Omówione dotychczas kluczowe komponenty teorii ewaluacyjnej potwierdzają złożoność procesu ewaluacji, jak też jej istotną rolę w naukach społecznych.
Pozwalają również spojrzeć na ewaluację z szerszej perspektywy. Analiza ta byłaby jednak niepełna, gdyby nie odniesienie dorobku teoretycznego i działań
podejmowanych przez badaczy w obszarze edukacji już w latach trzydziestych 20 wieku oraz począwszy od późnych lat sześćdziesiątych do końca lat
dziewięćdziesiątych 20 wieku w obszarze polityki i pomocy społecznej do współczesności.
Str. 52
Obraz ewaluacji dzisiaj zdecydowanie odbiega od tego, który został ukształtowany kilkadziesiąt lat temu. W historii rozwoju tej nauki obserwuje się bez wątpienia
różnego rodzaju zmiany i modyfikacje, mające na celu dostosowanie jej do wymogów zewnętrznych. Jednak wydaje się, że współczesne teorie ewaluacji uwzględniają znacznie więcej wymiarów rzeczywistości (instytucjonalny, polityczny, ekonomiczny, społeczny, kulturowy), jak też kontekstów, w których realizowane są badania ewaluacyjne. Ponadto integracja teorii z praktyką pozwoliła na uniknięcie błędów, które popełniali badacze na początku lat trzydziestych 20 wieku. Wiedza współczesnych badaczy nauk społecznych, dotycząca programowania społecznego, wykorzystywania efektów działania programu czy wartościowania, jest bardziej ugruntowana i znacznie szersza, ponieważ badacze ci dokonali refleksji i wyciągnęli wnioski z przeszłości.
Nie należy zapominać o teorii empirycznej oraz systematycznym przeprowadzaniu badań ewaluacyjnych, dzięki którym coraz częściej można znaleźć odpowiedzi na pytania, stanowiące przedmiot dyskusji, kontrowersji czy badań. Warto zwrócić uwagę, że początkowo badania ewaluacyjne były formą eksperymentowania i opierały się raczej na osobistym doświadczeniu badaczy niż na ich wiedzy
naukowej. Powstające przez cały czas programy ewaluacyjne przyczyniają się do kreowania coraz to nowych koncepcji, strategii, rozwiązań i w konsekwencji powiększają bazę teoretyczną.
Zmiany, a co za tym idzie postęp, z jakim obecnie mamy do czynienia w dziedzinie ewaluacji, są częścią naturalnego procesu związanego z wymogami rzeczywistości społecznej, a zarazem dostosowywaniem podejść teoretycznych do działań
realizowanych w praktyce. Proces ten rozpoczyna się od zmian metodologicznych, polegających na próbie zdefiniowania przedmiotu badań w sposób umożliwiający stwierdzenie jego występowania lub natężenia, jest kontynuowany poprzez tworzenie aparatu pojęciowego, służącego do formułowania pytań, hipotez i teorii badawczych (konceptualizacja, operacjonalizacja pojęć), a kończy się na
gromadzeniu materiałów z przeprowadzonych badań empirycznych.
Wydaje się, że obecny kształt ewaluacji będzie coraz lepiej służył ewaluatorom i innym profesjonalistom, pragnącym stosować wiedzę ewaluacyjną w codziennych zmaganiach z problemami rzeczywistości społecznej. Wykorzystanie tego dorobku będzie odbywać się poprzez zwiększenie kontekstu badawczego, postrzeganie teorii
ewaluacyjnej, jak każdej innej teorii oraz podporządkowanie problemów i hipotez tej samej naukowej analizie, jakiej poddawane są wszystkie inne teorie.
W programowaniu społecznym systematyczne gromadzenie danych pomoże ewaluatorom w uzyskaniu odpowiedzi na pytania, dotyczące warunków
podejmowania działań interwencyjnych, znaczenia problemów społecznych czy stopnia prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu w wyniku zastosowania danej interwencji.
W kontekście wykorzystania i rozpowszechnienia zgromadzonej wiedzy, okaże się, czy podejście instrumentalne, przy wykorzystywaniu efektów działania programu, jest bardziej istotne od podejścia „konceptualnego” oraz w jakim stopniu wybór tego podejścia jest uzależniony od warunków przeprowadzanych badań.
Str. 53
W odniesieniu do wiedzy i jej konstruowania badacze zwracać będą uwagę na jakość danych i rozmaite definicje samego pojęcia „jakość”. Ponadto istotne będzie określenie względnej efektywności oraz praktyczne znaczenie narzędzi, za pomocą których możliwe jest dokonywanie uogólnień. Wiedza ma umożliwić znalezienie odpowiedzi na pytanie o to, jakie rezultaty można osiągnąć poprzez połączenie metod jakościowych i ilościowych oraz czy takie zintegrowane podejście jest bardziej uzasadnione. I, wreszcie, istotne będzie zdefiniowanie okoliczności, w jakich
czynniki społeczne i psychologiczne mają bardziej negatywny wpływ na rezultaty badań.
W kontekście wartości i wartościowania, warto zwrócić uwagę na to, czy usytuowanie ewaluacji w kontekście wartości będzie miało wpływ na charakter badań. Ponadto, na tle działalności politycznej istotne stanie się określenie praktycznego znaczenia wartościowania deskryptywnego oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie, na ile ważne jest stosowanie podejścia preskryptywnego.
Tymczasem w przypadku ewaluowanej praktyki, analizie należy poddać czynniki, które mogą mieć wpływ zarówno na formę, rodzaj, jak również przebieg ewaluacji.
Nie mniej istotnym wydaje się także możliwość udoskonalania praktyki poprzez, na przykład, organizowanie szkoleń dla ewaluatorów.
Podsumowując, znajomość podstawowych komponentów teorii ewaluacyjnej jest konieczna i potrzebna. Umożliwia ona badaczom spojrzenie na problematykę ewaluacji od zupełnie innej strony. Pomaga w zrozumieniu zależności i związków występujących pomiędzy rozmaitymi koncepcjami i aspektami rzeczywistości ewaluacyjnej. Uświadamia zawiłości i złożoność kontekstów, w jakich
przeprowadzane były, są i będą badania ewaluacyjne. A przede wszystkim, pobudza do refleksji, do zadawania pytań i większej wrażliwości.
Str. 54
Strona pusta.
Str. 55
ROZDZIAŁ TRZECI Podstawowe pojęcia i ujęcia ewaluacji 3.1. Uwagi wstępne
Nie ulega wątpliwości, że ewaluacja jest pojęciem wieloznacznym. Badaczom nauk społecznych, których zainteresowania nie koncentrują się na problematyce z nią związanej, ewaluacja kojarzy się z ocenianiem, kontrolowaniem, mierzeniem czy monitorowaniem. Tym natomiast, którzy z racji swojej profesjonalnej działalności chociaż w minimalnym stopniu zaangażowani są w badania ewaluacyjne, rozumienie tego pojęcia nie jest obojętne. Jawi się ono jako proces, w trakcie którego następuje rozpoznawanie, ujawnianie i nazywanie rozmaitych perspektyw postrzegania zjawisk i sytuacji, w jakich znajdują się podmioty ewaluowane i ewaluujące. Warto
podkreślić, że właściwe pojmowanie ewaluacji jest bardzo ważne, gdyż pozwala dostrzec zasadnicze różnice i rozbieżności pomiędzy poszczególnymi etapami procesu ewaluacji, rozwinąć społeczną świadomość badaczy oraz wskazać kierunek jej zastosowań. Mając powyższe na uwadze, znalezienie odpowiedzi na pytanie, czym jest ewaluacja i jakie jest jej znacznie dla pracy socjalnej, wydaje się kluczowe i szczególnie uzasadnione.