Komponent ewaluowanej praktyki w teorii ewaluacyjnej

Praktycy są zorientowani na wykonywanie rozmaitych czynności oraz podejmowanie różnorodnych działań. Aby swoje zainteresowania skoncentrowali na rozwijaniu teorii, tworzeniu koncepcji czy formułowaniu założeń, a w szczególności, by

wykorzystywali dorobek teoretyczny, muszą odnaleźć takie modele i analizy, które dałyby się przełożyć na dyrektywy praktyczne. W dążeniach do udoskonalenia warsztatu praktycznego, poszukują odpowiedzi na pytania dotyczące konkretnych strategii działań i metod możliwych do zastosowania. Ponadto oczekują oni

wskazówek na temat tego, jakie decyzje winni podjąć w konkretnym kontekście działania programu, uwzględniając wymogi i ograniczenia zewnętrzne.

Teorie, mieszczące się w ramach komponentu praktyki ewaluowanej, koncentrują się na omówieniu podstawowych decyzji podejmowanych w każdym badaniu ewaluacyjnym (Przypis 170 Shadish 1986, Przypis 171 Shadish, Epstein 1987) i obejmują następujące elementy: określenie okoliczności, w jakich powinno się przeprowadzać badania ewaluacyjne, ustalenie celu badań oraz roli badacza-ewaluatora, określenie rodzaju pytań, jakie należy sformułować, metod, technik i narzędzi, które należy wykorzystać w badaniu oraz zdefiniowanie działań, które należy podjąć, by wykorzystanie wiedzy było w ogóle możliwe.

Należy podkreślić, że teoria ewaluowanej praktyki ma wymiar zdecydowanie praktyczny, mieści w sobie bowiem głównie metodologię. Z drugiej jednak strony, opiera się na wszystkich poprzednich komponentach teorii ewaluacyjnej. Jest ściśle powiązana z wartościami i samym procesem wartościowania. Od wyboru podejścia zależy rodzaj sformułowanych pytań, a także zmiennych, które poddane zostaną analizie. Podejście deskryptywne pozwala podmiotom ewaluującym wpływać w znaczący sposób na ostateczną formę pytań; podejście preskryptywne taką możliwość wyklucza.

Jednak teoria ewaluowanej praktyki to nie tylko połączenie twierdzeń, modeli czy pojęć pochodzących z pozostałych komponentów. To także wykorzystanie wiedzy przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozmaitych kontekstów, podmiotów, zjawisk zachodzących i wpływających na siebie oraz obrazu rzeczywistości społecznej.

Po pierwsze, badacz-ewaluator musi zdecydować o zasadności przeprowadzenia badań ewaluacyjnych. Scriven (Przypis 172 Scriven 1983), na przykład, rozważa potencjalne korzyści i straty wynikające z badań i na tej podstawie określa potrzebę ich zrealizowania. Wholey (Przypis 173 Wholey 1983) zwraca się do podmiotów kierujących instytucjami o umożliwienie badaczom dokonania zmian po zakończeniu badań i uzyskaniu rezultatów.

Po drugie, badania ewaluacyjne powinny być przeprowadzane z uwagi na rozmaite cele. Scriven wyróżnia dwie formy ewaluacji; formatywną i sumatywną, i przyjmuje, że każda z nich koncentruje się na zrealizowaniu odmiennych celów. Ewaluacja formatywna jest przeprowadzana w trakcie realizacji programu. Jej podstawowym zadaniem jest ocena poszczególnych etapów działania programu oraz

wprowadzanie zmian, polegających na jego udoskonalaniu. Ewaluacja sumatywna,

końcowa, na miejsce jest po zakończeniu realizacji programu. Skupia się na dokonaniu oceny wartości programu przez pryzmat efektów jego działania.

Str. 50

Po trzecie, ewaluatorzy mogą przyjmować różne role. Od tych najmniej złożonych, nie wymagających szczegółowej wiedzy, poprzez role ekspertów od metodologii i edukatorów w programach społecznych, sędziów oceniających wartość tych programów, aż po asystentów podmiotów, kierujących badaniami czy nawet podmiotów je współfinansujących (Przypis 174 Shadish, Cook, Leviton 1991).

Po czwarte, ewaluatorzy mogą zadawać pytania dotyczące a. potencjalnych lub aktualnych klientów oraz ich potrzeb, b. zasobów programu w jego fazie wstępnej, c.

wewnętrznej struktury programu oraz zachodzących w nim zależności pomiędzy zjawiskami i procesami, d. wymogów i ograniczeń zewnętrznych mających wpływ na program, e. dynamiki zmiany jednostkowej i społecznej oraz f. kosztów i korzyści wynikających z realizacji programu.

Po piąte, wreszcie, badacz-ewaluator musi posiadać umiejętność zaprojektowania badań od strony metodologicznej. Jego działania zatem koncentrują się wokół kolejnych etapów procesu badawczego, obejmującego między innymi odpowiedni dobór metod, technik i narzędzi.

W praktyce ewaluowanej zdarza się jednak, że jej teoretyczne komponenty nie są w ogóle brane pod uwagę lub wykorzystują jedynie jeden jej aspekt. Scriven (Przypis 175 Scriven 1983) na przykład, koncentruje się na meta-teorii wartości połączonej z teorią wiedzy, ignorując jednocześnie wszelkie założenia, mieszczące się w ramach teorii programowania społecznego czy wykorzystywania rozmaitych aspektów wiedzy. Stake (Przypis 176 Stake 1975) natomiast, stosuje wartościowanie

deskryptywne, kładąc nacisk na zmiany w programie przeprowadzone w oparciu o teorie programowania społecznego oraz „konceptualne” wykorzystanie wiedzy, niewiele uwagi poświęcając samej teorii wiedzy.

Wspomniana wcześniej wieloaspektowość i wszechstronność teoretyczna tego komponentu posiada jeszcze inne implikacje dla teorii ewaluowanej praktyki.

Omawiając metody wnioskowania przyczynowego Campbell (Przypis 177 Campbell 1969, Przypis 178 Campbell, Stanley 1963) zwraca uwagę badaczom na dokonanie

odpowiedniego wyboru metody i narzędzia badawczego, by takie wnioskowanie było możliwe. Tymczasem Wholey (Przypis 179 Wholey 1979, Przypis 180 Wholey 1983) szczegółowo opisuje warunki, jakie winny być spełnione, by w krótkim czasie

możliwe było uzyskanie bardziej satysfakcjonujących efektów działania programu.

Kompletna teoria ewaluowanej praktyki zawiera ściśle określoną i jasno zdefiniowaną wiedzę dotyczącą wszystkich pozostałych komponentów teoretycznych. Umożliwia wyjaśnienie związków pomiędzy decyzjami

podejmowanymi przez badaczy, które odnoszą się do rozmaitych kontekstów i aspektów rzeczywistości społecznej. Decyzja o przeprowadzeniu badań

ewaluacyjnych ma wpływ na sposób formułowania pytań i ich rodzaj.

Kierownicy instytucji pomocy społecznej są odpowiedzialni za zmiany wprowadzane do programu i jego udoskonalenie, a nie za decyzje polityczne dotyczące

programów. Ich zainteresowania ponadto koncentrują się głównie na pytaniach umożliwiających rozwój programu, aniżeli na jego efektywności.

Ze wszystkich komponentów teorii ewaluacyjnej, ten ostatni wydaje się być najbardziej zbliżony do rzeczywistości. Działania podejmowane przez badaczy w praktyce wymagają znajomości pewnych reguł postępowania, pewnych

alternatywnych rozwiązań, które możliwe są do zastosowania w konkretnych sytuacjach.

Str. 51

Wiedza ta ułatwia im poruszanie się w meandrach codziennych problemów, a jednocześnie pozwala uniknąć podejmowania błędnych decyzji oraz

przeprowadzania niepotrzebnych badań ewaluacyjnych. Tabela nr 2.5 ilustruje podstawowe założenia komponentu ewaluowanej praktyki.

Tabela 2.5. Komponent ewaluowanej praktyki – podsumowanie założeń.

Przejdź na koniec tabeli 2.5.

1. Podejmowane kwestie:

1.1. określenie podstawowych strategii działań i metod możliwych do zastosowania w rozwiązywaniu problemów społecznych

1.2. wskazanie dyrektyw praktycznych w kontekście działania programu, przy uwzględnieniu wymogów i ograniczeń zewnętrznych.

2. Podstawy wiedzy obejmują:

2.1. określenie okoliczności, w jakich powinno się podejmować badania ewaluacyjne 2.2. ustalenie celu badań oraz roli badacza-ewaluatora

2.3. określenie rodzaju pytań, jakie należy sformułować

2.4. odpowiedni dobór metod, technik i narzędzi, które należy wykorzystać w badaniu

2.5. zdefiniowanie działań, które należy podjąć, by wykorzystanie wiedzy było w ogóle możliwe.

3. Teoria ewaluowanej praktyki koncentruje się na:

3.1. szczegółowym omówieniu powyższych elementów

3.2. wskazaniu rozmaitych rozwiązań, które uwzględniają ograniczenia i wymogi zewnętrzne

3.3. wyjaśnianiu logicznych i logistycznych rozbieżności i różnic, jakie pojawiają się przy podejmowaniu decyzji

3.4. określaniu kwestii nadrzędnych w kontekście konkretnych sytuacji.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Shadish R., Cook Th., Leviton L., 1991, Foundations of Program Evaluation. Theories of Practice, London: Sage

Publications.

Koniec tabeli 2.5.