Rozdział II: Redukcjonizm i antyredukcjonizm
I.4. Fakty prawne
Teza I.3.1. Fakty społeczne to takie fakty, które istnieją, ponieważ członkowie jakiejś społeczności rozpoznali je jako takie i zaakceptowali jako istniejące.
Teza I.3.2. Fakty społeczne można podzielić na surowe fakty społeczne oraz fakty instytucjonalne (oparte na regule).
Teza I.3.3. Ujęcie faktu społecznego jako faktu empirycznego jest nieadekwatne dla celów niniejszej pracy.
Teza I.3.4. Przedmiotem analizy w niniejszej pracy będą surowe fakty społeczne, gdyż tylko one pozwalają na sensowne zadanie pytania o superweniencję lub ugruntowanie faktów prawnych na faktach społecznych.
***
I.4. Fakty prawne
Jak można się spodziewać, pojęcie faktu prawnego pojawia się najczęściej w literaturze pozytywistycznej, w której zwykle dyskutowany jest problem relacji faktów prawnych do faktów społecznych. Pozytywiści, mimo że różnią się co do rozwiązań tego problemu, zwykle są bardzo zgodni co do charakterystyki faktów prawnych, przedstawiając jednak jedynie bardzo powierzchowną
96
charakterystykę tych obiektów. W tym tonie o faktach prawnych pisze na przykład Scott Shapiro:
A legal fact is a fact about either the existence or the content of a particular legal system. It is a legal fact, for example, that Bulgaria has a legal system.
Similarly, it is a legal fact that the law in California prohibits driving in excess of 65 miles per hour (Shapiro, 2011, s. 25).
Charakterystykę zawartą w tym fragmencie można potraktować jako bardzo ogólna ramę niezbędną do wyeksplikowania tego, czym jest fakt prawny.
Zauważmy, że oddaje ona sprawiedliwość dość silnym intuicjom: fakty prawne mają dotyczyć zawartości konkretnych systemów prawnych. W bardzo podobny sposób ujmuje ten problem Tomasz Gizbert-Studnicki, zwracając przy tym uwagę na dodatkowy wyznacznik faktów prawnych:
Fakty prawne to fakty polegające na tym, że pewien system prawny ma określoną zawartość. I tak stwierdzeniem faktu prawnego jest następujące stwierdzenie: Prawo niemieckie nakazuje segregację śmieci. Fakty te mogą być albo ogólne (Obywatel ma obowiązek płacenia podatków) albo indywidualne (Jan zobowiązany jest zwrócić pożyczkę Piotrowi). Fakty prawne są faktami normatywnymi, przynajmniej w tym sensie, że ich opis wymaga użycia wyrazów zabarwionych normatywnie (zobowiązany, uprawnienie. itp.) (Gizbert-Studnicki, 2015, s. 24).
Istotne z punktu widzenia naszych rozważań jest stwierdzenie Gizbert-Studnickiego, że fakty prawne wyrażane są w języku „zabarwionym normatywnie”. Mamy zatem prosty test pozwalający na identyfikację faktów prawnych: dotyczą one konkretnego systemu prawnego i wyrażone są w odpowiednim, normatywnym języku.
Te ustalenia nie są jeszcze wystarczające, by sformułować zadowalającą definicję faktów prawnych. Zauważmy na przykład, że zdanie
„Północnokoreański system prawny jest niesprawiedliwy” trudno uznać za opis faktu prawnego – jest to raczej wyrażenie opinii moralnej. Tym niemniej spełnia
97
ono oba wspomniane powyżej warunki: dotyczy treści konkretnego systemu prawnego i zawiera terminy normatywne. Co ważniejsze, nie wiadomo, jakiego typu faktami są fakty prawne. By odpowiedzieć na to pytanie, warto zastanowić się nad zmodyfikowaną tabelą typów faktów społecznych:
Rozumienie faktów prawnych
Kryterium istnienia Poziom wyjaśniany w superweniencji /
ugruntowaniu empiryczne (fakty o
społeczeństwie)
- nie / nie
surowe fakty społeczne rozpoznanie społeczne nie / nie fakty instytucjonalne reguła konstytutywna tak / tak
fakty sui generis samoistnie nie / nie
W tabeli tej przedstawiono cztery potencjalne sposoby rozumienia faktów prawnych. Po pierwsze, można je potraktować jako podklasę empirycznych faktów o zachowaniach społecznych (np. doprecyzowując, że chodzi o zachowania prawnie relewantne). Taki wybór były jednak kontrintuicyjny: cała tradycja zachodnioeuropejskiej filozofii prawa opiera się na głębokim przekonaniu, że zjawiska prawne – przynajmniej prima facie – nie są zjawiskami empirycznymi. Inne zdanie w tej sprawie mają, oczywiście, redukcjoniści.
Redukcjonizm jednak, jak starałem się pokazać w poprzednim rozdziale, nie jest atrakcyjną opcją teoretyczną w rozważaniach nad naturą prawa. Łatwo w tym kontekście dostrzec, że uznanie faktów prawnych za fakty empiryczne uniemożliwiłoby próbę wyjaśnienia (i rozumienia) prawa z wykorzystaniem relacji superweniencji i ugruntowania.
Fakty prawne rozumieć można także jako fakty sui generis, istniejące niezależnie od innych zjawisk, czy to empirycznych czy społecznych. Jest to – przynajmniej wedle pewnej dopuszczalnej interpretacji – rozumienie faktów
98
prawnych charakterystyczne dla projektów antyredukcjonistycznych (np. filozofii prawa H. Kelsena). I ten wybór teoretyczny należy zatem odrzucić, zarówno ze względu na poważne problemy antyredukcjonizmu, jak i jego niezgodność z koncepcjami superweniencji i ugruntowania.
Trzecia możliwość to uznanie, że fakty prawne są tzw. surowymi faktami społecznymi. Także ta opcja nie jest akceptowalna. Gdyby fakty prawne były surowymi faktami społecznymi, nie sposób byłoby zrozumieć, jak mogą superweniować lub być ugruntowane w innych faktach społecznych. Co więcej, mamy silną intuicję, że fakty prawne nie zależą jedynie od „rozpoznania” ich jako takich przez daną społeczność.
W związku z tym pozostaje ostatnia możliwość: fakty prawne są faktami instytucjonalnymi. Rozwiązanie to jest zgodne z przywoływanymi wyżej uwagami Shapiro i Gizbert-Studnickiego, wedle których fakty prawne dotyczą konkretnych systemów prawa. Teraz możemy dopowiedzieć: dotyczą ich w ten sposób, iż są konstytuowane przez reguły zawarte w tych systemach. Co więcej, gdy uznamy fakty prawne za instytucjonalne, możemy w sensowny sposób pytać, czy superweniują one (lub są ugruntowane) na faktach społecznych. Jeśli odpowiedź na to pytanie okaże się pozytywna, oznaczać to będzie, iż superweniencja (ugruntowanie) stanowią eksplikację tego, co to znaczy, że reguły prawne konstytuują fakty prawne na bazie faktów społecznych.
***
Teza I.4.1. Fakty prawne są to fakty instytucjonalne, które konstytuowane są przez reguły konkretnych systemów prawnych.
***
99
I.5. Podsumowanie
Celem tego Interludium było przygotowanie „teoretycznego gruntu” pod dalsze rozważania poświęcone możliwości wykorzystania superweniencji i ugruntowania do wyjaśnienia natury prawa. W szczególności, konieczne było ustalenie, jakiego typu byty mogą stanowić relata tych nieredukcjonistycznych relacji. By to ustalić, należało dokonać szeregu wyborów metodologicznych.
Po pierwsze, zdecydowano, że dalsze analizy prowadzone będą przy wykorzystaniu pojęcia faktu, a nie np. zjawiska, obiektu i własności, itp. Wybór ten podyktowany był tym, że to właśnie fakty stanowią jedno z ulubionych narzędzi teoretycznych analitycznych filozofów prawa, a przy okazji są
„naturalnym środowiskiem” dyskusji wokół ugruntowania. Równocześnie wydaje się, że i relacja superweniencji może zostać przeformułowana w taki sposób, aby operować na faktach.
Po drugie, uznano, że przez fakt rozumieć będziemy pewien byt, który obejmuje obiekty, egzemplifikowane przez nie własności, i relacje, w które obiekty te wchodzą z innymi obiektami. Odrzucono tym samym rozumienie faktu jako stanu rzeczy, nośnika prawdziwości lub łącznika. Podyktowane to było relatywną neutralnością wybranego rozumienia faktów, które ma silne związki z pozostałymi trzema definicjami.
Po trzecie, rozważono, w jaki sposób najlepiej rozumieć „fakty społeczne”.
Istnieją w tym kontekście trzy możliwości: można ujmować je jako empiryczne fakty o zachowaniach społecznych, tzw. surowe fakty społeczne, albo fakty instytucjonalne. Ze względu na cele niniejszej rozprawy okazało się, iż jedynym akceptowalnym rozwiązaniem jest drugie z wymienionych. Ani traktowanie faktów społecznych jako empirycznych, ani jako instytucjonalnych, nie pozwala na zadanie pytania, czy relacje superweniencji i ugruntowania przyczynić się mogą do wyjaśnienia zjawisk prawnych lub zwiększenia ich rozumienia.
Po czwarte wreszcie, przedmiotem namysłu było rozumienie faktów prawnych.
W tym przypadku rozważono uznanie ich za fakty empiryczne, surowe fakty
100
społeczne, fakty instytucjonalne oraz fakty sui generis. Przeprowadzona analiza doprowadziła do konkluzji, iż ze względu na cele niniejszej pracy jedynym możliwym sposobem rozumienia faktów prawnych jest potraktowanie ich jako faktów instytucjonalnych.
Uzbrojeni w te ustalenia metodologiczne możemy przejść do bardziej precyzyjnej prezentacji i analizy relacji superweniencji i ugruntowania.
101