Komponent wykorzystania określonych aspektów wiedzy w teorii ewaluacyjnej

Badacze nauk społecznych, zajmujący się przeprowadzaniem typowych badań empirycznych, zwracają zasadniczo uwagę na konceptualizację i metodologię. Ich podstawowym celem jest znalezienie odpowiedzi na szereg pytań, by w rezultacie doprowadzić do stworzenia nowych koncepcji czy sformułowania teoretycznych wniosków. Ogólnie rzecz biorąc, typowy badacz koncentruje się na zgromadzeniu danych, na podstawie których możliwe będzie wnioskowanie o wykreowaniu kolejnego twierdzenia czy zależności o danym zjawisku, obiekcie lub procesie. W przypadku ewaluatora bardzo istotną rolę odgrywa świadomość wykorzystania i rozpowszechnienia wiedzy, która została zgromadzona na podstawie

przeprowadzonych badań ewaluacyjnych. W przeciwnym razie przygotowany program staje się bezużyteczny, a czas przeznaczony na jego realizację uważa się za stracony. Mając powyższe na uwadze, ewaluatorom niezbędna jest wiedza

teoretyczna na temat tego, w jaki sposób, przy spełnieniu jakich warunków oraz w jakich okolicznościach, możliwe jest pełne wykorzystanie wiedzy o efektach działania programu.

Założenia i twierdzenia dotyczące wykorzystania i rozpowszechnienia wiedzy,

stanowiące trzon teoretyczny ewaluacji, powinny skupiać się na trzech kwestiach. Po pierwsze, na szczegółowym opisie potencjalnych źródeł zastosowania programów oraz rodzaju, stopnia czy zakresu ich wykorzystania w obszarze nauk społecznych.

Po drugie, na dokładnym i jasno sprecyzowanym zdefiniowaniu ram czasowych, w których określony program i jego zasoby zostaną wykorzystane. Po trzecie,

wreszcie, na określeniu i wyjaśnieniu czynności, które powinien wykonać oraz działań, które winien podjąć badacz-ewaluator, aby zwiększyć obszar, a tym samym możliwości zastosowania programów badań.

Podstawowym zadaniem badań ewaluacyjnych, prowadzonych we wczesnym okresie rozwoju tej nauki, było wskazanie najbardziej efektywnych programów, przy jednoczesnym wyeliminowaniu tych, których skuteczność oddziaływania jest

najmniejsza. Takie działania miały charakter czysto instrumentalny, albowiem stanowisko podmiotów ewaluowanych nie miało żadnego znaczenia. Tak zgromadzoną wiedzę, bez możliwości autorefleksji, wykorzystywano do

podejmowania decyzji w sprawie określonego programu, na podstawie efektów jego działania. Badacze nauk społecznych wkrótce zauważyli, że istnieje jeszcze inny rodzaj wykorzystania, który przez różnych teoretyków był odmiennie definiowany (Przypis 165 Weiss 1977, Przypis 166 Berk, Rossi 1977). Chodzi tutaj o

„wykorzystanie zasobów ludzkich oraz intelektualnych”, które polegało na tym, że zmiany nie były wprowadzane w sposób instrumentalny z pominięciem aktorów sceny ewaluacyjnej. Rezultaty badań pokazywały poglądy, jakie na daną kwestię prezentowały podmioty ewaluowane. Zmiana, która miała być dokonana, dotyczyła sposobu postrzegania określonego aspektu rzeczywistości, myślenia o danym problemie i winna zostać przeprowadzona na poziomie zaangażowanych w program obiektów. I wreszcie, trzecia forma wykorzystania, znana pod nazwą perswazji, dość powszechnie wykorzystywana była w rozmaitych debatach politycznych. Na

podstawie własnego przekonania o efektach działania programu, ewaluatorzy poprzez perswazję starali się przekonać decydentów o słuszności swoich racji.

Str. 47

Kompletna teoria ewaluacyjna, skupiająca się na komponencie wykorzystania i rozpowszechnienia wiedzy w sposób szczegółowy i wielostronny, omawia jej potencjalne źródła i strategie, ramy czasowe oraz czynniki usprawniające i

ułatwiające wykorzystanie zgromadzonej wiedzy. Teoria ta mieści wiedzę, która jest możliwie obiektywna, pozbawiona stronniczości i wiarygodna. W praktyce

ewaluowanej występują jednak sytuacje, które mogą uczynić tę wiedzę znacznie bardziej subiektywną. Sytuacja taka zachodzi zazwyczaj wtedy, gdy uzyskane efekty działania programu są niezadowalające dla podmiotów finansujących badania. Inna przeszkoda pojawia się, gdy program społeczny, wraz ze wszystkimi jego zasobami, niespodziewanie zostaje zastąpiony innym. W tym przypadku olbrzymią rolę

odgrywają uwarunkowania polityczne oraz ekonomiczne, co oznacza, że wiedza na temat efektów działania programu bezpośrednio nie wpływa na jego politykę.

Znaczący wpływ na wykorzystanie wiedzy dotyczącej efektów działania programu mają również podmioty, zajmujące stanowiska kierownicze w rozmaitych

instytucjach państwowych i prywatnych. Problem polega jednak na tym, że pomimo zainteresowań samym programem, jakie wykazują, są wkomponowani w sprzeczne ze sobą konteksty społeczno-polityczne i instytucjonalne, co znacznie zmniejsza ich możliwość wpływania na dokonywane w programie zmiany.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych badacze-ewaluatorzy posiadają już przygotowanie teoretyczne w zakresie, który pozwała im efektywnie wykorzystywać i rozpowszechniać wiedzę na temat programu. Działania instrumentalne wspomagane są wstępnym określeniem podmiotów ewaluujących i ewaluowanych, wymianą informacji na temat podstawowych założeń, celów, pytań i kryteriów programu, upowszechnianiem wyników poprzez ich prezentację podczas rozmaitych spotkań w ramach danej instytucji, czy w mediach. Działania „konceptualne”, polegające na zmianie świadomości w zakresie postrzegania badań ewaluacyjnych, prowadzone są poprzez formułowanie twierdzeń o problemach i polityce badań,

rozpowszechnianie wyników w kręgach decydenckich, grupach interesu, wśród naukowców, czyli tam, gdzie istnieje duże zainteresowanie tą problematyką.

W swoim artykule Reforms as Experiments Campbell (Przypis 167 Campbell 1969) proponuje krótkoterminowe instrumentalne wykorzystanie wyników badań i efektów działania programu, postulując zastosowanie podejścia eksperymentalnego do reform społecznych. Podejście to polega na testowaniu nowych programów

zaprojektowanych do rozwiązywania specyficznych problemów społecznych. Dzięki temu można uzyskać informacje na temat efektywności i skuteczności, możliwe jest również przeprowadzenie niezbędnych zmian i zweryfikowanie przyjętych na wstępie kryteriów.

W przeciwieństwie do Campbella, Weiss (Przypis 168 Weiss 1972) twierdzi, iż pewien margines błędu w postaci braku efektywności powinien być tolerowany w sytuacji, gdy dany program koresponduje z wyznawanymi powszechnie wartościami.

Wydaje się więc, że Weiss bardziej skłonna jest przyjąć działania, zmierzające do

„konceptualnego” wykorzystania wiedzy, aniżeli traktować efekty działania programu w sposób instrumentalny.

Str. 48

Jednak ani Weiss, ani Campbell, nie są tak wszechstronni w rozważaniach i analizach, jak Rossi (Przypis 169 Rossi 1982), który w swoich założeniach teoretycznych znajduje miejsce dla wszystkich rodzajów wykorzystania wiedzy.

Tabela nr 2.4 prezentuje podstawowe założenia komponentu wykorzystania wiedzy.

Tabela 2.4. Komponent wykorzystania wiedzy – podsumowanie założeń.

Przejdź na koniec tabeli 2.4.

1. Podejmowane kwestie:

1.1. określenie sposobów i strategii uzyskiwania pożądanych efektów działania programu oraz wszechstronnego ich wykorzystania do rozwiązywaniu problemów społecznych.

2. Podstawy wiedzy obejmują:

2.1. opis potencjalnych źródeł i rodzajów wykorzystania wiedzy

2.2. określenie ram czasowych, w których nastąpi wykorzystanie zgromadzonej wiedzy

2.3. określenie strategii zwiększających obszar oraz skuteczność działania ewaluatorów w zakresie wykorzystania wiedzy.

3. Teoria wykorzystania wiedzy koncentruje się na:

3.1. szczegółowym omówieniu powyższych elementów 3.2. uznaniu, że:

3.2a. zastosowanie wyników ewaluacyjnych może zagrozić utrwalonym interesom 3.2b. pewne rodzaje informacji są trudniejsze do wykorzystania, niż inne, a zależy to od kontekstu politycznego, ekonomicznego, społecznego czy instytucjonalnego 3.2c. polityka stopniowego wprowadzania zmian wskazuje na to, że instrumentalne wykorzystanie wiedzy ma także charakter powolny i systematyczny

3.2d. wykorzystanie wyników ewaluacji jest równie ważne, jak skuteczność podejmowanych przez ewaluatorów działań

3.2e. rozmaite działania wspomagają odmienne rodzaje wykorzystania wiedzy, jednak ramy czasowe utrudniają ich realizację.

3.3. identyfikowaniu kluczowych decyzji, jakie badacze muszą podjąć w odniesieniu do tego, jak, kiedy, gdzie i dlaczego należy zmierzać do uzyskiwania pożądanych rezultatów działań ewaluacyjnych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Shadish R., Cook Th., Leviton L., 1991:

Foundations of Program Evaluation. Theories of Practice, London: Sage Publications.

Koniec tabeli 2.4.

Str. 49