Filozofia nauki

Powróćmy do krytyki klasycznego modelu D-N. Jak zwraca uwagę Bartosz Brożek (2016), model ten jest „ślepy” na związki pomiędzy wyjaśnianiem i rozumieniem. Nie oznacza to jednak, że Hempel i Oppenheim nie dostrzegali istnienia takiego zjawiska jak rozumienie. Traktowali je jednak jako coś subiektywnego, zależnego od podmiotu poznającego (Brożek 2016). W późniejszych pracach Hempel co prawda podkreślał, że pochodną posługiwania się prawami ogólnymi oraz zjawiska nomicznej przewidywalności jest wytworzenie się u podmiotu poczucia zrozumienia tego, dlaczego dane zjawisko wystąpiło (Hempel, 1965a). Nie zmienia to jednak faktu, że model DN programowo ignoruje ten podmiotowy wymiar wyjaśniania. Można oczywiście bronić takiego stanowiska:

A key feature of understanding is the fact that it involves a cognizing subject.

In the case of scientific understanding this subject is typically a scientist who tries to understand a phenomenon, for example by developing a theory. There is an important difference between understanding and explanation: while one may legitimately say that theory T explains phenomenon P, one can only speak about understanding P by means of T if one invokes a subject (in the case above, the scientist). In other words, while explanation may be viewed as a two-term relation between an explanans (for example, a theory) and an explanandum (the phenomenon), understanding is always a three-term relation involving explanans, explanandum, and a subject. This feature of understanding has important implications. (De Regt i in., 2009, s. 3)

Jak jednak wskazywałem w poprzednim podrozdziale, wiele współczesnych ujęć procesu wyjaśniania wskazuje na jego związki z rozumieniem. Zauważa się na przykład, że tylko wyjaśnienia konstruowane w pewnym kontekście mogą być przedmiotem oceny jako generujące pewien poziom rozumienia u poznającego podmiotu. Autorzy tacy jak van Frassen zwracają uwagę, że – aby mieć pełny obraz procesu wyjaśniania naukowego – należy uwzględnić w nim

27

zarówno kontekst pytania badawczego, jak i podmiot, który tworzy i ocenia wyjaśnienie. Co warto podkreślić, rozumienie we współczesnej filozofii nauki zwykle rozpatrywane jest jako pojęcie do pewnego stopnia zobiektywizowane, a nie jako czysto subiektywne odczucie naukowca (de Regt, 2009). Zazwyczaj opisuje się ten stan jako ściśle związany z pragmatycznymi cechami procesu tworzenia wyjaśnień naukowych, takimi jak używanie relewantnych teorii czy budowanie adekwatnych modeli (De Regt, 2017; De Regt i in., 2009).

Obiektywizacja pojęcia rozumienia jest możliwa, gdyż naukowcy – jako zbiorowość – nakładają na to pojęcie pewne zobiektywizowane warunki.

Klasyczny model DN krytykowany jest on za to, iż pomimo tego, że jego struktura wydaje się być adekwatnym opisem praktyki naukowej, w żaden sposób nie odnosi się on do konstruowania takich wyjaśnień, które pomagają lepiej zrozumieć świat (Brożek, 2016; Friedman, 1974)⁷. Ta krytyka zazwyczaj stanowi punkt wyjścia dla rozważań dotyczących pojęcia rozumienia.

Rozważania te zmierzają w różnych kierunkach. Dla przykładu: M. Friedman zestawia rozumienie z prostotą oraz ogólnością praw, które formułowane są w ramach jakiegoś wyjaśnienia, a przy tym „wytwarzają” rozumienie na poziomie globalnym:

the kind of understanding provided by science is global rather than local.

Scientific explanations do not confer intelligibility on individual phenomena by showing them to be somehow natural, necessary, familiar, or inevitable.

However, our over-all understanding of the world is increased; our total picture of nature is simplified via a reduction in the number of independent phenomena that we have to accept as ultimate (Friedman, 1974, s. 18).

7 Hempel wskazuje tylko że wyjaśnienie umożliwia nam zrozumienie dlaczego zjawisko zaszło, ale związane jest to z obecnością prawa ogólnego:”[…]the argument shows that, given the particular circumstances and the laws in question, the occurrence of the phenomenon was to be expected; and it is in this sense that the explanation enables us to understand why the phenomenon occurred”(Hempel, 1965a, s. 337). Położenie nacisku na pojęcie rozumienia, jako subiektywnego było w tym modelu zbędne i potencjalnie szkodliwe, w podobny sposób pisze o tym Friedman: “what counts as an explanation should not depend on the idiosyncrasies and changing tastes of scientists and historical periods. It should not depend on such nonrational factors as which phenomena one finds somehow more natural, intelligible, or self-explanatory than others”(Friedman, 1974, s. 14).

28

Jest to niewątpliwie ważny punkt na drodze do eksplikacji pojęcia “rozumienia”.

Jak widać, Friedman podstawowym kryterium czyni tu wzrastającą prostotę opisu świata. W podobny sposób wypowiada się M. Scriven (1962), który identyfikuje lepsze rozumienie ze wzrostem organizacji wiedzy – nie tylko w systemie praw ogólnych, ale również w systemie wzajemnych powiązań pomiędzy faktami (Brożek, 2016).

Watever an explanation actually does, in order to be called an explanation at all it must be capable of making clear something not previously clear, that is, of increasing or producing understanding of something. (…) Understanding is not a subjectively appraised state anymore than knowing is; both are objectively testable and are, in fact, tested in examinations (Scriven, 1988, ss. 175-176).

Z drugiej strony, W. Salmon (1990) widzi źródła rozumienia w identyfikowaniu przyczyn wyjaśnianych zjawisk. W takim ujęciu pojęcie wyjaśniania nabiera nowych odcieni znaczeniowych, domagając się nowej ramy teoretycznej. Jak pisze Salmon::

there is a (…) notion of scientific understanding that is essentially mechanical in nature. It involves achieving a knowledge of how things work. One can look at the world, and the things in it, as black boxes whose internal workings we cannot directly observe. What we want to do is open the black box and expose its inner mechanisms (Salmon, 1990, s. 18).

Analiza współczesnych sporów wokół pojęcia rozumienia doprowadziła H. de Regta do próby skonstruowania teorii rozumienia naukowego (De Regt, 2017).

Jego koncepcja opiera się na dwóch głównych tezach. Pierwsza z nich to twierdzenie, że nauka wymaga inteligibilnych teorii, a drugie, że cecha ta musi być zależna od kontekstu (De Regt, 2017). Dla de Regta inteligibilność można pojmować jako wiązkę pewnych cech, która w zależności od przekonań naukowców w danej dyscyplinie może się zmieniać. Przykładowe cechy, które znajdować się mogą w tej wiązce, to: prostota, zakres, podobieństwo do innych teorii, przyczynowość, unifikacja, możliwość wizualizacji, czy identyfikacja

29

mechanizmów (De Regt, 2017). Niezależnie od tego, że uznaje on inteligibilność teorii za cechę zależną od kontekstu, formułuje też kryterium, które ma w sposób obiektywny pokazać, czy dana teoria jest inteligibilna:

CIT: Teoria naukowa T (w jednej lub wielu postaciach) jest inteligibilna dla naukowców (w kontekście C), jeżeli potrafią oni rozpoznać jakościowo charakterystyczne konsekwencje tej T bez dokonywania dokładnych obliczeń (De Regt, 2017, s. 102)⁸.

Na podstawie takiej charakterystyki, de Regt przechodzi do sformułowania kryterium rozumienia naukowego, które brzmi następująco:

CUP: Zjawisko P jest zrozumiałe naukowo wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje wyjaśnienie P, które opiera się na inteligibilnej teorii T i spełnia podstawowe wartości empirycznej adekwatności i spójności wewnętrznej (De Regt, 2017, s. 92)⁹.

Kryterium takie jest pragmatyczne, gdyż zakłada użycie zależnego od kontekstu pojęcia inteligibilności. Jednakże – jako że zależność od kontekstu realizowana jest na poziomie całej społeczności badawczej – zrozumiałość zjawiska zależy od czynników, które w danym czasie uznawane są za najważniejsze i jako takie rozpoznawane są przez naukowców w danej dyscyplinie. Pozwala to uniknąć zarzutu subiektywności. Co ważne, de Regt podkreśla, że nie możemy mówić o historycznych niezmiennikach związanych z konstruowaniem wyjaśnień naukowych i o powiązanym z nimi rozumieniu świata. Wprost stwierdza, że w zależności od rozwoju nauki faworyzowane były wyjaśnienia przyczynowe, mechanicystyczne lub unifikacyjne.

Wydaje się, że takie podejście do rozumienia, które wiąże je z pewnymi typowymi czynnikami i uznaje, że preferowanie jednych wobec drugich jest

8 CIT1: A scientific theory T (in one or more of its representations) is intelligible for scientists (in context C) if they can recognize qualitatively characteristic consequences of T without performing exact calculations (H. De Regt, 2017, s. 102).

9 CUP: A phenomenon P is understood scientifically if and only if there is an explanation of P that is based on an intelligible theory T and conforms to the basic epistemic values of empirical adequacy and internal consistency (H. De Regt, 2017, s. 92).

30

historycznie zmienne, może posłużyć do sformułowania pewnego bardzo słabego kryterium rozumienia, niezależnego od pragmatycznego i historycznego tła. Kryterium tym jest wzrost zawartości informacyjnej przekonań głoszonych przez poznający podmiot. Niezależnie od tego, czy do wyjściowej bazy informacji zostaną dodane dodatkowe informacje dotyczące przyczyn, mechanizmów czy możliwości unifikacji, otrzymany w efekcie wzrost rozumienia będzie można scharakteryzować jako zmianę epistemicznej sytuacji podmiotu polegającą na tym, że zbiór przekonań tego podmiotu będzie miał większą zawartość informacyjną (tzn. będzie wykluczał więcej możliwych stanów rzeczy). Pokrywa się to z uwagami różnych filozofów nauki, a szczególnie K.

Poppera (1959). Można zatem zaproponować następującą definicję rozumienia w sensie „słabym”:

ROZUMIENIE (w sensie „słabym”) [UW]: rozumienie przez X-a kwestii P w kontekście K zwiększa się, gdy następuje zmiana epistemicznej sytuacji podmiotu X polegająca na tym, że zwiększa się zawartość informacyjna przekonań podtrzymywanych przez X-a odnośnie do P.

Powyższe uwagi odnośnie do pojęcia rozumienia i związku rozumienia z wyjaśnianiem warto uzupełnić przybliżając poglądy B. Brożka na tę kwestię.

Analiza typów rozumienia zaprowadziła Brożka do propozycji pewnego schematu, który ma ułatwić dyskusję oraz eksplikację tego pojęcia (Brożek, 2016). Autor ten widzi dwa zasadnicze sposoby interpretacji znaczenia pojęcia

„rozumienie” i twierdzi, że można je zilustrować na odcinku, którego końce stanowią wzorcowe egzemplifikacje tych dwóch zasadniczych ujęć rozumienia.

Pierwsza z wyróżnionych koncepcji określana jest jako konkretna, druga zaś - jako abstrakcyjna (Brożek, 2016).

The “concrete understanding” is pre-linguistic (i.e., it is possible to grasp the meaning of an event or of someone’s action with no use of words). Moreover, such an understanding is action-oriented – its goal is to facilitate one’s actions. It is also causal, but “cause” is not a theoretical concept here, but

31

rather an aspect of how our brains represent events and actions. Still, this kind of understanding has a flavor of subjectivity: two individuals can understand the same event or action in quite different ways, given their varied experience, cognitive skills, goals, etc. However, since we are equipped with similar cognitive mechanisms and face similar problems, the subjective character of “concrete understanding” has substantial potential for objectivity (Brożek, 2016, s. 34).

Źródeł tej koncepcji rozumienia Brożek poszukuje w ewolucyjnych mechanizmach, które zrodziły architekturę ludzkiego umysłu. Opiera się ona na ucieleśnionych pojęciach wykształconych w interakcjach ze środowiskiem. Z drugiej strony, Brożek wskazuje na globalny sens rozumienia, które, w najbardziej skrajnym przypadku, będzie polegało na aksjomatycznym ujęciu pewnego wycinka rzeczywistości (Brożek, 2016, ss. 33–34). Rozumienie takie wymaga użycia języka i jest w pełni zobiektywizowane. Ten rodzaj rozumienia jest silnie związany z nauką:

Usually, it is abstract understanding that is taken as a model for scientific explanation, especially in such disciplines as theoretical physics. The reason behind this fact has to do with the universal character of scientific knowledge.

A highly formalized explanation is invariant with respect to more conceptual schemes (Brożek, 2016, s. 35).

Widać zatem, że abstrakcyjna koncepcja rozumienia jest zbliżona do ogólnych, znanych z filozofii nauki poglądów dotyczących statusu wyjaśniania naukowego. Ważne jest, żeby podkreślić, iż oba wspomniane podejścia do rozumienia – konkretne i abstrakcyjne - stanowią wyidealizowane typy (Brożek, 2016). Spotykane w praktyce próby rozumienia czy wyjaśnienia pewnych zjawisk mogą zawierać zarówno elementy bardziej konkretne (np. zrozumienie mechanizmu prowadzącego do jakiegoś zdarzenia), jak i bardziej formalistyczne (np. związku logiczne pomiędzy teoriami).

Powyższe analizy pokazują, że związek między wyjaśnianiem i rozumieniem nie jest oczywisty. W niektórych ujęciach pojęcia te wyraźnie się oddziela,

32

zwracając uwagę na subiektywny charakter rozumienia; w innych podkreśla się z kolei, że wyjaśnienie nie spełni swej funkcji, jeśli nie zwiększy poziomu rozumienia danego zjawiska. Wreszcie, istnieją koncepcje, które starają się wpisać wyjaśnianie i rozumienie w jedną, spójną ramę teoretyczną. Wydaje się, że jedynym wspólnym mianownikiem tych koncepcji jest pojęcie rozumienia w sensie „słabym” sformułowane powyżej.