I Od zakończenia II wojny światowej do przemian lat osiemdziesiątych
2. Pierwsze jaskółki zmian w teatrze lalek w Czechosłowacji
3.1. Festiwale w Czechosłowacji
Także w Czechosłowacji zaczęły powstawać festiwale teatrów lalek, któ-re zktó-resztą istnieją do dziś. Ciekawe, że najstarszym czeskim festiwalem jest festiwal amatorskich teatrów lalek w Chrudimiu – Loutkářská Chrudim, po raz pierwszy zorganizowany w 1952 roku (!). W ramach Festiwalu od-bywały się nie tylko pokazy najbardziej interesujących osiągnięć zespołów ochotniczych z całej Czechosłowacji, a od 1959 roku także teatrów z za-granicy, ale i dyskusje oraz seminaria szkoleniowe poświęcone różnym zagadnieniom pracy artystycznej. Tam także, za sprawą Malíka, otwarto w 1972 roku Muzeum Kultur Lalkowych (Muzeum loutkářských kultur).
To potwierdza popularność teatru lalek i silną jego pozycję w kulturze czeskiej.
Pierwszy po wojnie festiwal profesjonalnych teatrów lalek na terenie współczesnych Czech zorganizowano dopiero w 1967 roku w Pilźnie, pod nazwą Skupowa Plzeň; odbywa się on co dwa lata do dziś. W 1973 w Li-bercu powstała Mateřinka, festiwal skupiony na twórczości adresowanej do najmłodszych widzów. Były to jednak lalkarskie spotkania o charakte-rze krajowym. Poto charakte-rzeba było politycznych po charakte-rzemian, by Czechy otwarły się dla świata i w 1995 roku utworzyły festiwal międzynarodowy – Specta-culo Interesse. Chyba nieprzypadkowo zlokalizowano go w Ostrawie,
któ-ra znajduje się w kktó-raju70 morawsko-śląskim, a więc na terenie przenika-jących się wpływów polsko-czesko-słowacko-niemieckich. Po 2000 roku festiwale lalkarskie zaczęły powstawać jak grzyby po deszczu i dziś jest ich dość sporo, choć mają stosunkowo niewielki zasięg i raczej regionalne znaczenie71.
Również pierwsze festiwale lalkarskie organizowane w granicach współczesnej Słowacji były związane z ruchem amatorskim. Istniała tam długoletnia tradycja takich spotkań, sięgająca okresu międzywojennego.
Najważniejszym festiwalem tego typu była Scenicka žatva w Martinie.
Laureaci byli nawet zapraszani na gościnne występy na Małej Scenie Sło-wackiego Teatru Narodowego – SND (Slovenské národné divadlo) w Bra-tysławie72. Scenicka žatva jest najstarszym festiwalem nieprofesjonalnych teatrów nie tylko w Czechosłowacji, ale i w całej Europie. Związek Sło-wackich Ochotniczych Teatrów – ÚSOD (Ústredie slovenských ochot-níckych divadiel), założony przez sekretarza Macierzy Słowackiej (Matica slovenská)73, Štefana Krčmérego, zorganizował go po raz pierwszy w 1923 roku. W ramach tego festiwalu występowały zespoły dramatyczne, w tym
70 Kraj – jednostka podziału administracyjnego w Czechach, odpowiednik wojewódz-twa w Polsce.
71 Do najważniejszych współczesnych festiwali lalkarskich w Czechach należą: Přeh-lidka ke Světovému dni divadla pro děti a mládež (Praga), Na Prahu (Czeskie Budziejo-wice), Námořni fesival i Vlnobiti (Praga, na łodzi Tajemstvi Divadla Bratři Formanů), Mirotické setkáni loutek a huby (Mirotice), VyšeHrádky (Praga), festiwal teatru ANPU (Brno), festiwal teatru Lišeň (Brno), Pijemy setkáni (Czeskie Budziejowice), a także Di-vadlo evropských regionů (Hradec Kralove), Příští vlna / Next Wave (Praga) oraz Malá inwentura (Praga); K. Dolenská, Mapa czeskiego lalkarstwa, „Teatr Lalek” 2010, nr 1, s. 5.
72 Alena Štefková w artykule pisała: „Po roku 1936, dramacik Ivan Stodola založil tra-díciu vystupovania vít’ázov martinských divadelných sút’aží ÚSOD-u na javisku SND, že o inscenáciách písali renomovaní kritici profesionálneho divadla”; A. Štefková, Amatéri v Národnom, „Javisko”, http://www.mestotlmace.sk/download_file_f.php?id=021472.
73 Organizacja społeczno-kulturalna o charakterze narodowym, utworzona w 1961 roku w Martinie. Działała na rzecz zjednoczenia narodu słowackiego poprzez wspiera-nie narodowej sztuki, edukacji, kultury, a przede wszystkim literatury. Była jedną z wielu organizacji tego typu powstających od połowy XIX wieku (1826 – Macierz Serbska, 1831 – Macierz Czeska, 1842 – Macierz Chorwacka, 1849 – Macierz Morawska, 1985 – Macierz Ziemi Cieszyńskiej).
dziecięce, zespoły taneczne, teatry poezji i artystycznej recytacji. Ciekawe, że teatry lalkowe były prezentowane w innym terminie, w ramach festi-walu Gašparkov štít, organizowanego od 1963 roku z inicjatywy Stanisla-va Chrena. W 1971 roku wydarzenie włączono do programu Scenickiej žatvy74. To właśnie na ten festiwal zaproszono w 1972 roku Teatr Dzieci Zagłębia Jana Dormana.
W 1977 roku w Bańskiej Bystrzycy powstaje festiwal Bábkarská By-strica:
[…] w pierwszy m zamyśle miał stanowić platformę do prezentacji sło-wackich zawodowych teatrów lalek, jednakże po roku 1992 [wcześniej niż w Czechach], po zmianach społeczno-politycznych, jakie nastąpiły w Czechosłowacji, przerodził się w otwarty festiwal międzynarodowy, w którym po raz pierwszy wzięli udział artyści z innych krajów – z Za-chodu z Holandii i USA, z tzw. Wsz Za-chodu – z Polski i Litwy75. W 1994 stał się festiwalem konfrontującym słowackie teatry lalek z teatrem lalek Europy Środkowej i zaproszonymi zespołami światowymi. Pomimo tej trójczłonowości festiwalu jego dominantę stanowiła konfrontacja te-atrów czeskich, węgierskich, polskich i słowackich76.
Edycja z 1994 roku była organizowana już przez nowy zespół artystycz-ny: Ivetę Škripkovą (dyrektora teatru), Mariána Peckę, Evę Farkašovą i Jána Zavarskiego. Z początkiem nowego stulecia festiwal jeszcze szerzej
74 M. Ditte, A. Štefková, História Scénickej žatvy, http://www.nocka.sk/divadlo/scenic-ka-zatva.
75 Warto tu dodać, że dyrektorem VIII edycji Bábkarskiej Bystricy i inicjatorem umię-dzynarodowienia festiwalu była Ida Hledíková, znana, nie tylko na Słowacji, autorka kry-tyk teatralnych i książek o słowackim teatrze lalek (np. Komedianti – kočovníci – bábkari, Bratislava 2006); teatrolog zajmujący się teatrem lalek, od 1990 roku pedagog VŠMU, gdzie była prorektorem do spraw kontaktów z zagranicą, obecnie kierownik Katedry Teatru Lalek (Katedra bábkarskej tvorby) VŠMU; członek UNIMA, aktualnie kieruje komisją badań naukowych; dyrektorka międzynarodowych festiwali teatralnych i telewizyjnych (np. Manifest Topol’čany 1994, 1996, 1998 czy przegląd twórczości dla dzieci i młodzieży Prix Danube 2010); jurorka wielu festiwali teatralnych, między innymi w Polsce (np. Mię-dzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Katowice – dzieciom”).
76 I. Hledíková, Bábkarská Bystrica – udana konfrontacja regionalna, „Teatr Lalek” 2000, nr 4, s. 23.
otworzył drzwi na świat, dopuszczając także „niektóre zaproszone kraje świata”, a w roku 2010 zrezygnowano z wszelkich ograniczeń dotyczących uczestniczących zespołów, tworząc Międzynarodowy Festiwal Nowe-go LalkoweNowe-go Teatru dla Dzieci i Dorosłych. Rezultatem tej zmiany jest obecna do dziś dwuczęściowa formuła: Prvý impulz – to przedstawienia dla dzieci oceniane przez dziecięce jury, Druhý impulz – to przedstawie-nia dla dorosłej publiczności. Potwierdzono w ten sposób istniejącą już od 2004 roku różnorodność festiwalowych spektakli, za które przyzna-wano nagrody w dwóch kategoriach – najlepsze przedstawienie dla dzieci oraz najlepsze przedstawienie dla dorosłych77. Tę drugą nagrodę nazwano imieniem Henryka Jurkowskiego78, co pokazuje szacunek nie tylko dla polskiego badacza, ale pośrednio także dla polskiego lalkarstwa.
W związku z przemianami festiwalu w Bańskiej Bystrzycy miejsce lal-karskich spotkań o charakterze krajowym przejął festiwal Bábkova Žilina w Żylinie. Stało się to jednak dopiero w 2008 roku i od tej pory festiwal miał już pięć edycji (2008, 2009, 2011, 2013, 2015). Ambicją organiza-torów jest stworzenie spotkań teatralnych wszystkich słowackich teatrów lalek.
Tak oto czechosłowackie teatry lalek powoli otwierały swoje podwoje dla gości z zagranicy, a także bez kompleksów prezentowały własne do-konania artystyczne. Najważniejszym zaś przełomowym momentem oka-zały się przemiany społeczno-polityczne będące wynikiem „aksamitnej rewolucji” w 1989 roku.
77 Cena Henryka Jurkowského za tvorivý počin v bábkovom divadle pre dospelých.
78 Henryk Jurkowski to jeden z najwybitniejszych na świecie znawców i badaczy teatru lalek, autor fundamentalnych prac dotyczących tej formy twórczości teatralnej, wydanych w wielu językach świata, wykładowca Wydziałów Lalkarskich Akademii Teatralnej w War-szawie (Wydział w Białymstoku) i PWST we Krakowie (Wydział we Wrocławiu) oraz go-ścinny profesor wielu teatralnych uczelni na świecie (w Charleville-Mézières, Sevilli i Bar-celonie, Londynie, Stuttgarcie, Sofii, Chicago oraz w praskiej DAMU).