Redukcjonizm w naukach społecznych

Teza 2.1.4. Podstawowym problemem każdej teorii postulującej redukcję jest kwestia wielorakiej realizacji.

***

2.2 Redukcjonizm w naukach społecznych

Zamykając ogólne rozważania dotyczące redukcji, warto zwrócić uwagę na kilka kwestii związanych z naukami społecznymi. Problemy, które spotyka się najczęściej w ramach metateoretycznych rozważań dotyczących tych nauk, to:

problem ich niezależności od dyscyplin bardziej fundamentalnych (np. biologii, psychofizjologii) oraz problem ich możliwości eksplanacyjnych. Pierwszy z problemów pojawia się, gdy przyjmiemy, że redukcja zjawisk społecznych do bardziej fundamentalnych zjawisk jest możliwa, oraz że istnieje uzasadnienie dla takiego zabiegu. Niektórzy twierdzą, że skoro nauki społeczne dobrze wyjaśniają rzeczywistość społeczną, formułując przy tym prawa ogólne, to redukcja jednak nie jest potrzebna (Walsh, 1997). Problem ten pojawia się tylko przy założeniu, że teoretycznie taką redukcję jesteśmy w stanie przeprowadzić, tj. jesteśmy w stanie wskazać to, co chcemy zredukować, bazę redukcji oraz prawa pomostowe. Zastanówmy się, czy istnieją teoretyczne powody, z uwagi na które redukcja nauk społecznych byłaby niemożliwa.

51

Redukcja nauk społecznych do przyrodniczych odrzucana jest często z uwagi na fakt, że zdaje się ona godzić w niezależność tych pierwszych. Dla przykładu, jeżeli zdecydujemy się na psychologizm albo fizykalizm w kwestii natury obiektów społecznych i przyjmiemy, że możemy dokonać redukcji, to pojawia się problem, jak uzasadnić pozostawienie w dyskursie naukowym obiektów postulowanych dotychczas w naukach społecznych (tj. dlaczego ich nie wyeliminować?). Nauki społeczne są z pewnością niezależne w sytuacji, w której ich przedmiot zainteresowania różni się od tego, co badają nauki przyrodnicze. Niezależność trudniej obronić jest w sytuacji, gdy mamy przedmiot redukowalny do przedmiotu innej nauki, a bazujemy tylko na bliżej nieokreślonym pojęciu użyteczności redukowanej dyscypliny. Warto jeszcze podkreślić, że chodzi o redukcjonizm jako element teorii wyjaśniających, a nie o redukcjonizm jako element argumentów czy dyskusji prowadzonych w ramach dyskursu naukowego (pojęcia tego często używa się w bardzo dowolny sposób, np. argumentując, że pewne grupy społeczne mają określoną charakterystykę w oparciu o założony redukcjonizm biologiczny).

Idąc dalej, warto pokazać, że problematyka redukcji nauk społecznych jest bardzo skomplikowanym zagadnieniem. Przeprowadzenie skutecznej redukcji obiektów społecznych do obiektów fizykalnych wymagałoby rozwiązania wielu klasycznych problemów filozoficznych. Przede wszystkim, gdy mówimy o obiektach ze sfery społecznej i o możliwej redukcji, to pojawia się problem indywidualnych i koordynowanych zbiorowo procesów poznawczych jako źródeł obiektów rozważanych przez nauki społeczne – do tego problemu powrócę w dalszych częściach pracy. Przy takim ujęciu rzeczywistości społecznej, redukcjonistyczne przejście wydaje się być bardzo problematyczne, jako że musi zmierzyć się z kwestiami: intencjonalności, intencjonalności kolektywnej oraz pojawiania się obiektów społecznych. W takiej sytuacji nie dość, że mamy problematyczne kategorie po stronie społecznej, to sprawa dodatkowo komplikuje się ze względu na problemy z zakresu filozofii umysłu. Uprzedzając kierunek dalszych rozważań, podobnej sytuacji spodziewać się można w przypadku redukcji faktów prawnych do społecznych.

52

O kłopotliwych aspektach redukcjonizmu pisze się wiele; w literaturze proponowane są efektywne modele redukcji (Chalmers, 1996; Jackson, 1998).

Przykładem takiego modelu jest choćby redukcja funkcjonalna, którą spotykamy w filozofii umysłu:

For the most interesting phenomena that require explanation, including phenomena such as reproduction and learning, the relevant notions can usually be analyzed functionally. The core of such notions can be characterized in terms of the performance of some function or functions (where “function” is taken causally rather than teleologically), or in terms of the capacity to perform those functions. It follows that once we have explained how those functions are performed, then we have explained the phenomenon in question. Once we have explained how an organism performs the function of producing another organism, we have explained reproduction, for all it means to reproduce is to perform that function (Chalmers, 1996, s. 44).

Dokonanie redukcji w powyższym rozumieniu odbywa się w trzech krokach (Chalmers, 1996; Chalmers & Jackson, 2006). Pierwszym z nich jest zdefiniowanie własności funkcjonalnej, co odbywa się poprzez wskazanie ról przyczynowych, w których występuje taka własność. Dla przykładu, jeżeli będziemy chcieli przeprowadzić redukcję własności odczuwania bólu, to pokażemy wszystkie te okresy warunkowe, w których występuje odczuwanie bólu – w ten sposób skonstruujemy pewien profil przyczynowy, w ramach którego pojęcie odczuwania bólu będzie mogło zostać zdefiniowane. W drugim kroku konieczne jest wskazanie elementu z bazy redukcji, który realizował będzie wyznaczoną własność. W wypadku bólu będzie to pewien fizykalny realizator, odnoszący się do zmian w aktywności neuronalnej. W literaturze wskazuje się, że w związku z tym redukcja funkcjonalna wymaga przyjęcia pewnych praw pomostowych (Marras, 2005). W ostatnim kroku przyjmujemy i pokazujemy, w jaki sposób realizator sprawia, że redukowana własność jest dokładnie tą, którą mieliśmy zamiar zredukować (Esfeld & Sachse, 2007).

Przyjęcie takiego rozumienia redukcji omija pewne problemy związane z

53

definiowaniem terminów oraz ich wieloraką realizacją. Z drugiej strony jednak, uznawanie wyżej opisanej praktyki za redukcję bywa kwestionowane. Wskazuje się, że zabieg taki omija jedynie problem wielorakiej realizowalności poprzez pokazanie, że redukcja przeprowadzana jest zawsze w przypadkach jednostkowych (Sachse, 2013).

Po tych uwagach dotyczących redukcjonizmu w naukach społecznych, warto wspomnieć, że obecnie toczy się debata nad samą teoretyczną możliwością redukcji tych nauk do nauk niższego poziomu (Hansson-Wahlberg, 2017;

Lachapelle, 2000). Debata ta toczy się pomiędzy zwolennikami holizmu eksplanacyjnego (explanatory holists) oraz indywidualizmu eksplanacyjnego (explanatory individualists). Ci ostatni twierdzą, że co do zasady przeprowadzenie redukcji nauk społecznych do nauk odnoszących się do podmiotów i ich interakcji jest możliwe (Oppenheim & Putnam, 1958). Jak zauważa Little:

The ontological thesis of methodological individualism (MI) holds that all social entities are reducible without remainder to logical compounds of individuals. On this account, social entities are nothing but ensembles of individuals in various relations to one another. A university is nothing but the individuals who are involved in university activities. (…) The ontological thesis is manifestly true (Little, 1991, ss. 183–184).

Pogląd ten nie jest dominujący we współczesnej filozofii nauk społecznych i ustępuje konkurencyjnemu, wspomnianemu wyżej, stanowisku holistycznemu, zgodnie z którym redukcji takiej dokonać się nie da (Hansson-Wahlberg, 2017).

Zasadniczym argumentem za przyjęciem stanowiska holistycznego jest omawiany wcześniej argument odnoszący się do wielorakiej realizacji. Do uwag dotyczących tego argumentu należy dodać, że gdy twierdzimy, iż możliwa jest redukcja jednej klasy obiektów do innej (na podstawie praw pomostowych stwierdzających identyczność), to możemy mieć na myśli albo redukcję typów obiektów do typów obiektów (type-type reduction), albo redukcję egzemplarzy do innych egzemplarzy (token-token reduction). Rozróżnienie na typy i

54

egzemplarze wykorzystywane jest często w filozofii umysłu (Fodor, 1974;

Smart, 1970). Zwolennicy holizmu eksplanacyjnego twierdzą, że argument z wielorakiej realizowalności uniemożliwia budowę – w ramach szczegółowych nauk społecznych - praw pomostowych gwarantujących identyczność typów (Little, 1991; Sawyer, 2002, 2003). Nie znaczy to jednak, że niemożliwe jest zbudowanie takich identyczności w odniesieniu do konkretnych egzemplarzy obiektów społecznych (Little, 1991; Sawyer, 2002, 2003). Pojawiają się również głosy, że argument z wielorakiej realizacji nie jest w tym kontekście przekonujący (Hansson-Wahlberg, 2017). Odwołując się do debaty na temat rodzajów naturalnych, zwolennicy holizmu eksplanacyjnego twierdzą, że po stronie podmiotów i ich relacji nie możemy mówić o rodzajach naturalnych, a więc nie możemy przeprowadzić redukcji (Fodor, 1974). Co ciekawe, w literaturze pojawił się niedawno argument uznawany za bardziej przekonujący niż ten podawany przez zwolenników holizmu eksplanacyjnego (Wahlberg, 2017). Zgodnie z nim niemożliwość dokonania jakiejkolwiek redukcji w przypadku nauk społecznych pojawia się już na poziomie egzemplarzy.

Trudność polega na tym, że niemożliwe jest zbudowanie spójnych identyczności egzemplarycznych:

(…) explanatory individualism presupposes the obtaining of token–token identities between social and individualistic objects. As a consequence of the failure of token–token identities to obtain, the relevant sortal predicates of the social sciences must be taken to apply to entities (if they exist) that are distinct from the entities of the individualistic sciences, and this entails that type–type identities between social and individualistic properties/relations must be rejected too: the predicates in question cannot even be taken to be coextensive—they do not apply to the same things, not even at times (Wahlberg, 2017, s. 23).

Niezależnie od tego, którą strategię argumentacyjną wybierzemy – przyjęcie tezy o wielorakiej realizacji i stwierdzenie, że obiekty społeczne są wielorako realizowalne, czy też przyjęcie, że już próba budowy słabszych połączeń

55

egzemplarycznych pomiędzy obiektami społecznymi a obiektami nauk niższego poziomu jest skazana na niepowodzenie – wnioskiem będzie niemożliwość przeprowadzenia redukcji w obszarze nauk społecznych.

Konsekwencją tych argumentów, w sytuacji, gdy chcemy powiązać jakąś klasę obiektów społecznych z klasą innych obiektów, jest przyjęcie relacji słabszej od identyczności, a więc porzucenie redukcji:

(…) many of the social objects of current social science are (if they exist) entities distinct from (sums of) interrelated individuals / temporal parts of individuals. Such social objects can at most be taken to be exhaustively, but non-extensionally, composed—or constituted of sums—of suitably interrelated individuals (composition is a many-one relation, while constitution is one-one relation), where composition/constitution is not identity but some weaker relation, plausibly some kind of grounding, ontological dependence or determination relation (Wahlberg, 2017, s. 19).

Wydaje się, że sytuacja taka zachodzi nie tylko, gdy chcemy dokonać redukcji obiektów społecznych do podmiotów i relacji pomiędzy nimi, ale również, gdy będziemy chcieli dokonywać redukcji obiektów społecznych do innych obiektów społecznych. Gdziekolwiek tylko zasadna wydaje się być teza o wielorakiej realizacji, tam redukcja – w szczególności oparta o prawa pomostowe wykorzystujące identyczność – nie może zachodzić. Jest to jedna z kluczowych obserwacji z punktu widzenia niniejszej pracy. Wydaje się, że gdy rozpatrzymy wzajemne relacje zjawiska (faktów, obiektów) społecznych i zjawiska (faktów, obiektów) prawnych, to nasuwającym się wnioskiem jest możliwość wielorakiej realizowalności tych drugich, tj. że zjawiska prawne mogą być realizowane przez bardzo różne zjawiska społeczne, a zatem postulowana redukcja nie jest możliwa. Zmusza nas to do przyjęcia jakiejś innej – słabszej – relacji pomiędzy tym, co prawne, a tym, co społeczne.

Dodać należy jeszcze, że powyższe argumenty dotyczą pewnego teoretycznego zabiegu, jakim jest redukcja. W żadnym stopniu nie mogą one

56

przesądzać o istnieniu lub nieistnieniu obiektów społecznych. W szczególności argument z niemożliwości dokonania redukcji nie może być argumentem za niezależnym istnieniem jakichś obiektów (Wahlberg, 2017).

Kolejnym krokiem jest prześledzenie prób redukcjonistycznych w naukach prawnych i ich ocena. Po wykazaniu, że redukcja taka z określonych powodów nie może się udać, uzyskamy istotny argument za tezą o konieczności poszukiwania innych relacji, które mogłyby wyjaśnić bądź zwiększyć rozumienie związku między zjawiskami prawnymi i społecznymi.

***

Teza 2.2.1. Z uwagi na problem wielorakiej realizowalności, redukcja w naukach społecznych jest przedsięwzięciem teoretycznym skazanym na porażkę.

Teza 2.2.2. Należy jednak każdorazowo sprawdzić, czy argument z wielorakiej realizacji jest aplikowany w danym kontekście.

***