Relacja pomiędzy prawem niemieckim a prawem wspólnotowym i unijnym 1.1.
w orzecznictwie FTK
Analizując orzeczenia FTK do 1993 r., można stwierdzić, iż jednym z podstawowych zagadnień, z którym musiał się zmierzyć FTK w tym okresie, było zdefiniowanie w świetle krajowego prawa konstytucyjnego charakteru prawnego EWG oraz relacji prawa wspól-notowego do prawa krajowego499. Lata 60. i 70. XX w. były pod tym względem okresem pionierskim, w którym próbowano definiować funkcjonujący od 1958 r. zupełnie nowy jakościowo system prawa wspólnotowego500. Jednocześnie tezy orzeczeń, obecnie nieco zapominanych, nadal mają istotne znaczenie, gdyż wyznaczyły kierunek rozwoju doktryny konstytucyjnej do dziś. Po wydaniu postanowienia w sprawie prawa EWG czy postanowie-nia w sprawie rozporządzeń EWG, wydawało się, iż „wszystko” jest możliwie; zarówno przyjęcie bezwarunkowego pierwszeństwa prawa wspólnotowego, jak i wprowadzenie ograniczeń jego stosowania w krajowym porządku prawnym. Opierając się na preambule i szeregu przepisów szczegółowych zawartych w UZ, doktryna już od lat 60. XX w. rozwijała zasadę otwartej państwowości, która po przyjęciu prowspólnotowej wykładni konstytucji mogłaby prowadzić do uznania pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed konstytucją. Doktryna orzecznicza FTK rozwinęła się jednak w innym kierunku.
Relacja pomiędzy prawem niemieckim a prawem wspólnotowym w świetle 1.1.1.
pierwszych orzeczeń FTK w sprawach integracji europejskiej
Pierwsze istotne tezy dotyczące charakteru prawa wspólnotowego oraz jego relacji do prawa niemieckiego zostały zamieszczone w postanowieniu FTK w sprawie rozporządzeń EWG. Przedmiotem sprawy była zgodność przepisów zawartych w aktach pochodne-go prawa wspólnotowepochodne-go z prawami podstawowymi zawartymi w UZ. Jednakże FTK
499 Por. Ch. Grabenwarter, National constitutional law…, s. 125.
500 Dyskusja o relacji pomiędzy UZ a instytucjami międzyrządowymi i władzą publiczną sprawowaną przez te instytucje rozpoczęła się już na początku lat 50. XX w. w związku z zawarciem traktatu o Europej-skiej Wspólnocie Obronnej. Powstałe w związku z tym opinie zostały zawarte w dwutomowym zbiorze zatytułowanym Kampf um den Wehrbeitrag. Veröffentlichungen des Instituts für Staatslehre und Politk, Frankfurt nad Menem, 1952–1953. Następnie powstały opracowania odnoszące się do powstających w tym czasie organizacji międzynarodowych, m.in. red. W. Schätzel, H.-J. Schlochauer, Rechtsfragen der
interna-tionalen Organisation. Festschrift für Hans Wehberg zu Seinem 70. Geburtstag, Frankfurt nad Menem 1956.
Jedną z niemieckich instytucji, która postawiła sobie za zadanie zmierzenie się ze wspomnianymi zagadnie-niami, było Stowarzyszenie Niemieckich Nauczycieli Prawa Państwowego (niem. die Vereinigung der
Deu-stchen Staatsrechtslehrer). Z inicjatywy tego stowarzyszenia powstało wiele raportów, m.in. G. Erler, op. cit., s. 7 i n.; W. Thieme, op. cit., s. 50; J.H. Kaiser, Bewahrung und Veränderung demokratischer und rechts-staatlicher Verfassungsstruktur in den internationalen Gemeinschaften, VVDStRL 1966, nr 23, s. 1 i n.; P. Badura, Bewahrung und Veränderung demokratischer und rechtsstaatlicher Verfassungsstruktur in den
uniknął wydania orzeczenia co do meritum, stwierdzając, iż rozporządzenia EWG należy zakwalifikować jako akty władzy obcej, których kontrola konstytucyjności nie mieści się we właściwości niemieckiego sądu konstytucyjnego. Rozporządzenia Rady i Komisji są aktami ponadnarodowej władzy publicznej, utworzonej na podstawie traktatów. Akty wydane przez władzę ponadnarodową nie potrzebują ani potwierdzenia, ani „ratyfikacji” przez państwa członkowskie. Nie mogą również zostać uchylone przez te państwa. TEWG stanowi w pewnym sensie konstytucję Wspólnoty, która wraz z przepisami wydanymi przez instytucje wspólnotowe w ramach ich traktowych kompetencji – „prawem pochodnym” – tworzą własny porządek prawny. Normy tego nowego porządku prawnego nie przynależą ani do prawa międzynarodowego, ani do prawa krajowego państw członkowskich. Prawo wspólnotowe i prawa krajowe należą do „dwóch samodzielnych, różnych od siebie porządków prawnych”, a prawo utworzone na podstawie TEWG, wypływa z autonomicznego źródła prawa501. Co istotne, jako podstawę dla tych wywodów FTK wskazał na orzeczenie TS WE w sprawie Costa v. ENEL502. Takie prowspólnotowe podejście znalazło uznanie wśród wielu przedstawicieli doktryny niemieckiej503. Tezy zawarte w orzeczeniach wydanych pod koniec lat 60. XX w. były zgodne w najważniejszych punktach z ówczesną doktryną prawa wspólnotowego. H.P. Ipsen w 1968 r. wskazywał, iż orzeczenie recypuje wręcz dorobek nauki prawa wspólnotowego z ostatniego dziesięciolecia504, co prawda, bez bezpośredniego odnoszenia się do niej, ale to należy do „stylu” orzekającego FTK. Wystarczającą satysfakcją dla przedstawicieli prowspólnotowej doktryny jest potwierdzenie ich dorobku w orzeczeniu505. Tezy dotyczące autonomicznego charakteru Wspólnoty i prawa wytworzonego w jej ramach zostały zasadniczo utrzymane również w następnych orzeczeniach506, jednakże osłabione poprzez uznanie, iż to ustawa wyrażająca zgodę na związanie się traktatami, uchwalona na podstawie art. 24 ust. 1 UZ, jest źródłem stosowania tego prawa w krajowym porządku prawnym, a sama UZ zawiera ograniczenia w jego stosowaniu.
W sprawie znanej pod nazwą Milchpulver (pol. mleko w proszku) FTK miał ustosunko-wać się do relacji pomiędzy prawem krajowym rangi ustawowej a prawem wspólnotowym. Ze względu na znaczenie tez zawartych w postanowieniu Milchpulver dla określenia wyżej wspomnianej relacji w literaturze prezentowany jest pogląd, iż postanowienie to ma charakter fundamentalny, tym bardziej iż zapadło jednogłośnie507. Definicja prawa wspólnotowego
501 Postanowienie FTK w sprawie rozporządzeń EWG, teza 13; I. Pernice, Das Verhältnis europäischer
zu nationalen Gerichten…, s. 28.
502 Wyrok TS WE z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64, Flaminio Costa przeciwko E.N.E.L., ECLI: EU:C:1964:66, s. 1251, 1270; A. Bleckmann, Stellungsnahmen. Sekundäres Gemeinschaftsrecht und
deut-sche Grundrechte. Zum Beschluss des Bundesverfassungsgerichts vom 29. Mai 1974 r. III. Zur Funktion des Art. 24 Abs. 1 Grundgesetz, ZaöRV 1975, tom 35, s. 80.
503 W. Hallstein, op. cit., s. 209; J. Schwarze, op. cit., s. 225; J.A. Frowein, Europäisches
Gemeinschaft-srecht und Bundesverfassungsgericht…, s. 189.
504 Kwestii relacji pomiędzy prawem wspólnotowym a prawem niemieckim były poświęcone dwa zjazdy przedstawicieli niemieckiej nauki prawa państwowego w 1959 r. w Erlangen i w 1964 r. w Kilonii, których rezultaty zostały przedstawione w dwóch zeszytach: VVDStRL 1960, nr 18 i VVDStRL 1966, nr 23.
505 H.P. Ipsen, Rechtsprechung. Verfassungsbeschwerde gegen Verordnungen der EWG. Anmerkung, EuR 1968, nr 1, s. 138 i n.
506 R. Stettner, op. cit., s. 378 i n.
jako autonomicznego porządku prawnego, sformułowana w nawiązaniu do postanowienia rozporządzenia EWG, została wzbogacona w omawianym postanowieniu o określenie skutków niektórych norm tego porządku w prawie krajowym. FTK stwierdził mianowicie, iż z punktu widzenia prawa konstytucyjnego nie istnieją zastrzeżenia co do przyznania przez Federalny Sąd Finansowy pierwszeństwa art. 95 TEWG (art. 110 TFUE), którego treść podlegała interpretacji przez TS WE, w stosunku do rozwiązań niemieckiego prawa podatkowego. Samodzielny porządek prawny powstały przez ratyfikację TEWG zgodnie z art. 24 ust. 1 UZ oddziałuje (niem. hineinwirken) na krajowy porządek prawny i musi być stosowany przez sądy krajowe508. Użyte określenie „oddziaływania” wskazuje na większą w porównaniu z TS WE ostrożność FTK, jeśli chodzi o określanie wzajemnego powiązania obu porządków prawnych509. Ponadto FTK stwierdził, iż od momentu utworzenia wspólnego rynku sądy krajowe muszą stosować przepisy prawa wspólnotowego, które w świetle orzecz-nictwa TS WE posiadają bezpośredni skutek i nakładają się na prawo krajowe lub wręcz to prawo wypierają. Tylko w ten sposób można bowiem urzeczywistnić podmiotowe prawa obywateli związane z funkcjonowaniem rynku wspólnotowego. Konsekwencją powyższych wywodów było także wyraźne określenie relacji pomiędzy zwykłym, ustawowym prawem krajowym a prawem wspólnotowym. Sądy krajowe w przypadku niezgodności normy prawa krajowego z normą prawa wspólnotowego mogą podjąć decyzję, iż w konkretnym przypadku norma prawa krajowego w całości lub w części nie może zostać zastosowana510, przy czym analiza wywodów FTK wskazuje, iż chodzi tutaj o pierwszeństwo stosowania prawa wspólnotowego511. H. Spanner prezentuje pogląd, iż użycie pojęć nakładania się lub wypierania oznacza, iż w przypadku zmiany lub uchylenia norm prawa wspólnotowego norma prawa niemieckiego może być ponownie stosowana512. Nie zmienia to jednak faktu, iż orzeczenie to otwiera niemiecki porządek prawny na pierwszeństwo stosowania prawa wspólnotowego513. Należy jednak zauważyć, iż o ile poprzednio FTK odnosił się do orzecz-nictwa TS WE, m.in. do art. 189 zd. 2 TEWG (art. 288 zd. 2 TFUE) w wykładni TS WE, to w postanowieniu Milchpulver źródłem tego stosowania prawa wspólnotowego była już ustawa wydana na podstawie art. 24 ust. 1 UZ514.
W literaturze wskazuje się, iż w omawianym orzeczeniu doszło do uznania w sposób wyraźny nie tylko pierwszeństwa prawa wspólnotowego, co stanowiło nawiązanie do postanowienia rozporządzenia EWG, ale też bezpośredniego skutku prawa wspólnoto-wego515. Co więcej, zarówno zasada pierwszeństwa, jak i bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego nie została powiązana z żadnymi warunkami, w szczególności z zasadą
508 Postanowienie FTK Milchpulver, teza 95. 509 G. Meier, Entscheidungen…, 1971, s. 2122.
510 Postanowienie FTK Milchpulver, tezy 94–96; por. W.M. Góralski, Miejsce Federalnego Trybunału
Konstytucyjnego…, s. 260.
511 H.P. Ipsen, Rechtsprechung. Anmerkung zu BVerfG Entscheidung vom 9.6.1971, EuR 1972, nr 1, s. 58. 512 H. Spanner, op. cit., s. 510.
513 J.A. Frowein, Die Europäisierung des Verfassungsrechts, [w:] red. P. Badura, H. Dreier, Festschrift.
50 Jahre des Bundesverfassungsgerichts, tom 1, Tybinga 2001, s. 211.
514 Postanowienie FTK w sprawie rozporządzeń EWG, tezy 12 i 13; postanowienie FTK Milchpulver, teza 95; R. Lhotta, J. Ketelhut, Bundesverfassungsgericht und Europäische Integration, [w:] red. R.Ch. v. Ooyen, M.H.W. Möllers, Das Bundesverfassunsgericht im politischen System, Wiesbaden 2006, s. 469.
poszanowania praw podstawowych, która została zasygnalizowana w postanowieniu w sprawie rozporządzeń EWG516. Według H.P. Ipsena brak nawiązania do tezy zawartej we wspomnianym postanowieniu stanowi celowy zabieg ze strony sędziów FTK, którzy w jego opinii mieli dojść do przekonania, iż wprowadzenie takiego warunku nie jest zgodne ani z logiką orzekania przez sąd konstytucyjny, ani z rozwojem orzecznictwa w zakresie ochrony praw podstawowych na poziomie wspólnotowym. Jednakże dopiero przyszłe orzeczenia miały pokazać, czy FTK rzeczywiście przyjął bezwarunkowe pierwszeństwo prawa wspólnotowego517.
Orzeczenie
1.1.2. Solange I
Na tle powyższych wywodów orzeczenie wydane w połowie lat 70. XX w. stanowi do pewnego stopnia odejście od prowspólnotowego stanowiska wyrażonego w poprzednich wypowiedziach orzeczniczych518. W orzeczeniu Solange I FTK otwarcie kwestionuje zasadę pierwszeństwa pochodnego prawa wspólnotowego przed UZ. Zdaniem FTK do rozstrzygnięcia pytania prawnego przedkładanego w trybie art. 100 UZ przez krajowy sąd administracyjny konieczne jest ustalenie relacji pomiędzy wspólnotowym prawem pochodnym a prawem krajowym, a ściślej rzecz biorąc – gwarancjami ochrony praw podstawowych zawartymi w Ustawie Zasadniczej. FTK podtrzymał swój pogląd wyrażony we wcześniejszych orze-czeniach519, iż prawo wspólnotowe jest autonomicznym porządkiem prawnym, które nie należy ani do prawa krajowego, ani do prawa międzynarodowego, a oba porządki prawne są zasadniczo względem siebie niezależne i obowiązują paralelnie. Stan taki nie prowadzi do żadnych trudności, dopóki pomiędzy nimi nie dochodzi do kolizji. W przypadku kolizji bezwarunkowe stosowanie zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed krajowym prawem konstytucyjnym nie może zostać uzasadnione na podstawie argumentu, iż w przy-padku przyjęcia innego rozwiązania istnienie Wspólnoty zostałoby postawione pod znakiem zapytania. Treść art. 25 UZ, który stanowi, iż zasady ogólne prawa międzynarodowego mają pierwszeństwo przed zwykłym prawem federalnym, nie podważa bowiem istnienia prawa międzynarodowego, podobnie jak klauzula porządku publicznego (ordre public) nie podważa zasad międzynarodowego prawa prywatnego. Istnienie prawa wspólnotowego również nie zostanie postawione pod znakiem zapytania, jeśli wyjątkowo pierwszeństwo uzyska obligatoryjne krajowe prawo konstytucyjne. Związanie RFN (i wszystkich pozosta-łych państw członkowskich) traktatami, zgodnie z ich sensem i duchem, nie ma charakteru jednostronnego, ale wiąże również Wspólnotę utworzoną na podstawie tych traktatów, w tym sensie, iż winna ona dążyć do rozwiązania wskazanego powyżej konfliktu i szukać takiej regulacji, która byłaby zgodna z obligatoryjnym nakazem niemieckiego prawa konstytucyj-nego. Wskazanie na konflikt pomiędzy normą prawa wspólnotowego a normą krajowego
516 G. Meier, Entscheidungen…, 1971, s. 2122.
517 H.P. Ipsen, Rechtsprechung. Anmerkung zu BVerfG Entscheidung… s. 58.
518 I. Pernice, Das Verhältnis europäischer zu nationalen Gerichten…, s. 28; niektórzy przedstawiciele doktryny próbują natomiast wykazać ciągłość prowspólnotowego orzecznictwa: J.A. Frowein,
Europäi-sches Gemeinschaftsrecht und Bundesverfassungsgericht…, s. 195 i n.; A. Bleckmann, op. cit., s. 80 i n.,
który stoi na stanowisku, iż FTK potwierdza w tym orzeczeniu pierwszeństwo prawa wspólnotowego przez UZ w przypadku, gdy na poziomie wspólnotowym zostanie ustanowiony katalog praw podstawowych.
prawa konstytucyjnego nie jest naruszeniem traktatu, uruchamia natomiast mechanizmy traktatowe, mające na celu polityczne rozwiązanie tego konfliktu520.
Powyższe rozważania wraz z wywodami dotyczącymi właściwości FTK i TS WE oraz wnoszenia pytania prawnego do TS WE przez sądy zachodnioniemieckie, doprowadziły do sformułowania przez FTK zasady Solange I, która weszła na trwałe nie tylko do doktryny niemieckiego prawa konstytucyjnego, ale także do dyskursu prawniczego w innych pań-stwach europejskich, w tym w Polsce521. Od pierwszego słowa tej zasady pochodzi również zwyczajowa nazwa omawianego orzeczenia: „Jak długo (niem. solange) proces integracji europejskiej w ramach Wspólnoty nie jest na tyle zaawansowany, by prawo wspólnotowe zawierało uchwalony przez parlament i obowiązujący katalog praw podstawowych, odpo-wiadający katalogowi praw podstawowych, zawartemu w Ustawie Zasadniczej, dopusz-czalne i zalecane jest, by, po uzyskaniu orzeczenia Trybunału Europejskiego na podstawie art. 177 TEWG, sąd RFN w ramach postępowania dotyczącego zgodności normy z prawnej z Ustawą Zasadniczą wniósł do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne, jeśli uważa, iż przepis istotny dla wydania orzeczenia w wykładni Trybunału Europejskiego nie może zostać przez niego zastosowany, gdyż nie jest zgodny z prawem podstawowym zawartym w UZ”522.
Powyższe tezy, oparte na ograniczeniu zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego, spo-tkały się z krytyką już na etapie formułowania treści orzeczenia. Trzech spośród ośmiu sędziów orzekających w sprawie zgłosiło zdanie odrębne co do dopuszczalności pytania prawnego. W szczególności stwierdzili oni, iż na podstawie ustawy z dnia 27 lipca 1957 r., wyrażającej zgodę na związanie się Traktatem o EWG523, na tę organizację zostały przeniesione w ogra-niczonym zakresie przedmiotowym, wyznaczonym przez art. 2 i 3 TEWG (art. 3 i 4 TFUE), prawa władcze, co skutkuje powstaniem samodzielnego porządku prawnego, autonomicznego i niezależnego od prawa krajowego, w ramach którego funkcjonują odrębne organy władcze, normy prawne i system ochrony prawnej. Na wspólnotowy porządek prawny składają się przepisy wydawane przez instytucje, postanowienia traktatów oraz niepisane zasady ogólne prawa. W świetle art. 24 ust. 1 UZ RFN musi uznać akty władcze wydawane przez instytucję międzyrządową, a to uznanie wyłącza kontrolę konstytucyjności tych aktów, współudział bowiem RFN w tworzeniu autonomicznej władzy zwierzchniej oznacza rezygnację z takiej kontroli. Prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo przed prawem krajowym i to niezależnie od rangi tego ostatniego. Podważenie tej zasady doprowadziłoby do rozczłonkowania prawa wspólnotowego, rezygnacji z części jedności europejskiej, zagrożenia podstaw Wspólnoty, a także do zaprzeczenia podstawowej zasadzie jedności europejskiej524.
W literaturze wskazywano na niekonsekwencję FTK w zakresie traktowania prawa wspólnotowego, która widoczna była m.in. w sugestiach co do rozwiązania kolizji pomiędzy normą prawa wspólnotowego a normą krajowego prawa konstytucyjnego. W
przeciwień-520 Postanowienie FTK Solange I, teza 42.
521 J. Barcz, Opcja integracyjna RFN..., s. 196 i n.; P. Saganek, Orzecznictwo sądów krajowych…, s. 149 i n. 522 Postanowienie FTK Solange I, teza 56.
523 BGBl. II, s. 753.
524 Postanowienie FTK Solange I, tezy 70, 80, 84; szerzej: W.M. Góralski, Miejsce Federalnego
stwie bowiem do przyjętego przez siebie założenia, iż prawo wspólnotowe nie należy ani do prawa krajowego, ani do prawa międzynarodowego, FTK odwołał się właśnie do spo-sobów rozwiązywania kolizji pomiędzy prawem krajowym a prawem międzynarodowym, ewentualnie między prawem krajowym a prawem obcym525. Nie jest również jasne, jaki mechanizm traktatowy miał pozwolić na rozwiązanie problemu kolizji pomiędzy normą prawa wspólnotowego a normą krajowego prawa konstytucyjnego. Wskazywane bowiem przez FTK metody polityczne nie prowadzą bezpośrednio do zmiany wątpliwej z punktu widzenia Konstytucji niemieckiej normy prawa wspólnotowego526. Negatywny dla inte-gracji europejskiej wydźwięk postanowienia FTK próbował złagodzić w tym sensie, iż w przypadku stwierdzenia sprzeczności pomiędzy normą prawa wspólnotowego a normą niemieckiego prawa konstytucyjnego, gwarantującą ochronę praw podstawowych, konse-kwencją jego orzeczenia nie będzie uchylenie normy prawa wspólnotowego, a „jedynie” stwierdzenie jej niestosowania przez organ władzy krajowej. Z punktu widzenia systemu prawa wspólnotowego i jego efektywności to rozróżnienie nie ma jednak większego prak-tycznego znaczenia527.
Rozwój doktryny orzeczniczej do wyroku FTK w sprawie Traktatu z Maastricht 1.1.3.
W postanowieniu Vielleicht FTK rozwinął tezy odnoszące się do relacji pomiędzy prawem wspólnotowym a prawem krajowym. Mianowicie dopuścił dokonywanie w ra-mach postępowania na podstawie art. 100 ust. 1 UZ kontroli prawa pierwotnego pod kątem jego zgodności z zasadami zawartymi w UZ, jednakże jedynie za pośrednictwem ustawy wyrażającej zgodę na związanie się traktatem. Brak stosowania pierwotnego prawa wspólnotowego z powodu sprzeczności z federalnym prawem konstytucyjnym implikuje niezgodność, choćby częściową, ustawy dotyczącej traktatu z UZ528. W tym zakresie na-wiązał do postanowienia w sprawie prawa EWG, w którym FTK wskazywał na możliwość kontroli konstytucyjności art. 189 TEWG (art. 288 TFUE), ale tylko przez art. 1 ustawy wyrażającej zgodę na TEWG529. Powyższe tezy umacniały tezę o ograniczonym stosowaniu zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego.
Przy okazji omawiania znaczenia i skutków orzeczenia wstępnego FTK nawiązał do specyfiki relacji pomiędzy krajowym porządkiem prawnym a porządkiem prawa wspólno-towego. Tym razem wskazał na to, iż co prawda, prawo wspólnotowe jest autonomicznym porządkiem prawnym, ale prawo wspólnotowe oraz prawo krajowe wykazują różnorodne
525 S. Magiera, Das internationale Recht in der neueren Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts, NJW 1985, s. 1743. Aprobująco H.H. Rupp, Zur bundesverfassungsrechtlichen Kontrolle des
Gemeinschafts-rechts am Maßstab der Grundrechte, NJW 1974, s. 2155.
526 Por. J.A. Frowein, Europäisches Gemeinschaftsrecht und Bundesverfassungsgericht…, s. 193. 527 S. Magiera, op. cit., s. 1743. Odmiennie H.H. Rupp, Zur bundesverfassungsrechtlichen Kontrolle…., s. 2154, który wskazuje, iż nie chodzi tutaj o spór o słowa, ale takie rozróżnienie wynika z podstawowych zasad niemieckiego systemu prawa, w świetle których prawa podstawowe nie obowiązują uniwersalnie, a do prawa wspólnotowego nie ma zastosowania Kelsenowski model piramidy norm prawnych, na szczycie której znajdowałyby się właśnie prawa podstawowe.
528 Postanowienie FTK Vielleicht, teza 28; R. Stettner, op. cit., s. 563; aprobująco S. Magiera, op. cit., s. 1743. 529 Postanowienie FTK w sprawie prawa EWG, teza 61; M. Sachs, Normenkontrollverfahren bei
powiązania między sobą, a także są otwarte na wzajemne oddziaływanie. Przykładem takiego powiązania oraz otwarcia prawa wspólnotowego na prawo krajowe jest art. 215 ust. 2 TEWG (art. 340 ust. 2 TFUE). To wzajemne powiązanie między systemami prawa znajduje odzwierciedlenie również w podziale kompetencji pomiędzy sądami krajowymi a TS WE, dokonanym w art. 177 TEWG (art. 267 TFUE)530. W doktrynie wywody te zo-stały ocenione jako niejasne, zwłaszcza dla sądów krajowych, które mają współstosować oba porządki prawne531. Wskazywano również na nowe elementy w orzecznictwie FTK, mianowicie powołanie się na art. 215 ust. 2 TEWG (art. 340 ust. 2 TFUE). W opinii H.P. Ipsena takiego odwołania brakowało w postanowieniu Solange I, wspomniany przepis mógł bowiem również świadczyć o wspólnym standardzie ochrony praw podstawowych532.
W postanowieniu Vielleicht FTK odniósł się także do rangi zasad prawa formułowanych przez TS WE w ramach postępowania prejudycjalnego i zaliczył je do prawa pierwotnego533.
O ile we wcześniejszych orzeczeniach FTK podkreślał autonomiczność prawa wspól-notowego względem prawa krajowego, to w postanowieniu Solange II Federalny Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż na podstawie nakazu stosowania prawa zawartego w ustawie wyrażającej zgodę na związanie się Traktatem w rozumieniu art. 24 ust. 1 oraz art. 59 ust. 2 zd. 1 UZ traktaty wspólnotowe oraz prawo pochodne stanowią część wewnętrz-nego porządku prawwewnętrz-nego RFN, która winna być przestrzegana, wykładana i stosowana przez sądy niemieckie. Dlatego tak ważna jest funkcja TS WE z art. 177 TEWG (art. 267 TFUE)534. Wspomniane powiązanie funkcjonalne pomiędzy sądami niemieckimi a TS WE jest właśnie wyrazem tego, iż porządek wspólnotowy i porządek krajowy nie funkcjonują w izolacji, niejako obok siebie, ale w różny sposób odsyłają do siebie nawzajem, zazębiają się oraz otwarte są na wzajemne oddziaływanie, czego przykładem jest art. 215 ust. 2 TEWG (art. 340 ust. 2 TFUE)535.
W postanowieniu Kloppenburg FTK wskazał, iż zasada pierwszeństwa prawa wspól-notowego przed ustawami krajowymi winna być stosowana przez sądy niemieckie. Pierw-szeństwo stosowania zarówno przed wcześniejszym, jak i późniejszym prawem krajowym opiera się na niepisanej normie pierwotnego prawa wspólnotowego. Art. 24 ust. 1 UZ zawiera konstytucyjne upoważnienie dla akceptacji zasady pierwszeństwa przez ustawodawcę i jej