Geneza, podstawa prawna funkcjonowania i właściwość rzeczowa 1.1.
Sądownictwo o charakterze konstytucyjnym ma w państwie niemieckim stosunkowo długą tradycję. Konstytucja Rzeszy z 1849 r. ustanawiała rozbudowane sądownictwo kon-stytucyjne, sprawowane przez Sąd Rzeszy (niem. Reichsgericht) w ramach postępowań podobnych do dzisiejszego postępowania w sprawie sporów pomiędzy organami
konstytu-cyjnymi, sporów związanych z federalną strukturą państwa: pomiędzy Federacją a krajami związkowymi oraz w sprawie skargi konstytucyjnej405. Jednakże konstytucja ta nie weszła w życie. Konstytucja weimarska przewidywała utworzenie Trybunału Państwa (niem.
Staatsgerichtshof)406, który nie sprawował jednak kontroli zgodności ustaw z konstytucją, a także nie rozstrzygał w sprawie sporów pomiędzy organami konstytucyjnymi, ani w spra-wie skarg konstytucyjnych, choć skarga konstytucyjna została wprowadzona w tym okresie w Bawarii407. W.M. Góralski stwierdza, iż podstaw takiego zdystansowanego podejścia do sądownictwa konstytucyjnego w okresie monarchii i Republiki Weimarskiej należy upa-trywać w doktrynie prawniczego pozytywizmu oraz w pruskiej koncepcji państwa i prawa, w której idea podporządkowania państwa prawu w ogóle się nie mieściła408.
Dopiero Ustawa Zasadnicza z 1949 r. wprowadziła sądownictwo konstytucyjne o szerokiej w porównaniu z innymi państwami właściwości rzeczowej409. Przepisy dotyczące Federal-nego Trybunału KonstytucyjFederal-nego zostały umieszczone w rozdz. IX Ustawy Zasadniczej, zatytułowanym Sądownictwo, w art. 92–94 UZ. Art. 94 ust. 2 UZ stanowi, iż organizacja i postępowanie przed Federalnym Trybunałem Konstytucyjnym zostanie uregulowane w ustawie federalnej. Ustawa o Federalnym Trybunale Konstytucyjnym została uchwalona 12 marca 1951 r.410 Ponadto FTK jako organ konstytucyjny posiada autonomię organizacyjną i na podstawie § 1 ust. 3 FTKu uchwala swój regulamin. Plenum FTK uchwaliło obecnie obowiązujący regulamin w dniu 15 grudnia 1986 r.411
Właściwość rzeczowa FTK została określona w UZ i obejmuje spory o charakterze konstytucyjnym (niem. Verfassungsstreitigkeiten), które dotyczą praw i obowiązków wy-nikających z prawa konstytucyjnego. Jednocześnie właściwość ta nie została określona za pomocą klauzuli generalnej, a opiera się na wyliczeniu enumeratywnym zawartym w UZ oraz ustawach (art. 93, 99 UZ). § 13 FTKu zawiera enumeratywne wyliczenie spraw nale-żących do właściwości FTK, przy czym § 13 pkt 15 FTKu stanowi, iż FTK orzeka w innych przypadkach określonych w ustawie federalnej.
Podstawowe znaczenie dla określenia właściwości FTK ma art. 93 UZ, na podstawie którego można wyróżnić cztery typy postępowań przed tym Trybunałem, w sprawie: 1) sporu pomiędzy Federacją a krajami związkowymi, 2) sporu pomiędzy organami konsty-tucyjnymi, 3) kontroli zgodności norm, 4) skargi konstytucyjnej.
Ad 1) FTK orzeka w przypadku sporu pomiędzy Federacją a krajami związkowymi co do praw i obowiązków Federacji lub krajów związkowych związanych przede wszystkim
405 W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału Konstytucyjnego…, s. 92; L. Garlicki, Federalny
Trybunał Konstytucyjny…, s. 135.
406 Art. 108 konstytucji weimarskiej oraz ustawa o Trybunale Państwa z 9 lipca 1921 r., RGBl., s. 905; W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału Konstytucyjnego…, s. 93.
407 U. Scheuner, Die Überlieferung der Deutschen Staatgerichtsbarkeit im 19. und 20. Jahrhundert, [w:] red. Ch. Starck, M. Drath, Bundesverfassungsgericht und Grundgesetz, tom 1, Tybinga 1976, s. 44 i n.
408 W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału Konstytucyjnego…, s. 993 i n.
409 Idem, Wykładnia ustaw w działalności Związkowego Trybunału Konstytucyjnego RFN, Wrocław 1976, s. 33.
410 BGBl. I, s. 243 z późn. zm.
411 Geschäftsordnung des Bundesverfassungsgerichts, BGBl. I, s. 2529 z późn. zm.; P. Badura,
z wykonywaniem prawa federalnego lub wykonywaniem nadzoru przez Federację (art. 93 ust. 1 pkt 3 UZ, § 68 i n. FTKu).
Ad 2) Postępowanie w sprawie sporu pomiędzy organami konstytucyjnymi ma na celu wykładnię UZ w związku ze sporem dotyczącym praw i obowiązków najwyższego orga-nu Federacji lub innego podmiotu, który na podstawie UZ albo regulamiorga-nu najwyższego organu Federacji posiada własne prawa (art. 93 ust. 1 pkt 1 UZ, § 63 i n. FTKu). Wniosek w takiej sprawie jest dopuszczalny tylko wówczas, gdy wnioskodawca uzasadni, iż jego prawa lub organu, do którego należy, wynikające z UZ, zostały naruszone przez działanie lub zaniechanie innego organu konstytucyjnego.
Ad 3) Kontrola zgodności norm ma na celu ustalenie zgodności normy niższego rzędu z normą wyższego rzędu. UZ przewiduje dwa rodzaje takiej kontroli: kontrolę abstrakcyjną dotyczącą zgodności normy prawa federalnego i prawa krajów związkowych z UZ (art. 93 ust. 1 pkt 2a UZ i art. 93 ust. 2 UZ) oraz kontrolę konkretną na podstawie pytania skie-rowanego przez sąd, dotyczącego zgodności normy prawa federalnego lub prawa krajów związkowych z UZ, a także normy prawa krajów związkowych z prawem federalnym.
Ad 4) Każdy, kto uważa, iż jego prawa podstawowe lub prawa z art. 20 ust. 4, art. 33, 38, 101, 103, 104 UZ zostały naruszone przez władzę publiczną, może złożyć do FTK skargę konstytucyjną. Postępowanie w sprawie skargi konstytucyjnej jest jedynym postępowaniem inicjowanym przed FTK przez jednostkę i stanowi nadzwyczajny środek prawny w celu ochrony praw podstawowych przed naruszeniem ze strony władzy ustawodawczej, wykonaw-czej i sądowniwykonaw-czej (art. 93 ust. 1 pkt 4a UZ)412. Należy przy tym pamiętać, iż ustrojodawca niemiecki wybrał szerokie zastosowanie skargi konstytucyjnej, a naruszenie przez władzę publiczną może polegać na naruszeniu praw podstawowych zarówno przez działalność ustawodawczą, ewentualnie przez zaniechanie ustawodawcze, przez akty administracyjne, jak i orzeczenia sądowe. Jeśli chodzi o naruszenia przez akty administracyjne i orzeczenia sądowe, to obowiązuje zasada subsydiarności, która oznacza konieczność wyczerpania dostępnych środków prawnych413.
Tabela 3. Zestawienie liczby spraw wpływających do FTK w poszczególnych typach postępowań, w latach 2000–2011414
Rodzaj postępowania Liczba spraw
1. spór Federacja – kraj związkowy 12 2. spory między organami konstytucyjnymi 52
3a. abstrakcyjna kontrola norm 32
3b. konkretna kontrola norm 390
4. skarga konstytucyjna 65 390
412 P. Badura, Staatsrecht. Systematische Erläuterung..., 2012, s. 783 i n.
413 T. Maunz, Art. 93 GG, [w:] red. T. Maunz, G. Dürig, Grundgesetz. Kommentar, Beck online, stan z maja 2015; L. Garlicki, Federalny Trybunał Konstytucyjny…, s. 141 i n.; wyczerpująco M. Derlatka,
Skar-ga konstytucyjna w Niemczech, Warszawa 2009, rozdz. III i IV; zob. także B. Szmulik, Skarga
konstytucyj-na. Polski model na tle porównawczym, Warszawa 2006.
414 Na podstawie Ch. Lenz, R. Hansel, Bundesverfassungsgerichtsgesetz. Handkommentar, Baden-Ba-den 2013, s. 36.
Organizacja wewnętrzna 1.2.
Art. 94 ust. 1 UZ przewiduje, iż FTK składa się z sędziów federalnych i innych człon-ków. Przepis ten został skonkretyzowany przez ustawę (§ 2 ust. 3, § 3 ust. 2 FTKu), w ten sposób, iż trzej sędziowie z każdego Senatu to sędziowie najwyższych sądów federalnych – Federalnego Sądu Najwyższego, Federalnego Sądu Administracyjnego, Federalnego Sądu Finansowego, Federalnego Sądu Pracy albo Federalnego Sądu Spraw Socjalnych, wszyscy sędziowie FTK muszą być zdolni do pełnienia urzędu sędziego w rozumieniu ustawy o urzę-dzie sęurzę-dziego (niem. Deutsches Richtergesetz)415. Powyższe przepisy interpretowane są jako dążenie do ukształtowania sądu prawników, przy czym wymienieni przez art. 94 ust. 1 UZ inny członkowie to w praktyce w 80% pracownicy naukowi szkół wyższych, którzy sprawują z reguły również stanowisko prezesa i wiceprezesa FTK416. Na podstawie art. 94 ust. 1 UZ sędziowie są wybierani w połowie przez Bundestag i Bundesrat. Jeśli chodzi o Bundestag, to prawo o charakterze kreacyjnym wykonuje w imieniu Bundestagu komisja wyborcza złożona z 12 członków Bundestagu, a wybór następuje głosami co najmniej 8 członków komisji. Natomiast w Bundesracie wybór następuje głosami 2/3 jego członków (§ 6 i 7 FTKu). Ustawowo wprowadzona większość co najmniej 2/3 głosów zarówno w Bunde-stagu, jak i Bundesracie skutkuje tym, iż do tej pory rządząca partia lub partie polityczne nie mogły dokonać wyboru bez zgody opozycji, co w praktyce doprowadziło do ustalenia parytetu dla każdej partii, jeśli chodzi o kandydatów417.
FTK składa się dwóch senatów, każdy złożony z 8 sędziów, w tym prezesa i wicepreze-sa, którzy kierują pracami każdego z nich (§ 2, § 15 ust. 1 FTKu). Sędziowie powoływani są na okres 12 lat, bez możliwości ponownego wyboru. Właściwość każdego z senatów została określona ustawowo (§ 14 FTKu). Senat nie może dokonywać kontroli orzeczenia drugiego senatu, a jeżeli zamierza zakwestionować jego pogląd prawny, w takim przypadku decyzje podejmuje plenum. W ramach każdego senatu powoływane są na rok izby, wydające orzeczenia w sprawie dopuszczalności pytania prawnego oraz przyjęcia do rozpatrzenia skargi konstytucyjnej418.
Senat orzeka większością głosów obecnych sędziów wchodzących w jego skład, przy czym wymagana jest obecność co najmniej 6 sędziów (§ 15 ust. 2 FTKu). Ustawa o FTK przewiduje możliwość złożenia zdania odrębnego do orzeczenia lub jego uzasadnienia, ale orzeczenie podpisywane jest przez wszystkich sędziów.
Pozycja ustrojowa 1.3.
W rozdz. IX UZ zostało uregulowane zagadnienie sprawowania władzy sądowniczej w RFN. Art. 92 UZ, który otwiera ten rozdział, stanowi, iż władza sądownicza została po-wierzona sędziom i jest sprawowana przez Federalny Trybunał Konstytucyjny, sądy
fede-415 Ustawa z 8 września 1961 r., ostatnio zmieniony art. 132 rozporządzenia z dnia 31 sierpnia 2015 r., BGBl. I, s. 1474. Na podstawie § 5 urząd sędziego może pełnić osoba, która zdała pierwszy egzamin pań-stwowy, zaliczyła praktykę przygotowującą oraz drugi egzamin państwowy.
416 Ch. Lenz, R. Hansel, op. cit., s. 24.
417 P. Badura, Staatsrecht. Systematische Erläuterung..., 2012, s. 782.
418 K. Schleich, S. Korioth, Das Bundesverfassungsgericht. Stellung, Verfahren, Entscheidungen, Mona-chium 2012, s. 26 i n.
ralne przewidziane w Ustawie Zasadniczej oraz sądy krajów związkowych. Tak więc, FTK dzieli sprawowanie władzy sądowniczej z innymi sądami wymienionymi w tym przepisie. Z art. 92 UZ w związku z art. 95 UZ, który wymienia federalne sądy najwyższe, wynika funkcjonalny podział władzy sądowniczej pomiędzy te organy, a FTK nie jest właściwy do kontroli zgodności orzeczeń sądów powszechnych z prawem ustawowym, nawet jeśli naruszenie prawa ustawowego może prowadzić do naruszenia praw podstawowych419. W.M. Góralski prezentuje pogląd, iż umieszczenie FTK i sądów najwyższych w jednym przepisie doprowadziło do zminimalizowania w pewnym stopniu polityczno-ustrojowego znaczenia FTK, co było także wynikiem zarówno małego zainteresowania Rady Parlamentarnej, jak i brakiem koncepcji Rady w tym zakresie420.
H. Bethge stwierdza, iż FTK jest bezsprzecznie częścią władzy sądowniczej, gdyż posiada status sądu federalnego, a jego członkowie są sędziami. Jest to przy tym sąd wy-specjalizowany w sprawach należących do prawa konstytucyjnego (niem. Fachgericht
für das Verfassungsrecht)421. Członkowie FTK są sędziami, związanymi ustawą i prawem w zakresie rozstrzyganych przez nich sporów, a także wszystkimi zasadami państwa praw-nego odnoszącymi się do postępowania sądowego. P. Badura stwierdza więc, iż pozycja i zadania FTK w ramach porządku konstytucyjnego polegają na powierzeniu temu sądowi rozstrzygania o zagadnieniach prawa konstytucyjnego, przede wszystkim w formie kontroli ustawodawstwa i rządu, co niesie za sobą określone skutki polityczne. FTK jak każdy sąd jest związany ustawą i prawem i dlatego jego działalność orzecznicza nie jest porówny-walna z swobodą polityczną w zakresie kształtowania warunków życia w państwie, którą posiadają władza ustawodawcza i wykonawcza. Co prawda, prawo konstytucyjne jest o tyle specyficzne, iż jego wykładnia, w szczególności praw podstawowych, a także przepisów dotyczących celów państwa, pozostawia FTK stosunkowo dużą swobodę interpretacyjną, która w przypadkach granicznych może być porównywalna z działalnością kształtującą organów władzy ustawodawczej i wykonawczej. Okoliczności te nie prowadzą jednak do zniesienia podziału zadań i kompetencji pomiędzy władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, a skutkują jedynie wyróżnieniem FTK spośród innych organów sądownictwa. Konstytucja i prawo konstytucyjne stanowią określne rzeczowo podstawy orzekania FTK, które wyznaczają granicę sądownictwa konstytucyjnego. W przypadku stosunkowo nie-określonych podstaw orzekania, przepisy konstytucyjne zawierają bowiem klauzule gene-ralne lub pojęcia nieokreślone, ta granica wyznaczona jest poprzez funkcję sądownictwa konstytucyjnego. Przykładem stosowania takiego funkcjonalnego ograniczenia jest judicial
self-restraint, m.in. w przypadku orzeczeń dotyczących zagadnień polityki zagranicznej422. Podawany jest tu przykład wyroku w sprawie zgodności z UZ ustawy wyrażającej zgodę na związanie się przez RFN traktatem z 21 grudnia 1972 r. pomiędzy RFN a NRD o podsta-wach stosunków pomiędzy tymi państwami. W wyroku tym znalazła się następująca teza:
419 Ch. Hillengruber, Art. 92 GG, [w:] red. T. Maunz, G. Dürig, Grundgesetz – Kommentar, online Beck, stan prawny maj 2015.
420 W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału Konstytucyjnego…, s. 95.
421 H. Bethge, § 1 BVerfGG, [w:] Bundesverfassungsgericht. Kommentar, tom 1, red. T. Maunz, B. Schmidt--Bleibtreu, F. Klein, H. Bethge, Monachium 2015, nb. 4.
„Zasada judicial self-restraint ma na celu zachowanie przez inne organy konstytucyjnie zagwarantowanej im swobody podejmowania decyzji politycznych”423.
Jednocześnie art. 1 ust. 1 FTKu stanowi, iż FTK jest samodzielnym i niezależnym w stosunku do wszystkich pozostałych organów konstytucyjnych Trybunałem Federacji. Samodzielność FTK oznacza, iż nie podlega żadnemu ministerstwu i dysponuje własnym budżetem, który podlega zatwierdzeniu przez parlament. Niezależność implikuje obowią-zek poszanowania przez inne organy konstytucyjne. Owa niezależność nie jest związana natomiast z niezależnością sędziów FTK, która opiera się na art. 97 UZ424.
Na podstawie zarówno art. 1 ust. 1 UZ, jak i całościowej interpretacji UZ, dokonywanej przede wszystkim przez sam FTK425, Trybunał jest również organem konstytucyjnym (niem.
Verfassungsorgan). Powyższa podwójna kwalifikacja FTK – jako sądu i organu konstytu-cyjnego – może mieć daleko idące praktyczne konsekwencje, bowiem FTK postrzega siebie jako podmiot uprawniony do sprawowania w ramach działalności orzeczniczej najwyższej władzy państwowej, obok innych konstytucyjnych organów władzy państwowej, tj. rządu federalnego, Bundestagu i Bundesratu. Trybunał już w 1957 r. stwierdził, iż jego pozycja konstytucyjnoprawna jest inna niż najwyższych sądów federalnych. Sąd ten jest bowiem zarazem najwyższym organem konstytucyjnym426. W literaturze tego typu interpretacja napotyka na zasadniczą krytykę427, ale nie można zaprzeczyć, iż FTK wyróżnia się spośród innych konstytucyjnych organów władzy ze względu na swoją ustrojową funkcję, skutecz-ność, zakres władzy i pozycję428, przy czym pozycja ta została aktywnie współukształtowana przez sam FTK.
Powyższej przedstawiona podwójna kwalifikacja pozwala na tłumaczenie nazwy oma-wianego organu konstytucyjnego (niem. Bundesverfassungsgericht) zarówno jako Federalny Sąd Konstytucyjny, jak i Federalny Trybunał Konstytucyjny. W monografii stosowana jest ta ostatnia nazwa.
Abstrahując od sporów doktrynalnych, dotyczących przede wszystkim wykładni poję-cia organ konstytucyjny, należy w pełni zgodzić się z L. Garlickim, który stwierdza, iż od samego początku swojego funkcjonowania FTK jest organem aktywnym, rozbudowującym swoje bogate orzecznictwo o dużym znaczeniu politycznym i wyrafinowanym poziomie jurydycznym429. Wydaje się, iż zwłaszcza ostatnie określenie będzie przedmiotem pozytywnej weryfikacji w dalszych rozdziałach.
Nie bez znaczenia jest również odbiór społeczny Federalnego Trybunału Konstytucyj-nego. Ch. Lenz i R. Hansel stwierdzają, iż FTK jest najbardziej popularnym i posiadającym
423 Wyrok FTK z dnia 31 lipca 1973 r., 2 BvF 1/73, BVerfGE 36, s. 1 i n.; por. W.M. Góralski, Wpływ
Federalnego Trybunału Konstytucyjnego…, s. 241 i n.
424 Ch. Lenz, R. Hansel, op. cit., s. 21.
425 Stanowisko to zostało wyrażone bardzo dobitnie przez sędziego FTK G. Leibholza w artykule z 1957 r. poświęconym pozycji ustrojowej FTK, idem, Status-Denkschrift, „Jahrbuch des öffentlichen Rechts der Gegenwart” 1957, nr 6, s. 109; W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału
Konstytucyjne-go…, s. 96 i n.
426 Wyrok FTK z dnia 21 maja 1957 r., 2 BvL 6/56, BVerfGE 1, s. 7.
427 K. Schleich, S. Korioth, op. cit., s. 21 i n.
428 W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału Konstytucyjnego…, s. 98. 429 L. Garlicki, Federalny Trybunał Konstytucyjny…, s. 137.
największe sukcesy sądem w RFN, a swoją pozycję zawdzięcza przede wszystkim możliwości bezpośredniego dostępu do niego przez każdą jednostkę w drodze skargi konstytucyjnej. Przysłowiowe prawo każdego „by pójść po sprawiedliwość, aż do Karlsruhe”, jest przyczyną niesłabnącego poważania FTK w społeczeństwie430. Pomimo pozytywnego społecznego odbioru samego FTK należy wspomnieć o dużym zainteresowaniu jego orzeczeniami, zwłaszcza dotyczącymi integracji europejskiej, które przyjmuje nieraz postać ostrej krytyki zarówno przez media, jak i przedstawicieli partii politycznych.
Orzecznictwo FTK w sprawach związanych z integracją europejską 1.4.
Przedmiotem analizy w dalszych rozdziałach monografii są 24 orzeczenia FTK wydane w latach 1967–2014. Stosunkowo długi przedział czasowy pozwala na przedstawienie roz-woju doktryny od samych jej początków. Doktryna FTK przyjmuje bowiem rzeczywiście formę chain novel431, której kolejne rozdziały są ze sobą immanentnie powiązanie, przy czym zagadnienia podejmowane na danym etapie jej rozwoju mogą wskutek stabilizacji doktryny, bądź też okoliczności zewnętrznych tracić na swoim znaczeniu na rzecz innych problemów konstytucyjnoprawnych. Przykładem takiej ewolucji jest zagadnienie poszano-wania praw człowieka, które zdominowało orzecznictwo w sprawach integracji europejskiej w latach 70., 80. i 90. XX w., po czym utraciło swoje pierwszorzędne znaczenie na rzecz zasady demokracji. Analiza nie obejmuje wszystkich orzeczeń FTK wydawanych w przed-miotowym zakresie merytorycznym, jest to wybór dokonany na podstawie dorobku nauki prawa niemieckiego, obejmujący orzeczenia o istotnym znaczeniu dla rozwoju doktryny orzeczniczej. Powyższe zestawienie wskazuje na ważny współudział jednostek w rozwoju tej doktryny, bowiem większość spraw dotyczących integracji europejskiej to sprawy wnie-sione do FTK w drodze skargi konstytucyjnej, co zresztą jest zgodne ze strukturą wpływu spraw do FTK w ogóle.
P.M. Huber zwraca uwagę, iż o ile w latach 70. i 80. XX w. dochodziło raczej do punk-towego kontaktu pomiędzy prawem wspólnotowym i prawem krajowym, to utworzenie UE doprowadziło do takiego wzajemnego połączenia prawa unijnego z prawem konsty-tucyjnym, iż praktycznie każdy następny krok w rozwoju integracji europejskiej oznacza konieczność odpowiedzi na pytanie o dopuszczalne jej granice. Ze względu na podstawy prawne orzecznictwa FTK, a także na jego determinanty zewnętrzne, wyróżnić można co najmniej trzy okresy w rozwoju doktryny orzeczniczej: 1) 1967–1992 – okres kształtowania się najważniejszych elementów doktryny na podstawie art. 24 ust. 1 UZ, 2) 1993–2010 – rozwój doktryny warunków uczestnictwa Niemiec w UE oparty na art. 23 ust. 1 UZ, 3) 2011 do dziś – rozwój doktryny warunków uczestnictwa w unii walutowej. Wspomniany autor – sędzia FTK – wyróżnia następujące najważniejsze etapy orzecznictwa FTK od 1993 r.: wyrok w sprawie Traktatu z Maastricht – najważniejszy wyrok FTK w sprawach integracji europejskiej, wyrok w sprawie Traktatu z Lizbony – kontynuujący linę orzeczniczą z 1993 r. oraz orzeczenia związane z kryzysem euro432.
430 Ch. Lenz, R. Hansel, op. cit., s. 19 i n.
431 R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, tłum. T. Kowalski, Warszawa 1998. 432 P.M. Huber, Die EU als Herausforderung…, s. 335.
1967–1992 – okres kształtowania się doktryny orzeczniczej na podstawie 1.4.1.
art. 24 ust. 1 UZ
Aktywność orzecznicza FTK w sprawach integracji europejskiej rozpoczęła się pod koniec lat 60. XX w. Dekada lat 60. XX w. jest więc tym okresem w historii integracji europejskiej, w którym rozpoczął się sądowy rozwój prawa wspólnotowego i to zarówno na poziomie Wspólnoty, jak i przynajmniej w niektórych państwach członkowskich433, we Włoszech i RFN. Taki stan rzeczy uwarunkowany był jednakże innymi przesłankami na poziomie wspólnotowym, a innymi na poziomie państw członkowskich. O ile aktywność TS WE można wiązać m.in. z uzupełnianiem pewnych luk w systemie prawa, które ze wzglę-du na niechęć przedstawicieli państw członkowskich nie mogły zostać usunięte w drodze rewizji traktatu założycielskiego, to podjęcie zagadnienia integracji europejskiej przez sądy krajowe wiązało się z tym, iż prawo wspólnotowe zaczęło być stosowane przez krajowe organy władzy publicznej, co nieuchronnie prowadziło do pierwszych sporów sądowych na tle stosowania tego prawa. Prawo to stało się także „orężem” w rękach jednostek, do-chodzących przed sądami krajowymi praw zawartych w prawie wspólnotowym434.
W latach 80. XX w. R. Schulz wskazywał natomiast, iż powodem coraz częstszych konfliktów pomiędzy prawem krajowym a prawem wspólnotowym jest dokonywana przez instytucje wspólnotowe ekstensywna wykładnia prawa wspólnotowego, a także ekstensyw-ne wykonywanie kompetencji przekazanych WE przez państwa członkowskie435. Wyżej wymienione przesłanki były powodem wydania postanowienia FTK w sprawie projektu dyrektywy telewizyjnej436 czy sporu w sprawie projektu dyrektyw dotyczących reklamy wyrobów tytoniowych437, który został przedstawiony również poniżej.
Z perspektywy wspólnotowej dekadą przełomową były niewątpliwie lata 60. XX w., kiedy to TS WE rozpoczął tworzenie obecnie fundamentalnych zasad prawa wspólnoto-wego438. Pod koniec tej dekady zapadły również dwa pierwsze orzeczenia FTK związane z obowiązywaniem i stosowaniem prawa wspólnotowego w RFN – postanowienia FTK w sprawie prawa EWG oraz postanowienie w sprawie rozporządzeń EWG439, ale z punktu widzenia doktryny niemieckiego prawa konstytucyjnego pierwsze orzeczenie o charakterze przełomowym pochodzi dopiero z połowy lat 70. XX w. i jest nim postanowienie FTK
433 W. Hallstein, Europapolitik durch Rechtsprechung, [w:] red. H. Sauermann, E.J. Mestmächer,
Wirt-schaftsordnung und Staatsverfassung. Festschrift für Franz Böhm zum 80. Geburtstag, Tybinga 1975,
s. 209.
434 J. Jekewitz, Verfassungsbeschwerden wegen Verstoßes auch gegen Gemeinschaftsrecht?, EuR 1978, nr 1, s. 26; podobnie D. Thürer, op. cit., s. 117 i n.
435 R. Scholz, Gemeinschaftsrecht und nationaler Verfassungsschutz, [w:] K.H. Friauf, R. Scholz,
Euro-parecht und Grundgesetz, Berlin 1990, s. 57.
436 Postanowienie FTK z dnia 11 kwietnia 1989 r., 2 BvG 1/89, BVerfGE 92, s. 203; Rechtsprechung, EuR 1989, nr 3, s. 266; R. Scholz, Gemeinschaftsrecht und nationaler Verfassungsschutz…, s. 71.
437 Postanowienie FTK z dnia 12 maja 1989 r., 2 BvQ 3/89; R. Scholz, Gemeinschaftsrecht und
nationa-ler Verfassungsschutz…, s. 62 i n.
438 U. Scheuner, Der Grundrechtsschutz in der Europäischen Gemeinschaft und die
Verfassunsrechtspre-chung, AöR 1975, nr 100, s. 37.
439 H. Spanner, Zur Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts zum EWG – Recht, [w:] red. D. Blu-menwitz, A. Randelzhofer, Festschrift für Friedrich Bieber zum 75. Geburtstag, Monachium 1973, s. 507; J.A. Frowein, Europäisches Gemeinschaftsrecht und Bundesverfassungsgericht…, s. 189.
Solange I. W literaturze polskiej omówione zostały kamienie milowe orzecznictwa
Federal-nego Trybunału KonstytucyjFederal-nego z tego okresu440. W poniższej monografii podjęto próbę analizy przekrojowej orzecznictwa opartej na wyodrębnieniu warunków członkostwa RFN sformułowanych w tym okresie przez FTK, jednocześnie poszerzając materiał badawczy o kilka orzeczeń mniej znanych w Polsce. Trudno bowiem zrozumieć przedstawione poni-żej tezy orzeczeń bez kontekstu całej rozpatrywanej sprawy. Należy przy tym zauważyć,