Zadanie analitycznych teorii prawa

Powracając do punktu wyjścia, którym jest tu koncepcja Harta, warto powiedzieć coś więcej o zadaniu analitycznych teorii prawa, konstruowanych często w celu eksplikacji relacji pomiędzy prawem a tym, co społeczne. Analityczni filozofowie prawa bardzo często odwołują się do Harta jako pioniera refleksji nad metodologią filozofii prawa, nawet jeśli w wielu miejscach wyrażają odmienne od niego poglądy. We fragmencie tym poczynione zostaną także uwagi wprowadzające do dyskusji analitycznych filozofów prawa związanej z pojęciami rozumienia i wyjaśniania. Opieram się tutaj w dużej mierze na analizach T. Gizbert-Studnickiego (Gizbert-Studnicki, Dyrda, & Grabowski, 2016).

142

Warto rozpocząć od roboczego ustalenia zakresu terminu „analityczna teoria (filozofia) prawa”. Jej zdefiniowanie jest problematyczne z uwagi na dwie okoliczności. Po pierwsze, gdy założymy, że słowo „analityczna” dotyczy statusu twierdzeń formułowanych w ramach tej teorii, to narazimy się na klasyczny problem filozoficzny dotyczący możliwości podania zadowalającej definicji zdań analitycznych. Po drugie, gdy spróbujemy zdystansować się od debat filozoficznych dotyczących pojęcia analityczności, ustalenia definicyjne nie będą się pokrywały z tym, co na temat analitycznej teorii prawa mówią jej adherenci (Gizbert-Studnicki, 2015). Najłatwiej zatem powiedzieć, że analityczna filozofia prawa to takie przedsięwzięcie teoretyczne, które proponuje dokonanie analizy prawa za pomocą metod oferowanych przez filozofię analityczną²⁸ (tj. chodzi tu przede wszystkim o analizę pojęciową (Gizbert-Studnicki i in., 2016; Himma, 2015; Leiter, 2003; Woleński, 1980)).

Aby móc zdefiniować zadanie analitycznych teorii prawa, należy zastanowić się, czym różnią się one od teorii empirycznych, których metodologia wydaje się dużo prostsza, a na pewno lepiej określona. Teorie empiryczne definiować możemy w następujący sposób:

Empiryczna teoria prawa to (…) spójny system twierdzeń opisujących prawo jako pewien zbiór obiektów czy zjawisk, zawierający twierdzenia ogólne (mające zapewne postać generalizacji historycznych), przy czym kryteria akceptacji przynajmniej niektórych z tych twierdzeń mają charakter empiryczny, w tym sensie, że twierdzenia te są przyjmowane lub odrzucane w zależności od wyników doświadczenia. W twierdzeniach empirycznej teorii prawa występują zarówno terminy obserwacyjne, jak i powiązane z nimi w pewien sposób terminy teoretyczne (Gizbert-Studnicki i in., 2016, s. 86).

Zadaniem teorii empirycznych jest zatem wyjaśnienie, czym jest prawo, za pomocą twierdzeń ogólnych. Należy tutaj zwrócić uwagę na empiryczną testowalność takich teorii i obecność w nich terminów obserwacyjnych. Można

28 Na marginesie można dodać, że bardzo podobny problem przy określaniu zakresu pojęcia „filozofia analityczna” mają filozofowie (Glock, 2008; Wahl, 2009; Walsh, 2010).

143

zatem powiedzieć, że empiryczne teorie prawa zmierzają do wyjaśnienia zjawisk prawnych w sensie, jaki nadaliśmy temu pojęciu w Rozdziale I.

Analogicznie do tak określonego zadania, zadaniem analitycznych teorii prawa jest wyjaśnienie pojęcia prawa za pomocą określonych narzędzi filozoficznych (T Gizbert-Studnicki i in., 2016). Analizy w ich ramach nie zawierają terminów obserwacyjnych i empirycznie testowalnych hipotez. Klasyczne rozumienie zadania analitycznej teorii prawa w literaturze przypisuje się Josephowi Razowi:

Th e general theory of law is universal for it consists of claims about the nature of all law, and of all legal systems, and about the nature of adjudication, legislation, and legal reasoning, wherever they may be, and whatever they might be. Moreover, its claims, if true, are necessarily true (Raz, 2009, s. 91).

W literaturze spotyka się pogląd, że terminu „wyjaśnienie” nie należy rozumieć w sposób sugerujący, iż zadaniem analitycznych teorii prawa jest dokonanie naukowego wyjaśnienia zjawisk prawnych (w znaczeniu, które pojęciu temu nadali filozofowie nauki z Hemplem i Oppenheimem na czele) (Gizbert-Studnicki i in., 2016). Niektórzy teoretycy twierdzą też, że twierdzenia, że zadanie to zbliżone jest raczej do umożliwienia lepszego rozumienia danego zjawiska.

Opis tego, w jaki sposób powstaje prawo lub jakie cechy powinno posiadać zjawisko, abyśmy mogli je nazwać prawem, powinien stanowić narrację umożliwiającą w pewnym kontekście zrozumienie, czym jest prawo (Gizbert-Studnicki i in., 2016). W związku z tym pojawiają się głosy, że należy odseparować eksplanacyjny cel teorii od jej celu hermeneutycznego (tj.

odróżnić wyjaśnienie od rozumienia):

Mówiąc o „wyjaśnianiu” mają oni [zwolennicy analitycznych teorii prawa - BJ]

raczej na myśli potoczny i pragmatyczny sens tego określenia, w którym

„wyjaśnić x” znaczy „uczynić x zrozumiałym”. Taki cel określać będziemy jako pragmatyczny lub hermeneutyczny. Wyjaśnienie polegające na osiągnięciu celu hermeneutycznego odnosi się zatem raczej do relacji komunikacyjnej pomiędzy jakimiś podmiotami. Tak pojmowane wyjaśnienie zakłada, że istnieje podmiot wyjaśniający i podmiot, do którego wyjaśnienie jest

144

adresowane. Skoro teorie analityczne stanowią zbiory zdań, powiedzieć można, że wyjaśnić zjawisko Z w sensie pragmatycznym to podać taki zbiór zdań, na gruncie którego zjawisko Z staje się zrozumiałe dla adresatów wyjaśnienia. Ten pragmatyczny sens jest zresztą w znacznym stopniu niedookreślony. Wyjaśnienie w sensie pragmatycznym (odmiennie niż wyjaśnienie w sensie metodologicznym) musi zostać zrelatywizowane do określonej osoby lub grupy osób, stanowiących adresatów wyjaśnienia. Ten sam zbiór zdań może być bowiem wyjaśnieniem pragmatycznym dla określonego adresata, a nie stanowić takiego wyjaśnienia dla innego adresata, choćby z uwagi na to, że różni adresaci wyjaśnienia mogą dysponować odmienną wiedzą i kompetencją językową (co z oczywistych względów nie jest relewantne w odniesieniu do wyjaśnienia w sensie metodologicznym). Co więcej, można stawiać wyjaśnieniom różne wymagania, w zależności od tego jakim celom pragmatycznym adresata wyjaśnienie ma służyć. Nie jest jasne przy tym, jakiego adresata wyjaśnień pragmatycznych mają na myśli analityczne teorie prawa (Gizbert-Studnicki i in., 2016, s. 53).

Powyższy fragment ma pokazać, że zadaniem analitycznych teorii prawa nie jest skonstruowanie wyjaśnienia w rozumieniu modelu dedukcyjno-nomologicznego, a przedstawienie wyjaśnienia w sensie pragmatycznym.

Wyjaśnienie takie ma charakter kontekstowy, a przy tym skierowane jest zawsze do pewnego adresata. Efektem zaś „dobrego wyjaśnienia” jest to, że wyjaśniane zjawisko staje się dla adresata bardziej zrozumiałe. Jak zauważa Dickson:

Legal theory tries to help us understand ourselves and our social world in terms of law, and so a successful legal theorist must make evaluative judgments of importance and significance about his or her subject matter and must do so in a way that is sufficiently sensitive to those already existing self-understandings in terms of law held by those who create, administer, and are subject to law (Dickson, 2004, ss. 125–126).

145

Taką interpretację zadań oraz metod analitycznych teorii prawa wspiera Gizbert-Studnicki:

Teoria analityczna natomiast nie stawia sobie zadań eksplanacyjnych, lecz hermeneutyczne. Twierdzenia takiej teorii opisujące konieczne czy istotowe właściwości prawa (…) nie wyjaśniają tych właściwości, lecz raczej tylko generują usystematyzowane i spójne rozumienie prawa jako instytucji społecznej. (…) Teoria analityczna (…) nie tylko rekonstruuje społeczne rozumienie prawa, ale także w pewnej mierze je reformuje, eliminując z niego niespójne przekonania, ujawniając milcząco przyjęte założenia, systematyzując przekonania składające się na to rozumienie itp., a więc dokonując przynajmniej częściowo jego racjonalnej rekonstrukcji.

Niespójność i niekompletność społecznego rozumienia prawa objawia się przy tym zwykle w jego strukturze głębokiej, a nie powierzchniowej, a więc w niezwerbalizowanych założeniach względnie nieuświadomionych presupozycjach. Dopiero ujawnienie tych założeń i presupozycji oraz ich konsekwencji przez analityczną teorię prawa pozwala na dokonanie takiej reformy (T Gizbert-Studnicki i in., 2016).

Na podstawie wyżej sformułowanych uwag można się zastanowić, w jakim stopniu zadania analitycznej teorii prawa będą się pokrywały z kryteriami wyjaśniania i rozumienia, które zostały sformułowane w rozdziale pierwszym niniejszej pracy. Wobec deklaracji składanych przez analitycznych filozofów prawa, a także w świetle tworzonych przez nich koncepcji, nie ma wątpliwości, że zadaniem, które przed sobą stawiają, jest lepsze rozumienie zjawisk prawnych – i to nie tylko w sensie słabym (akceptacja danej koncepcji zwiększa zawartość informacyjną poglądów uznawanych przez podmiot poznający), ale i w silnym (akceptując daną koncepcję, podmiot poznający potrafi odpowiedzieć na pytania związane ze zjawiskami prawnymi, na które wcześniej odpowiedzieć nie mógłby). Przyjęcie, że celem analitycznych teorii prawa jest rozumienie w sensie silnym, wynika z roli słusznie przypisywanej tym teoriom przez

Gizbert-146

Studnickiego, polegającej na porządkowaniu i systematyzowaniu wiedzy potocznej.

Bardziej skomplikowana jest kwestia, czy analityczne teorie prawa mają także za zadanie formułowanie wyjaśnień zjawisk prawnych. W tym przypadku otwarte deklaracje zwolenników tego paradygmatu zdają się sugerować odpowiedź negatywną. Zauważmy jednak, że odrzucają oni wyjaśnienie jako cel swych teoretycznych przedsięwzięć z tego względu, że analityczna teoria prawa nie opiera się na danych empirycznych i testowalnych hipotezach.

Tymczasem definiując wyjaśnianie w Rozdziale I, uznaliśmy, że aby wyjaśnić X (w sensie słabym), trzeba wykazać, że X wynika logicznie z ogólnego prawa oraz z warunków początkowych. Definicja ta nie zakłada, że prawo ogólne ma mieć charakter empiryczny. Co więcej, formułując koncepcję wyjaśnienia w sensie silnym stwierdziliśmy, że musi ono spełniać warunki wyjaśnienia w sensie słabym, a ponadto prawo ogólne zawarte w takim wyjaśnieniu powinno opisywać mechanizm generujący wyjaśniane zjawisko. Mechanizm ten nie musi mieć – jak w naukach empirycznych – charakteru przyczynowego. Otwiera to drogę do konstruowania wyjaśnień analitycznych, a nie empirycznych. Zwróćmy na koniec uwagę, że cel, który Gizbert-Studnicki stawia przed analityczną teorią prawa – porządkowanie i systematyzowanie potocznej wiedzy o prawie – byłby nieosiągalny, gdyby poprzestać na tworzeniu długich katalogów konkretnych faktów (np. rejestracji sposobów używania wyrażeń języka prawniczego). Nie może być mowy o „porządkowaniu i systematyzowaniu” bez odwołania się do jakichś praw ogólnych. W związku z tym można wyprowadzić wniosek, że celem analitycznych teorii prawa jest nie tylko lepsze rozumienie zjawisk prawnych, ale także ich wyjaśnianie (w sensie słabym i silnym).

***

Teza 4.1.1. Zadaniem empirycznych teorii prawa jest podanie wyjaśnienia zjawisk prawnych (w sensie silnym) w oparciu o empirycznie testowalne prawa ogólne.

147

Teza 4.1.2. Zadaniem analitycznych teorii prawa jest wygenerowanie rozumienia (w sensie silnym) zjawisk prawnych, ale także ich wyjaśnienie z wykorzystaniem praw ogólnych o charakterze analitycznym (nieempirycznym).

***