24Cenzus ten wyrażał się tym, że wyborca musiał posiadać majątek o określonej wartości, być w posiadaniu domu mieszkalnego lub innej nieruchomości, czy zobowiązany był płacić podatki bezpośrednie o określonej wartości.
25Cenzus płci wynikał z ukształtowanego systemu poglądów na rolę kobiety w społeczeństwie, degradującą ją tyko do opiekunki domowego ogniska (por. E. Esmein, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1921, s. 276 i n.). Kobiety uzyskały prawa wyborcze dopiero w XX wieku. Najpóźniej z demokratycznych państw europejskich otrzymały je kobiety w 1972 r. w Szwajcarii oraz w 1974 r. w Portugalii. Warto wspomnieć, że w Polsce kobiety pełnię praw wyborczych uzyskały na mocy dekretu z dnia 28 listopada 1918 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego (Dz. Pr. PP. Nr 18, poz. 461).
26Cenzus wykształcenia polegał na wykazaniu się dyplomem ukończenia szkoły odpowiedniego stopnia lub umiejętnością czytania i pisania (np. w USA w wielu stanach ludność „kolorowa” musiała zdać egzamin ze znajomości konstytucji bądź języka angielskiego w mowie i piśmie). Nadmienić trzeba, że w Polsce na mocy art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 8 lipca 1935 r. ordynacja wyborcza do Senatu (Dz.U. Nr 47, poz. 320) bierne prawo wyborcze posiadali obywatele, którzy byli absolwentami szkół wyższych lub zawodowych stopnia licealnego, liceum pedagogicznego albo szkół podchorążych oraz ci obywatele, którzy ukończyli jedną ze szkół równorzędnych albo posiadali stopień oficerski.
27Cenzus zamieszkiwania oznacza wymóg stałego zamieszkiwania w danej miejscowości lub w okręgu wyborczym przez określony czas. Np. ustawy z dnia 16 sierpnia 1938 r. o wyborze radnych gromadzkich, gminnych i powiatowych (Dz.U. Nr 63, poz. 481) oraz o wyborze radnych miejskich (Dz.U. Nr 63, poz. 480) uzależniały czynne prawo wyborcze od zamieszkiwania przez jeden rok na obszarze gromady lub miasta.
28Cenzus rasowy mógł być wprowadzony systemem pośrednim poprzez ustalenie np. podatku wyborczego, który powodował odsunięcie od wyborów ludności najuboższej (np. w USA do 1964 r. obowiązywał podatek wyborczy w wyborach federalnych, który skutkował odsunięciem od głosowania najuboższych, czyli głównie ludność czarnoskórą) lub w sposób bezpośredni założeń określonych koncepcji politycznych uniemożliwiających większości praw ludności „kolorowej” (np. w systemie apartheidu Republiki Południowej Afryki, gdzie rdzenni obywatele tego kraju uzyskali prawa wyborcze do parlamentu dopiero w 1994 r.)
29Zob. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2014, s. 148.
30Zob. P. Uziębło, Cenzusy wyborcze XXI w. – potrzeba nowego podejścia, Wykłady im. Prof. Wacława Komoranickiego. Wykład VI, Toruń 2014, s. 6.
31
wyborczym
Po raz pierwszy zasadę powszechności proklamowano we Francji dekretem rządu tymczasowego z 5 marca 1848 r., a następnie w konstytucji z dnia 4 listopada 1848 r. W XX wieku interpretacja zasady powszechności uległa zmianie, spowodowanej stopniowemu odchodzeniu od cenzusów wyborczych. Takie wymogi, jak pełnoletniość czy pełnia władz umysłowych, uznawano za niestanowiące naruszenia zasady powszechności głosowania.
Upowszechnienie prawa wyborczego, a więc i zasady powszechności, nastąpiło na ziemiach polskich w okresie zaborów. W związku z tym przyjęto ją niejako „w pakiecie” wraz z innymi demokratycznymi rozwiązaniami ustrojowymi po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Formalnie po raz pierwszy pojawiła się ona w dekrecie z 28 listopada 1918 r. o
ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Czynne prawo wyborcze ordynacja przyznała obywatelom, którzy do dnia ogłoszenia wyborów ukończyli dwadzieścia jeden lat. Kwestia przyznania wszystkim pełnoletnim obywatelom czynnego prawa wyborczego wzbudziła liczne kontrowersje. Problemem był nie tylko niski cenzus wieku, jaki w tym względzie ustanowiono, ale także fakt, że wielu wyborców urodziło się poza terytoriami objętymi granicami okręgów wyborczych. Prawodawca postanowił uregulować ten aspekt czynnego prawa wyborczego bardziej precyzyjnie i przygotował Instrukcję do Ordynacji Wyborczej do Sejmu Ustawodawczego32. W ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego zostały zawarte ograniczenia dotyczące czynnego prawa wyborczego. Artykuł 4 zakazywał wojskowym w służbie czynnej udziału w głosowaniu, zaś art. 5 wyłączał z głosowania osoby sądownie pozbawione praw obywatelskich. Bierne prawo wyborcze uzyskali wszyscy obywatele bez względu na płeć, którzy posiadali czynne prawo wyborcze, niezależnie od miejsca zamieszkania, jak również wojskowi. Leon Nowodworski ocenił pozytywnie przepis art. 7 zezwalający na możliwość wyboru żołnierzy. Zdaniem tego autora takie rozwiązanie było idealne, gdyż nie pozwoliło przenieść agitacji politycznej do wojska, jednocześnie umożliwiło kandydowanie osobom, posiadającym wiedzę z zakresu obronności kraju, co miało wpływ na bezpieczeństwo zewnętrzne33
. Ograniczeniem biernego prawa wyborczego był zakaz wyboru urzędników państwowych władz administracyjnych, skarbowych i sądowych w okręgu, na który rozciągała się ich działalności służbowa (art. 8).
Zgodnie z Konstytucją marcową z 17 marca 1921 r. czynne prawo wyborcze do
32Zob. K. Kacperski, System wyborczy do Sejmu i Senatu u progu drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2007, s. 80-81.
33L. Nowodworski, O ordynacji wyborczej do Pierwszego Sejmu Polskiego. Wyjaśnienia i wskazówki praktyczne, Warszawa 1918, s. 10.
Sejmu zostało oparte na podobnych, ale nietożsamych zasadach jak w ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego z 1918 r. Jako pierwszą zmianę należy wyróżnić odejście przez ustawodawcę od wymogu zamieszkiwania przez wyborcę w obwodzie głosowania, przy zachowaniu konieczności zamieszkiwania tylko w okręgu wyborczym. Konstytucja marcowa wykluczyła także od udziału w wyborach „osoby skazane za czyny hańbiące”. Ustawa zasadnicza przyznawała czynne prawo wyborcze w wyborach do Sejmu po ukończeniu dwudziestego pierwszego roku życia, a bierne po ukończeniu dwudziestego piątego roku życia. Czynne prawo wyborcze do Senatu, zgodnie z art. 36 Konstytucji, posiadał każdy wyborca do Sejmu, który w dniu ogłoszenia wyników wyborów ukończył trzydzieści lat i w tym dniu zamieszkiwał w okręgu wyborczym przynajmniej od roku, a prawo wybieralności po ukończeniu czterdziestu lat. Zgodnie z rozwiązaniami zapoczątkowanymi przez ordynację wyborczą z 1918 r., które sprawdziły się podczas wyborów w styczniu 1919 r., Konstytucja wprowadziła ograniczenia prawa bycia wybieranym dla urzędników administracyjnych, skarbowych i sądowych. Zgodnie z art. 15 nie mogli być oni wybierani w tych okręgach, w których pełnili obowiązki. Zakaz nie dotyczył urzędników pełniących służbę we władzach centralnych34. Zasada powszechności została ograniczona w Konstytucji kwietniowej z dnia 23 kwietnia z 1935 r.35, gdyż nastąpiły znaczące zmiany zasad prawa wyborczego. Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły dwadzieścia cztery lata, a bierne prawo wyborcze uzyskały osoby, które skończyły trzydzieści lat. Konstytucja nie regulowała kwestii praw wyborczych w wyborach do Senatu, pozostawiając te sprawy do rozstrzygnięcia w ordynacji wyborczej36. Zgodnie z jej postanowieniami bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom, którzy ukończyli czterdzieści lat. Prawo wybierania do Senatu natomiast przysługiwało z tytułu zasługi osobistej, z tytułu wykształcenia bądź wynikało z zaufania obywateli, co obwarowane było dodatkowo przez cenzus wieku (ukończenie trzydziestu lat).
Podkreślić należy, że obie ustawy zasadnicze w II Rzeczypospolitej nie stanowiły zasad prawa wyborczego w wyborach do jednostek samorządu terytorialnego (w tym zasady powszechności), mimo że debata konstytucyjna, szczególnie nad projektem Konstytucji marcowej, zakładała wprowadzenie samorządowych zasad wyborczych do treści ustawy zasadniczej37.
34
K. Kacperski, System…, op. cit., s. 144-147.
35 Dz.U. Nr 30 poz. 227 z późn. zm.
36 Jak wspomniano wyżej, była to ordynacja wyborcza do Senatu z dnia 8 lipca 1935 r.
37Zob. S. Krukowski, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., [w:] Konstytucje Polski, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 98.
Ustawa samorządowa z 1933 r. określała krąg osób, które miały czynne i bierne prawo wyborcze. Zgodnie z art. 3 do organów ustrojowych związków samorządowych przysługiwało każdemu obywatelowi polskiemu bez różnicy płci, który: 1) ukończył do dnia zarządzenia wyborów dwadzieścia cztery lata; 2) przynajmniej od roku, licząc wstecz od dnia zarządzenia wyborów, mieszkał na obszarze tego związku samorządowego, którego organ był wybierany38; 3) nie utracił prawa wybierania do Sejmu. Bierne prawo wyborcze do organów ustrojowych związków samorządowych przysługiwało każdemu obywatelowi Polski, który do dnia zarządzenia wyborów ukończył trzydziesty rok życia i miał prawo wybierania (art. 4 ust. 1). Warto wspomnieć, że kandydowanie do rady miejskiej, powiatowej i na ławnika miejskiego obarczone było obowiązkiem znajomości języka polskiego w słowie i piśmie. Na kresach wschodnich spora część ludności nie posiadała umiejętności czytania i pisania w języku polskim39
.
W 1938 r. ustawodawca uchwalił ustawę o wyborze radnych gromadzkich, gminnych i powiatowych, ustawę o wyborze radnych miejskich, a także odrębną ustawą określającą sa-morząd gminny miasta stołecznego Warszawy. W porównaniu do ustawy z 1933 r. kwestie związane z posiadaniem czynnego prawa wyborczego nie uległy zmianie. Zmiany wystąpiły w określeniu prawa wybieralności do rad gromadzkich, gminnych i powiatowych. Bierne prawo wyborcze przysługiwało odtąd każdemu obywatelowi, mającemu prawo wybierania, który przed dniem zarządzania wyborów ukończył lat dwadzieścia siedem. Zmiany nie nastą-piły natomiast w przypadku wyborów do rad miejskich. Kandydat przed dniem zarządzenia wyborów musiał mieć ukończone trzydzieści lat i władać językiem polskim w słowie i pi-śmie.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. uznawała wybór organów władzy przez społeczeństwo za jeden z głównych przejawów ludowładztwa. Wskazywał na to wyraźnie art. 2, ustalający, że „lud pracujący sprawuje władzę państwową przez swych przedstawicieli, wybieranych do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i do rad narodowych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu
38Warunek jednorocznego zamieszkania nie dotyczył: a) właścicieli zamieszkałych na obszarze związku samorządowego lub posiadaczy położonych na tym obszarze nieruchomości; b) funkcjonariuszy państwowych, funkcjonariuszy państwowych przedsiębiorstw i monopoli, samorządu terytorialnego i gospodarczego, duchowieństwa świeckiego i zakonnego oraz zawodowych wojskowych służby czynnej, a także członków rodzin osób wyżej wymienionych, pod warunkiem że mieszkały na obszarze danego związku samorządowego przed dniem zarządzenia wyborów. Ponadto obowiązek zamieszkania nie dotyczył obywateli honorowych danego związku samorządowego.
39Zob. S. Kwiecień, Prawo wyborcze do ustrojowych organów gminy wiejskiej i miejskiej w świetle ustawy z 23 III 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2004, t. XIV, z. 3, s. 138.
tajnym”. Czynne prawo wyborcze uzyskali obywatele z chwilą osiągnięcia pełnoletniości cywilnej, tzn. ukończenia osiemnastu lat. Bierne prawo wyborcze przysługiwało po ukończeniu osiemnastu lat w wyborach do rad narodowych i dwudziestu jeden w wyborach do Sejmu.
Charakterystyczna dla okresu Polski Ludowej była kategoria wyborców niepozbawionych formalnie praw wyborczych. Zgodnie z art. 86 Konstytucji z 1952 r. uprawnieniem zgłaszania kandydatów na posłów i członków rad narodowych dysponowały organizacje polityczne i społeczne, zrzeszające obywateli w miastach i wsiach. Oznaczało to, że niemożliwy był udział w wyborach kandydatów niezależnych, niebędących członkami partii politycznej lub też organizacji o charakterze społecznym. Władza w taki sposób chciała zapewnić sobie kontrolę nad tym, kto będzie kandydował do rad narodowych40
.
Warto wspomnieć, że ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego z dnia 22 września 1946 r.41
(obowiązująca do 1952 r.) wyłączała z głosowania osoby uznane za współpracujące z organizacjami podziemia niepodległościowego42
. W latach 1952-1976 r. formalnie nie wyróżniano kategorii „niebiorących udziału w głosowaniu”, lecz przepisy ordynacji wyborczych nie przewidywały tworzenia obwodów głosowania w zakładach karnych czy aresztach śledczych, w związku z czym osadzeni nie mogli głosować.
Zgodnie z ordynacją z 31 października 1957 r. prawo wybierania przysługiwało każdemu obywatelowi polskiemu, mającemu, w dniu wyborów ukończonych 18 lat - bez względu na płeć, przynależność narodową i rasową, wyznanie, wykształcenie (art.1ust.1). Prawo wybierania przysługiwało również osobom, których obywatelstwo polskie nie zostało stwierdzone, jeżeli stale zamieszkiwali w Polsce i nie byli obywatelami innego państwa (art. 1 ust.2). Nie miały prawa wybierania osoby, które z powodu choroby umysłowej pozbawione były zdolności do czynności prawnych lub miały ograniczone prawa publiczne prawomocnym orzeczeniem sądu, w czasie trwania pozbawienia praw. Nie brały udziału w głosowaniu osoby odbywające karę pozbawienia wolności, tymczasowo aresztowane czy przebywające w zakładach dla psychicznie chorych (art.2).
W myśl ordynacji wyborczej do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i rad narodowych z 17 stycznia 1976 r. czynne prawo wyborcze miał każdy obywatel polski mający w dniu wyborów ukończone osiemnaście lat. Z praw wyborczych korzystały także osoby, których obywatelstwo nie zostało stwierdzone, jeżeli stale przebywali na terytorium
40N. Honka, Ewolucja systemu samorządu terytorialnego w Polsce po II wojnie światowej, Wrocław 2012, s. 61.
41Dz.U. Nr 48 poz. 274.
42W art. 2 ust. 2 osoby te określone zostały jako „współdziałające z podziemnymi organizacjami faszystowskimi lub bandami, dążącymi do obalenia demokratycznego ustroju Państwa”.
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej co najmniej pięć lat i nie są obywatelami (art. 2 ust. 2). Art. 3. ust.1 określał, że osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo prawomocnym orzeczeniem sądu oraz pozbawione praw publicznych nie mają prawa wybierania kandydata do Sejmu czy rad narodowych. Z kolei w art. 3 ust. 2 został umieszczony przepis, który wskazywał osoby niebiorące udziału w głosowaniu: odbywające karę pozbawienia wolności, aresztu, umieszczone w ośrodkach przystosowania społecznego, tymczasowo aresztowane oraz przebywające w zakładach dla psychicznie chorych43. Nie miały prawa wybierania także osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu choroby psychicznej, w czasie trwania tego ubezwłasnowolnienia oraz pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu, w czasie trwania pozbawienia praw (art. 3 ust. 1).
Okres przemian ustrojowych zapoczątkowany w 1989 r. obejmował różne dziedziny życia społecznego i politycznego. Zmiany widoczne były również w dziedzinie prawa wyborczego. Powstała nowa ordynacja wyborcza do Sejmu (w sumie w latach 1989-2001 istniały aż cztery44). Przywrócenie, w wyniku porozumień Okrągłego Stołu, drugiej izby parlamentu – Senatu, wymagało uchwalenia odrębnej ustawy wyborczej 45. Z kolei w wyniku przyjęcia zasady powszechnych i bezpośrednich wyborów Prezydenta RP uchwalona została odrębna ustawa z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta RP 46, która była wielokrotnie nowelizowana.
Największe zmiany w samorządowym systemie wyborczym, mającym swój początek w 1990 r., nastąpiły przede wszystkim w zasadzie powszechności47. Ordynacja wyborcza do rad gmin z 8 marca 1990 r. określała w art.2, że prawo wybierania do rady gminy ma każdy obywatel polski, który w dniu wyborów ukończył 18 lat. Czynne prawo wyborcze przysługiwało także osobom, których obywatelstwo polskie nie zostało stwierdzone i nie byli obywatelami innego państwa, ale od co najmniej dwóch lat stale zamieszkiwali w Polsce.
Zasada powszechności w wyborach do samorządu terytorialnego zyskała ponownie rangę konstytucyjną na mocy przepisów ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r.
43M. Przywara, System wyborczy do Sejmu w Polsce Ludowej – rys historyczny, [w:] Konstytucja, wybory, partie, red. A. Materska-Sosnowska, K. Urbaniak, Warszawa 2013, s. 263.
44
Ordynacja wyborcza do Sejmu z dnia 7 kwietnia 1989 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 102), a następnie Ordynacja wyborcza do Sejmu z dnia 28 czerwca 1991 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 102), Ordynacja wyborcza do Sejmu z dnia 28 maja 1993 r. (Dz.U. Nr 45 poz. 205), a także z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 190, poz. 1360 z późn. zm.).
45
Ordynacja wyborcza do Senatu PRL z dnia 7 kwietnia 1989 r. (Dz.U. Nr 19, poz.103); drugą ustawą regulującą tryb wyboru senatorów była ustawa z dnia 10 maja 1991 r. (wersja pierwotna: Dz.U. Nr 72, poz. 319, tekst jedn. Dz.U. z 1994 r., Nr 54, poz. 224 z późn. zm.).
46 Wersja pierwotna: Dz.U. Nr 67, poz. 398; tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 72, poz. 467 z późn. zm.
47
o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz samorządzie terytorialnym48. Rozwiązanie takie przyjmuje także obecnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., która w art. 169 ust. 2 stwierdza, że wybory samorządowe odbywają się z poszanowaniem katalogu zasad prawa wyborczego (powszechności, równości, bezpośredniości, tajności głosowania).
Zasadę powszechności w wyborach do rady gminy rozszerzono po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Polska zobowiązała się do przyjęcia dorobku prawnego Wspólnoty wdrożyła Dyrektywę Rady Unii Europejskiej 94/80/WE z 19 grudnia 1994 r49
. Nowelizacją z dnia 20 kwietnia 2004 r.50 czynne prawo wyborcze do rady gminy otrzymali także obywatele Unii Europejskiej niebędący obywatelami polskimi. Początkowo pozbawiono czynnego prawa wyborczego obywateli Unii Europejskiej wpisanych do prowadzonego w gminie stałego rejestru wyborców w okresie krótszym niż 12 miesięcy przed dniem wyborów. Zapis ten został uznany za niezgodny z Konstytucją RP 51
.
Warto podkreślić, że ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja do rad gminnych, powiatowych i sejmików województw opierała się na założeniach wcześniej ordynacji, określając w sposób szczegółowy zasadę powszechności wyborów i wskazując komu przysługuje prawo wybierania i bycia wybieranym52
.
Wiek XXI, wobec występujących zjawisk takich jak np. migracja ludności oraz dyna-miczne zmiany w wielu sferach życia, określa wyzwania wobec prawa wyborczego, w tym również rozwój treści zasady powszechności głosowania. W związku z tym ważną rolę odgrywają gwarancje zasady powszechności.
W polskim prawie nie wprowadzono obowiązku uczestnictwa w wyborach i głosowaniu53. Uczestnictwo w wyborach jest jedynie uprawnieniem wyborcy. Obowiązkiem
48 Dz.U. Nr 84, poz. 426 z późn. zm.
49Zob. dyrektywę ustanawiającą szczegółowe zasady korzystania z prawa głosowania i kandydowania w wybo-rach lokalnych przez obywateli Unii zamieszkałych w Państwie Członkowskim, którego nie są obywatelami (Dz.U. L 368 z 31.12.1994).
50Zob.: Dz. U. Nr 102, poz. 1055
51
Zob. szerzej, A. Ptak, Miejsce i rola samorządu terytorialnego w aspekcie członkostwa Polski w Unii Europej-skiej (referat wygłoszony na konferencji „Europa XXI wieku. Stan obecny i perspektywy rozwoju, 5–6 lutego 2009 r. w Collegium Polonicum w Słubicach)
52 Zob. szerzej. T .Kowalczyk, Znaczenie podstawowych zasad praw wyborczego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a III Rzeczypospolitej Polskiej, Historia Slavorum Occidentis, 2015, nr 2; T. Kowalczyk, Charakter i znaczenie zasady powszechności prawa wyborczego – przegląd stanowisk we współczesnej doktrynie polskie, STUDIA IURIDICA TORUNIENSIA, 2016 , t. XVIII
53Obecnie głosowanie jest obowiązkowe w pięciu państwach europejskich (Belgia, Cypr, Grecja, Luksemburg, Szwajcaria (kanton Schaffhausen) oraz w większej liczbie państw na świecie (np. Boliwia, Kostaryka, Turcja, Tajlandia czy Australia). Przykładowo w Belgii grzywna za pierwszą nieobecność wynosi od dwudziestu pięciu do pięćdziesięciu euro, za każdą kolejną od pięćdziesięciu do stu dwudziestu pięciu euro. Jeżeli wyborca nie wziął udziału w czterech głosowaniach w ciągu piętnastu lat, może zostać usunięty ze spisu wyborców na dziesięć lat.
ustawodawcy jest stworzenie realnej możliwości uczestniczenia w wyborach każdemu, komu przysługuje czynne prawo wyborcze. Zgodnie z koncepcją J. Buczkowskiego54
można przyjąć, iż zasada powszechności oparta jest na koncepcji elektoratu, który można podzielić na elektorat faktyczny (ogół głosujących) oraz elektorat prawny (ogół obywateli posiadających prawo wybierania). Elektorat prawny stanowi przeważającą część ludność całego kraju, lecz nie obejmuje wszystkich mieszkańców danego kraju. Krąg wyborców może zostać ograniczony przez cenzusy wyborcze (m.in. wieku, zamieszkania).
Kodeks wyborczyz 5 stycznia 2011 r. obejmuje w jednym akcie przepisy dotyczące przeprowadzenia wyborów, parlamentarnych, wyborów prezydenckich, wyborów samorządowych i wyborów do Parlamentu Europejskiego, przepisy o warunkach ich ważności i przepisy karne za wykroczenia i niektóre przestępstwa popełnione przeciwko wyborom. Zawiera przepisy dotyczące zasad prawa wyborczego, w tym zasady powszechności. W dalszej części rozdziału będą one przedmiotem rozważania, w kontekście analizy tej zasady w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego.
3. Zakres podmiotowy czynnego prawa wyborczego w wyborach do organów