służba społeczna jest wciąż pojęciem płynnym, nie dokształconym (…) mocno garbatymi naleciałościami widnokręgów filantropijnych i stroniących od
wyczerpującej rewizji treści swojej” (Przypis 325 Krzeczkowski 1947:117, Wódz 1996). W tym kontekście znacząca wydaje się myśl Krzeczkowskiego, że jedyne sensowne rozumienie służb społecznych można odnieść do podmiotów polityki społecznej, zwłaszcza do odpowiednio wykształconych, zawodowych pracowników opieki społecznej. Zapowiedź takich rozwiązań można znaleźć w przyjętej przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 sierpnia 1923 roku ustawie o opiece społecznej, która stworzyła normatywne podstawy publicznej opieki społecznej.
Niezależnie od oceny funkcjonowania publicznej opieki społecznej w okresie międzywojennym w Polsce, można dostrzec zapowiedź daleko idących zmian w podejściu państwa do tej problematyki. W wyczerpujący sposób proces ten przedstawił Aleksander Kamiński, wiążąc zmiany instytucji opiekuńczych, ich ideologii i społecznego zasięgu z przeobrażeniami stosunków ekonomicznych i społecznych (Przypis 326 Kamiński 1980:292-316). W swoim podręczniku łączy zagadnienia opieki społecznej, służby społecznej i pracy socjalnej. Charakteryzując trzy metody pracy społeczno-wychowawczej. Autor ten używa terminu „praca
socjalna” i wskazuje przykłady ich wykorzystania poza tradycyjnym obszarem opieki społecznej.
Str. 98
To szerokie rozumienie pracy socjalnej odpowiada szerokiemu spojrzeniu na przedmiot i zadania pedagogiki społecznej, która według Kamińskiego zajmuje się
„osobami i zbiorowościami wszelkiego wieku, wymagającymi opieki lub pomocy w rozwoju oraz instytucjami powoływanymi dla realizacji tych zadań” (Przypis 327 Kamiński 1980:86-88).
Po drugiej wojnie światowej problematyka pracy socjalnej nie znalazła dużego zainteresowania, chociaż tuż po wojnie rozpoczęła w Łodzi działalność Katedra
Pedagogiki Społecznej, będąca przedłużeniem tradycji Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, pod kierunkiem H. Radlińskiej. Na
początku lat 1960., po prawie dziesięcioletniej przerwie, Katedra ta wznowiła swoją działalność pod kierunkiem A. Kamińskiego. Kilka lat wcześniej powołano pod kierunkiem R. Wroczyńskiego podobną placówkę na Uniwersytecie Warszawskim.
Przez cały okres powojenny jedynie w ramach pedagogiki społecznej podejmowano w sposób bardziej systematyczny i pogłębiony od strony teoretycznej zagadnienia metod pracy socjalnej łącząc ją z problematyką wychowania środowiskowego. Praca socjalna, jako typ działalności profesjonalnej, zyskała możliwie samodzielny status w roku 1966, dzięki uruchomieniu specjalistycznego szkolnictwa zawodowego
(medyczne studia zawodowe, obecnie policealne szkoły pracowników służb społecznych) oraz w roku 1977 szkolnictwa wyższego (w ramach zaocznego Studium Pracowników Służb Socjalnych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW). Jednak rzeczywiste zmiany w dziedzinie kształcenia i praktyki pracy socjalnej nastąpiły w Polsce dopiero na przełomie 1989/1990 roku (początek dała ustawa z dn.8/3/1990r. o samorządzie terytorialnym).
Uspołecznienie systemu sprawowania władzy stanowiło warunek podstawowy podniesienia operatywności środowiskowych służb społecznych w dziedzinie rozpoznawania i określania rozmiaru zjawisk i sytuacji wymagających pomocy społecznej, a także organizowania zróżnicowanych form pomocy. Umożliwiła to wspomniana Ustawa o Samorządzie Terytorialnym z 1990 roku. Kolejne zmiany ustawy miały miejsce w roku 1993, 1994, 1995 i 1999.
Z dotychczasowych rozważań wynika, że praca socjalna w Polsce jest dyscypliną stosunkowo młodą i wymaga jeszcze wiele wysiłku od tych, którzy w sposób
profesjonalny zaangażowali się w jej uprawianie. Biorąc pod uwagę rys historyczny, trudno jest odnaleźć ślady przeprowadzania badań ewaluacyjnych. Można by
stwierdzić, że w latach powojennych nikt nawet o tym nie myślał, choćby ze względu na fakt, że Polska była krajem stosunkowo biednym, a poza tym kwestie
odbudowania państwowości czy odzyskania wiary we własne siły były ważniejsze od badań ewaluacyjnych. Z drugiej jednak strony, prace pedagogów społecznych w tym okresie, ich coraz to nowe poglądy na działania służb społecznych, pojawiające się akty normatywne w dziedzinie pomocy społecznej, wynikały z potrzeby wyjścia
naprzeciw nowym problemom społecznym. Co więcej, tak podejmowane kroki musiały być efektem dokonanej ewaluacji istniejącego stanu rzeczy i uświadomienia sobie pewnych braków oraz możliwości ich kompensacji. Nie były to wprawdzie badania ewaluacyjne przeprowadzane na dużą skalę. Można jednak przyznać, że działania te miały związek z ewaluacją, chociaż wyrażany implicite.
Str. 99
Niektóre kluczowe wydarzenia, które miały wpływ na kształt ewaluacji w pracy socjalnej w wybranych krajach zachodnich i w Polsce, zostały przedstawione w tabelach 4.1a i 4.1b.
Tabela 4.1a. Wybrane wydarzenia, które wpłynęły na kształt ewaluacji w pracy socjalnej w wybranych krajach zachodnich. Przejdź na koniec tabeli 4.1a.
Tradycje amerykańskie i brytyjskie w ewaluacji. Edukacja i praca socjalna.
-wprowadzenie pojęcia „praca socjalna” do teorii i praktyki tej dyscypliny (1917 r.) -zastosowanie przez Mary Richmond procedur naukowych charakterystycznych dla metodologii pojedynczych systemów (case work) (publikacja książki pt. Social Diagnosis w roku 1913)
-początki badań ewaluacyjnych przeprowadzanych w obszarze edukacji (okres Tyler’a – lata 1930.)
-przeprowadzanie badań ewaluacyjnych na szerszą skalę w obszarze edukacji z wykorzystaniem m.in. metod quasi-eksperymentalnych, a następnie zaadaptowanie ich w pracy socjalnej (Cook, Campbell, Stanley – lata 1960. oraz 1970.)
-zastosowanie przez Edwina Thomasa podejścia behawioralnego w pracy socjalnej (publikacja książki pt. The Socio-Behavioral Approach and Application to Social Work w roku 1967)
-publikacja artykułów Scotta Briara na temat nowego modelu pracownika socjalnego – naukowca-praktyka (1973 r.)
-publikacja serii artykułów Joela Fischera, w których kwestionuje on efektywność pracy socjalnej (1978 r. i n.)
-publikacja artykułów Bruce’a Thyera dotyczących ewaluacji programu z
uwzględnieniem rezultatów badań, ich efektywności oraz skuteczności (lata 1980.
oraz 1990.)
-zorganizowanie przez The Ohio State University of New York w Albany konferencji, podczas której NIMH zatwierdza program o nazwie TASK FORCE (1998 r.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.
Koniec tabeli 4.1a.
Str. 100
Tabela 4.1b. Wybrane wydarzenia, które wpłynęły na kształt ewaluacji w pracy socjalnej w Polsce. Przejdź na koniec tabeli 4.1b.
Tradycje polskie w pracy socjalnej. Pedagogika społeczna i praca socjalna.
-wprowadzenie normatywnych podstaw publicznej opieki społecznej zawarte w Ustawie o Opiece Społecznej (1923 r.)
-utworzenie pierwszej polskiej Szkoły Pracy Socjalnej (1925 r.)
-założenie przez Helenę Radlińską w Warszawie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej (lata 1925-1939)
-A. Kamiński, S. Rychliński, K. Krzeczkowski – to czołowe postacie polskiej pedagogiki społecznej, które miały wpływ na rozwój służb społecznych w Polsce -A. Kamiński łączy zagadnienia opieki społecznej, służby społecznej i pracy socjalnej. Charakteryzując trzy metody pracy społeczno-wychowawczej, Autor używa terminu „praca socjalna” i wskazuje przykłady ich wykorzystania poza tradycyjnym obszarem opieki społecznej
-rozpoczęcie w Łodzi działalności Katedry Pedagogiki Społecznej, będącej
przedłużeniem tradycji Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, pod kierunkiem H. Radlińskiej
-praca socjalna jako typ działalności profesjonalnej zyskała możliwie samodzielny status w roku 1966, dzięki uruchomieniu specjalistycznego szkolnictwa zawodowego (medyczne studia zawodowe, obecnie policealne szkoły pracowników służb
społecznych) oraz w roku 1977 szkolnictwa wyższego (w ramach zaocznego Studium Pracowników Służb Socjalnych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW)
-rzeczywiste zmiany w dziedzinie kształcenia i praktyki pracy socjalnej w Polsce (przełom 1989/1990 r.)
-publikacje prac naukowych dotyczących ewaluacji, tłumaczonych z literatury zachodniej w obszarze pracy socjalnej (przełom lat 1980. i 1990.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.
Koniec tabeli 4.1b.