Ugruntowanie: wyjaśnianie i rozumienie

Jeżeli chodzi o związek ugruntowania z wyjaśnianiem, to w literaturze wskazuje się na trzy możliwości sposoby jego ujęcia. Po pierwsze, niektórzy twierdzą, że ugruntowanie jest relacją eksplanacyjną; po drugie, twierdzi się, że jest to relacja, na której wyjaśnienia mogą się opierać; i po trzecie, uważa się, że ugruntowanie nic nie wyjaśnia i nie może stanowić podstawy wyjaśniania.

Reprezentatywny przykład sposobu myślenia zwolenników pierwszego stanowiska wyłania się z prac K. Fine’a, który o ugruntowaniu pisze w następujący sposób:

We take ground to be an explanatory relation: if the truth that P is grounded in other truths, then they account for its truth; P's being the case holds in virtue of the other truths' being the case. There are, of course, many other explanatory connections among truths. But the relation of ground is distinguished from them by being the tightest such connection; (…) [i]t is the ultimate form of explanation.’ (Fine, 2001, s. 15)

oraz:

[T]here may be a distinctive kind of metaphysical explanation, in which explanans and explanandum are connected, not through some sort of causal mechanism, but through some constitutive form of determination. (…) [It] is properly implied by the statement of (metaphysical) ground…that there is no stricter or fuller account of that in virtue of which the explandandum holds. If there is a gap between the grounds and what is grounded, then it is not an explanatory gap.’ (Fine, 2012a, ss. 37–39)

132

Jak widać, Fine wypowiada niezwykle silne tezy. Nie tylko uważa ugruntowanie za relację wyjaśniającą, ale określa ją mianem „najwyższej” (the ultimate) formy wyjaśniania. Podobne, choć nie tak wyraziste stanowisko przedstawiają Koons i Pickavance, którzy piszą:

When p grounds q, that p is the case is a way for q to be the case. As we shall see, this talk of ‘what is the case’ can be understood in either of two ways: (i) in a conceptual or logical way, explaining the truth of one proposition in terms of the truth of other propositions, by reference to the essences of the conceptual components of the propositions involved, or (ii) in a purely ontological way, explaining the existence of one fact or the actuality of some state of affairs in terms of other facts or arrangements of things in the world (Koons & Pickavance, 2017, s. 48).

Oczywiście z samej deklaracji, iż ugruntowanie jest relacją eksplanacyjną, nic nie wynika, dopóki nie wesprze się jej jakąś argumentacją. W literaturze pojawiają się stwierdzenia, że wyjaśnień rzeczywistych zjawisk dostarczać mogą jedynie takie relacje ontologicznej zależności, które są hiperintensjonalne (Fine, 1995; Nolan, 2013). Z relacjami takimi mamy do czynienia wówczas, gdy:

jeśli A jest ontologicznie zależne od B, to nie oznacza, że jest również zależne od C, będącego intensjonalnie równoważnym B. K. Fine argumentuje, że w związku z tym, iż ugruntowanie jest hiperintensjonalne (oraz posiada inne charakterystyki zbliżone do charakterystyk relacji wyjaśniających), to powinno być postrzegane jako zdolne do generowania wyjaśnień dotyczących rzeczywistości (Fine, 1995).

Tezie tej przeciwstawiają się zwolennicy trzeciego ze wspomnianych powyżej stanowisk, którzy zauważają, że same intuicje w sytuacji, w której przesądzamy o naturze rzeczywistości, to zbyt mało – szczególnie, gdy chcemy powiedzieć, że wyjaśnienie metafizyczne jest ściśle związane z ugruntowaniem bez uprzedniego określenia, czym jest wyjaśnienie metafizyczne oraz przy przyjęciu, że ugruntowanie jest terminem nieanalizowalnym:

133

…from the bare fact that some goings-on are Grounded in some others it hardly follows that the latter metaphysically explain the former in any interesting sense; nor does a bare Grounding claim itself constitute an explanation in either a metaphysical or epistemic sense (Wilson, 2014, s.

553).

Mediować pomiędzy tymi skrajnymi stanowiskami starają się zwolennicy podejścia, które nie uznaje ugruntowania za relację eksplanacyjną, ale traktuje je jako potencjalną podstawę dla konstruowania wyjaśnień (często w tym kontekście używane jest pojęcie relacji wspierającej, backing relation) (Audi, 2012; Koslicki, 2013; Schaffer, 2017; Trogdon, 2013).

Można odnieść wrażenie, że zrelacjonowana powyżej dyskusja zyskałaby na jasności, gdyby było wiadomo, jak rozumiane jest pojęcie wyjaśniania.

Przyjmijmy – zgodnie z ustaleniami Rozdziału I – że wyjaśniamy X w sensie słabym, jeśli wykazujemy, iż X wynika logicznie z ogólnego prawa oraz z warunków początkowych, a w sensie mocnym, gdy dodatkowo to ogólne prawo opisuje mechanizm generujący X. Z tej perspektywy można powiedzieć, że ugruntowanie – dając możliwość sformułowania ogólnego prawa w postaci „X istnieje / ma takie a nie inne cechy w związku z Y” – dostarcza wyjaśnienia w sensie słabym. Ponadto zauważmy, że mechanizm, o którym mowa w definicji wyjaśniania w sensie silnym nie musi mieć charakteru przyczynowego, ale może odnosić się do fundamentalności lub struktury. Jeśli tak, to ugruntowanie dostarcza także wyjaśnień w sensie silnym, gdyż pozwala wskazać (metafizyczny) fundament, na którym opiera się wyjaśniane zjawisko.

Jeżeli chodzi o pojęcie rozumienia, w Rozdziale I przyjęliśmy dwie jego definicje:

w sensie słabym (rozumienie przez X-a kwestii P w kontekście K zwiększa się, gdy następuje zmiana epistemicznej sytuacji podmiotu X polegająca na tym, że zwiększa się zawartość informacyjna przekonań podtrzymywanych przez X-a odnośnie do P) i silnym (rozumienie przez X-a kwestii P w kontekście K zwiększa się, gdy spełniony jest warunek rozumienia w sensie słabym, co dodatkowo prowadzi do tego, że X potrafi odpowiedzieć na więcej pytań

134

odnośnie do P generowanych przez K lub podjąć działania odnośnie do P wymagane przez K). Ugruntowanie w sposób trywialny spełnia warunek rozumienia w sensie słabym. Jeśli zaś uznamy – a nie ma powodów, by tak nie postąpić – że odpowiednim kontekstem dla ugruntowania jest metafizyka analityczna, to niewątpliwie ustalenie, iż jakiś X opiera się na jakimś Y (zgodnie z definicją ugruntowania), pozwolić może na udzielenie odpowiedzi na nietrywialne pytania (Dlaczego X istnieje? Jaka jest natura X? itd.).

3.3.4 Problemy i krytyka

Na koniec tego rozdziału warto przywołać jeszcze bardziej ogólne głosy krytyczne pod adresem teorii ugruntowania. Przede wszystkim, sugeruje się, że koncepcja ta jest niespójna. Argument wspierający tę tezę jest prosty.

Zwolennicy posługiwania się pojęciem ugruntowania chcą je wykorzystać do analizy rozmaitych quasi-technicznych terminów (np. fundamentalności).

Równocześnie jednak odwołują się do tych terminów, aby zrozumieć i wyeksplikować pojęcie ugruntowania. Uzyskujemy w ten sposób błędne koło (Daly, 2012). W powiązaniu z tym krytykuje się także tezę o nieanalizowalności (pierwotności) pojęcia ugruntowania (Hofweber, 2009). Inni filozofowie zwracają z kolei uwagę, że nie ma przesłanek, by sądzić, iż u podłoża różnych relacji niezależności leży jedna relacja ugruntowania (Koslicki, 2013; Wilson, 2014), co podaje w wątpliwość sensowność posługiwania się tym pojęciem. W tym kontekście szczególnie interesująca wydaje się krytyka sformułowana przez Wilson (2014). Wychodzi ona od wskazania na ogólny problem z ugruntowaniem rozumianym unitarnie:

The relation of Grounding, understood as being the target of the idioms of dependence, is supposed to be distinct from other relations, including modal/correlational relations, causal relations, and—importantly—the metaphysically specific relations (e.g., type and token identity, functional realization, the part-whole relation, and the determinable-determinate

135

relation) often in play in the target contexts, which I’ll sometimes refer to as (small-‘g’) ‘grounding’ relations (Wilson, 2014, s. 1).

Na bazie tej obserwacji Wilson wskazuje, że pojęcie ugruntowania jako pojęcie ogólne, unifikujące wszystkie relacje metafizycznej zależności w jedną całość, jest nieadekwatne i niepotrzebne. Co istotne jednak, Wilson nie jest krytyczką zależności ontologicznej, która występuje powszechnie w świecie. Jak się jednak wydaje, zależność ta dobrze wyjaśniana jest przez relacje partykularne i nie potrzebuje bardzo ogólnej relacji, która ujmowałaby jej ogólną naturę.

Wilson uderza zatem wprost w bardzo szeroką charakterystykę ugruntowania – postulat, że jest ono ostateczną formą wyjaśnienia metafizycznego oraz najbardziej podstawową relacją metafizyczną. Jednocześnie pokazuje ona, że krytykowane pojęcie ugruntowania jest swego rodzaju generatorem „łatwych wyjaśnień metafizycznych”, podczas gdy wyjaśnienia takie nigdy nie są łatwe, a przy tym nie mogą być generowane na poziomie ogólnym, ale raczej na poziomie szczegółowym, w zależności od lokalnych aspektów tego, co ma być wyjaśniane (np. wyjaśniania identycznościowe w filozofii umysłu) (Wilson, 2014).

***

Teza 3.3.1. Ugruntowanie jest pierwotną i unitarną relacją metafizycznego wyjaśniania.

Teza 3.3.2. Ugruntowanie pociąga za sobą superweniencję.

Teza 3.3.3. Ugruntowanie spełnia warunki wyjaśnienia oraz rozumienia, zarówno w sensie słabym, jak i silnym.

***

136

3.4 Podsumowanie

Choć w rozdziale tym skupiałem się na metafizyce analitycznej, sporadycznie jedynie przywołując takie pojęcia jak „fakty prawne” czy „fakty społeczne”, przeprowadzone analizy były niezbędne z punktu widzenia zasadniczego celu tej pracy, jakim jest analiza roli superweniencji i ugruntowania we współczesnej teorii i filozofii prawa. By dokonać takiej analizy, potrzebna jest nie tylko ogólna charakterystyka wspomnianych relacji, ale także bardziej szczegółowy obraz kontekstów filozoficznych, w których są one wykorzystywane, oraz problemów teoretycznych, w które się wikłają. W kontekście celów tej pracy szczególne znaczenie miało też ustalenie, jaki związek zachodzi pomiędzy superweniencją i ugruntowaniem z jednej strony, a pojęciami wyjaśniania i rozumienia – z drugiej. Tylko takie podejście pozwala na wszechstronną analizę możliwości wykorzystania superweniencji i ugruntowania do wyjaśniania (rozumienia) faktów prawnych w kontekście faktów społecznych.

137

Rozdział IV: Superweniencja i ugruntowanie w teorii i filozofii