FRANCJA: JAN PAULUS

Z francuskiego obszaru językowego wywodzi się najwięcej zachowanych wersji utworu; są to też teksty najstarsze. Nie jest to wystarczający dowód, by twierdzić, że opowieść narodziła na tym terenie; w istocie wiele argumentów przemawia za pierwszeństwem wersji katalońskiej (vide infra, s. 43 oraz s. 44), choć trudno orzec, czy istniała ona w formie literackiej porównywalnej z pierwszym zachowa-nym żywotem starofrancuskim. Wielu badaczy analizujących poszczególne wer-sje historii sugeruje istnienie odwiecznego mediewistycznego bytu wirtualnego, jakim jest tajemnicze „zaginione wspólne źródło”. Jako że jednak we wszelkich próbach rekonstrukcji takiego bytu skazani jesteśmy na dość wątłe hipotezy i do-mysły, i jako że opowieść ma wyraźnie kompilatorski charakter – mogła więc na obszarach różnych tradycji zaabsorbować różne inspiracje – uważam za upraw-nione postawienie w centrum badań jej najstarszej zachowanej formy literackiej, jaką jest starofrancuski żywot wierszem.

Wersje narracyjne

La vie de saint Jehan Paulus

Liczący niespełna 2100 wersów poemat anonimowego autora, napisany w dia-lekcie pikardzkim, datowany jest na pierwszą połowę XIII wieku. Zachował się w trzech rękopisach:

A. Paris, Bibliothèque de l’Arsenal 3518 (rękopis stanowiący podstawę wy-dania Williamsa i Allena).

B. Paris, Bibliothèque Nationale Française 2162.

C. Paris, Bibliothèque Nationale Française 1553.

Wszystkie te zbiory zawierają prócz Żywota Świętego Jana Paulusa liczne inne utwory, zarówno religijne, jak i świeckie (z wyjątkiem zbioru z Biblioteki Arse-nal, który zawiera wyłącznie teksty religijne: pieśni, mirakle narracyjne, opowia-dania z Żywotów Ojców etc.)¹.

Zasadnicze elementy fabuły są następujące:

1. Autor przeczytał, jak twierdzi, w księdze Vitas Patrum² żywot Świętego papieża Bazylego i postanawia „zrymować” (rimer) historię jego życia, by w ten sposób mieć zasługę u Boga (w. 1–32).

2. Podczas nabożeństwa posłany od Boga anioł zabiera z ciała duszę Święte-go BazyleŚwięte-go i prowadzi ją do piekieł, gdzie zostaje jej ukazanych siedem kręgów piekielnych i straszliwe męki, jakich doznają w nich grzesznicy (33–439).

3. W siódmym kręgu znajduje się dusza kobiety dręczona przez siedmiu diabłów; kobieta mimo tortur okazuje radość. Wyjawia Bazylemu, że cie-szy się dlatego, iż jej córka oczekuje dziecka, dziewczynki, ta zaś zostanie w przyszłości matką Jana Paulusa, jej prawnuka, który pewnego dnia zo-stanie świętym i wydozo-stanie ją z piekła (440–529).

4. Powróciwszy do świata, papież spisuje wszystkie otrzymane od pokutują-cej duszy informacje i przekazuje je rodzinie; sam chrzci nowo narodzoną dziewczynkę i nakazuje zadbać o jej wychowanie (530–606).

5. Dziewczyna otrzymuje staranne wykształcenie w klasztorze i pragnie zo-stać zakonnicą, papież jednak, troszcząc się o wypełnienie przeznaczenia,

1 Zob. L. Allen [w:] Ch.A. Williams, The German Legends of the Hairy Anchorite, „Illinois Studies in Language and Litterature” 1935, May, vol. XVIII, no. 1–2, s. 83. Szczegółowy opis rękopisów w: B. Cazelles, Le corps de sainteté, d’après Jehan Bouche d’Or, Jehan Paulus et quelques vies des XII^e et XIII^e siècles, Genève, Droz, 1982, s. 225–233.

2 Vitas Patrum (rzadziej w formie Vitae Patrum) to niesłychanie popularna w Średniowieczu kompilacja starożytnych pisarzy chrześcijańskich. Nazwa funkcjonowała już w późnej Starożyt-ności; łacińskie tłumaczenia tekstów (przede wszystkim greckich) zaczęły powstawać w IV w.;

większość corpusu ukonstytuowała się między IV a IX wiekiem, choć występowały w nim liczne warianty. Składały się nań legendy i żywoty świętych pustelników (m.in. Żywot Świętego Antonie-go autorstwa Ewagriusza, żywoty Pawła z Teb i Hilariona autorstwa św. Hieronima i wiele innych), Historia Monachorum in Ægypto Rufina z Akwilei, Historia Lausiaca Palladiusza i Apoftegmaty Ojców Pustyni (zwane też Verba Seniorum), dzieła Teodoreta z Cyru, Jana Moschosa i in. W zbiorze nie ma rzecz jasna historii ani papieża Bazylego, ani Jana Paulusa, ale, jak pisze Józef Morawski (J. Morawski, La vie de saint Jean Paulus. Origine et évolution d’une légende médiévale, „Lettres Romanes” 1947, no 1, s. 9–36, s. 10, przyp. 2), „w średniowieczu każda pobożna opowieść, której bohaterem był pustelnik, podawała ten zbiór jako swoje źródło.” Zob. też R. Aigrain, L’hagiogra-phie: ses sources, ses méthodes, son histoire, Paris, Bloud & Gay, 1953, s. 174–175.

nakazuje jej wyjść za mąż; wkrótce po zamążpójściu zachodzi w ciążę; na świat przychodzi Jan, którego historię autor chce opowiedzieć (607–705).

6. Chłopiec otrzymuje staranne wykształcenie, odznacza się niezwykłą mą-drością i pobożnością; kiedy kończy lat czternaście, jego babka przekazuje mu pismo Świętego Bazylego (706–769).

7. Przestraszony ciężarem spoczywającej nań misji młodzieniec postanawia podjąć radykalne środki, by sprostać wyzwaniu: rozda swe wszystkie bo-gactwa biednym, a sam uda się na pustelnię, by tam umartwiać swoje ciało (770–807).

8. Jan wkłada nędzne odzienie, obcina włosy i niczym Święty Aleksy ucho-dzi nocą z miasta, biorąc z sobą jedynie nóż i księgę; wędruje boso, cier-piąc głód i nędzę, a także prześladowania i szyderstwa (808–880).

9. Nieopodal Tuluzy Bóg ukazuje mu dziki las, gdzie Jan znajduje głęboką, gęsto zarośniętą dolinę, która przez siedem lat była domem niedźwiedzi-cy; Jan postanawia pozostać w tym miejscu na zawsze; buduje kapliczkę i dzieli czas między pracę a modlitwę (881–998).

10. Po siedmiu latach diabeł zaczyna go kusić, przypominając mu o bogac-twach i minionym życiu, to jednak nie przynosi skutku; ostatecznie diabeł porywa córkę króla Tuluzy i przynosi ją do pustelni Jana; pustelnik ulega pokusie (999–1141).

11. Zgrzeszywszy cieleśnie, Jan ulega dalszym podszeptom diabelskim i mor-duje dziewczynę, wrzucając ją do studni; potem burzy kaplicę i ucieka ze swej pustelni; zapomina o Bogu i przez siedem dni błąka się bez celu po lesie (1142–1249).

12. Po siedmiu dniach Bóg zsyła nań skruchę; Jan żałuje za grzechy i udaje się do Rzymu, by prosić papieża o rozgrzeszenie i pokutę (1250–1315).

13. Papież odmawia i wyrzuca go ze swego pałacu; Jan opiera się pokusie powrotu do domu ojca i udaje się do świętego pustelnika mieszkające-go w górach, ten jednak również odmawia mu rozgrzeszenia, podobnie jak kolejni pustelnicy i święci, których odwiedza przez trzy kolejne lata (1316–1517).

14. Jan wraca do lasu; zwraca się bezpośrednio do Boga, po czym sam nakłada na siebie pokutę: postanawia żyć niczym zwierzę, chodząc na czworakach i jedząc jedynie trawę, bez użycia rąk, nie będzie też używać mowy; żyje w ten sposób przez nieokreśloną ilość czasu (1518–1589).

15. Po latach, podczas świąt Wielkiej Nocy, król urządza polowanie na dzika;

myśliwi znajdują Jana porośniętego gęstym włosem na ciele; postanawiają przynieść to „dziwne zwierzę” na dwór królewski (1589–1705).

16. Podczas gdy pustelnik jest przedmiotem drwin i niewybrednej ciekawości na zamku, niemowlę oznajmia mu, że jego grzechy zostały mu wybaczone,

a dusza prababki wybawiona od kary; Jan zanosi dziękczynienie Bogu (1706–1794).

17. Jan przyznaje się do zbrodni; wraz z królem i królową udaje się do swojej pustelni; następuje cud wskrzeszenia zamordowanej księżniczki; dziew-czyna opowiada, że przebywała wśród aniołów, świętych dziewic i wy-znawców (1793–1972).

18. Jan chce powrócić do swojej pustelni, ale ostatecznie daje się przekonać argumentem odpowiedzialności za innych i wraca z królem do Tuluzy;

dzwony dzwonią same, a zły duch opuszcza człowieka opętanego; nastę-pują liczne uzdrowienia (1973–2035).

19. Jan zajmuje się przepisywaniem żywotów świętych, po dwóch latach umiera biskup i Jan zajmuje jego miejsce. Autor kończy wezwaniem do modlitwy, by święty orędował za nami u Boga i pomógł nam trafić do raju (2036–2066).

La vie de saint Jehan Paulus en prose³

Tekst zachowany jest w tylko jednym rękopisie (Biblioteca Laurenziana, Codice Mediceo Palatino 141), zapisanym w Arras w roku 1399; nie jest w zasadzie niczym więcej jak skróconą i pozbawioną rymów (te ostatnie zresztą tu i ów-dzie w tekście są nadal słyszalne) wersją opisanego powyżej żywota wierszem, bez istotnych różnic fabularnych (wyjąwszy wzmiankę o śmierci Jana na końcu tekstu).

La vie de Monseigneur sainct Jehan Paulus⁴

Ta wersja zachowana jest w rękopisie 871 (d. 319) Bibliothèque de Grenoble, pochodzącym z XV wieku. Choć zapisana jest tekstem ciągłym, jak proza, w rze-czywistości składa się z 92 monorymicznych czterowierszy pisanych aleksandry-nem; jest to więc forma metryczna zbliżona do opisanej poniżej włoskiej legendy Giovanniego Boccadoro. Podobieństwa występują również w treści: w obu tych utworach, odmiennie niż w pozostałych wersjach francuskich, pustelnik na koń-cu nie zostaje biskupem, lecz umiera. Oba teksty mają też wyraźny rys maryjny, podkreślony już w prologu. Jako że ten ostatni rys charakterystyczny jest również dla miraklu dramatycznego (patrz infra, s. 41–43), Józef Morawski skłania się do uznania pokrewieństwa między tymi z kolei wersjami (przy czym uważa, że nie oznacza to bezpośredniej zależności, lecz możliwą inspirację wspólnym

3 L. Allen [w:] Ch. A. Williams, The German Legends…, op.cit., s. 134–140.

4 Zob. J. Morawski, Mélanges…, op.cit.

źródłem), zwłaszcza że są też liczne inne podobieństwa: tak jak w miraklu, diabeł przybiera tu na siebie ludzką postać i staje się sługą pustelnika, a Jan w ramach pokuty zamieszkuje w drzewie.

Swoistym lejtmotywem narracji jest tajemnicza modlitwa do Matki Bożej (oroyson), po wielekroć przywoływana w tekście, choć bez podania jej treści, za-pisana przez pustelnika i funkcjonująca niczym talizmaniczny przedmiot: dzięki niej dziewczyna wrzucona do studni ocaleje, król odstąpi od zemsty na pustel-niku i odzyska wzrok, który stracił wskutek kary boskiej; zarówno pustelnik, jak i dziewczyna umrą, odmawiając tę właśnie modlitwę, pod którą król każe potem pochować zmarłego pustelnika⁵. Notabene dziewczyna w tej wersji nosi imię Maria, które również jest nawiązaniem do Matki Bożej: pustelnik zapewnia, że z pewnością byłby się ustrzegł grzechu, gdyby o tym wiedział.

Wersje zaginione, fragmenty⁶

Prócz powyższej wersji Józef Morawski wymienia jeszcze dwie redakcje legendy.

Pierwsza z nich to wersja pisana rymowanym ośmiozgłoskowcem, figurująca w dawnym inwentarzu biblioteki książąt burgundzkich pod tytułem Les Dis de Fortune et de Saint Jehan Paulus, dziś niestety zaginiona. Z drugiej z nich, rów-nież rymowanej (choć, podobnie jak wersja opisana powyżej, i ta zapisana jest jako proza), zachowanej w XV-wiecznym rękopisie (ms. fr. 1006 Bibliothèque Nationale), ocalało 640 ostatnich wersów⁷. Zasadniczą różnicą wydaje się tutaj zakończenie: Jan Paulus zostaje nie biskupem, ale papieżem (król natomiast jest władcą Rzymu).

Wersja dramatyczna: Miracle de Nostre Dame de saint Jehan le Paulu Udramatyzowana wersja historii Jana Paulusa, zatytułowana Miracle de Nostre Dame de saint Jehan le Paulu, hermite, qui par temptacion d’ennemi occist la fille d’un roy⁸, stanowi część zbioru mirakli maryjnych tzw. na osoby „F” (miracles de Nostre Dame par personnages), pochodzącego z XIV–XV wieku i zachowanego w jednym rękopisie (Paris, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 819–820). Napisana jest rymowanym ośmiozgłoskowcem (z wyjątkiem kazania prozą na początku)

5 Zob. fragment cytowany przez J. Morawskiego, ibidem, s. 513: „L’ermite trespassa en disant l’oroyson./ Tantost vit cler le Roy, qui moult estoit prudons,/ A genoux doulcement a baisé l’oroy-son/ Enterrer fist l’ermite dessoubz son oroyson”.

6 Zob. ibidem.

7 Tekst ten, również niewydany, znam jedynie z opisu Morawskiego (ibidem).

8 Miracles de Nostre Dame par personnages, t. V, éd. Paris Gaston i Robert Ulysse, Paris, Firmin Didot, 1880, s. 89–151.

i liczy niemal 2000 wersów. Występują w niej dwadzieścia trzy dramatis person-nae, przy czym prócz głównych bohaterów mamy postaci „rodzajowe” (miesz-czka i jej mąż, akuszerka, pokojówka, kaznodzieja, rycerze, myśliwi, słudzy) oraz

„niebiańskie”: Święty Jan, archaniołowie Gabriel i Michał i sam Bóg Ojciec, a także Matka Boża.

1. Pustelnik Jan przychodzi wysłuchać maryjnego kazania mistrza Szymo-na. Pokrzepiony słowem kaznodziei postanawia wrócić do swojej pustelni i podjąć jeszcze sroższe umartwienia.

2. Diabeł, nie mogąc zmóc pustelnika, postanawia ukazać się Janowi w ludz-kiej postaci i zaoferować mu swoje usługi jako służący.

3. Jan prosi Maryję, by strzegła go przed podstępami szatana. Diabeł po-jawia się w pustelni, przedstawiając się imieniem Huet; Jan obdarza go zaufaniem.

4. Król wraz ze swą córką i rycerzami udają się na polowanie. Królewna gubi się w lesie, prosi Matkę Bożą o opiekę; spostrzega światło i trafia do pu-stelni, „Huet” otwiera jej drzwi i namawia Jana, by pozwolił dziewczynie przenocować.

5. „Huet” ścieli dla dziewczyny łóżko pustelnika, ten wzdraga się przed po-łożeniem obok niej, bojąc się pokus; diabeł zapewnia go, że z pewnością nie ulegnie pokusie, jeśli tylko położy się z dala od dziewczyny i zamknie oczy.

6. Pustelnik obcuje z dziewczyną, diabeł wyjawia mu jej tożsamość i ostrze-ga, że przyjdzie mu zapłacić głową za ten uczynek; Jan prosi go wówczas o radę; diabeł radzi, by zabić śpiącą, a ciało wrzucić do studni. Gdy Jan idzie za radą diabła, ten odstępuje odeń, nazywając go „mordercą, roz-pustnikiem, obłudnikiem”.

7. Jan uświadamia sobie swój upadek i zwraca się z modlitwą do Matki Bo-żej, prosząc, by przyjęła jego spowiedź i pojednała go z Bogiem. Następnie nakłada na siebie pokutę: spali swój dom oraz odzienie, będzie chodzić na czworakach, „paść się niczym jeleń lub niczym dzik” i nie wypowie słowa do nikogo. Zamieszkuje w rozszczepionym pniu drzewa.

8. Rodząca mieszczka prosi męża, by wezwał do niej akuszerkę Gertrudę;

kobiety pomagają przy porodzie; na świat przychodzi chłopczyk; jego oj-ciec ma za zadanie zorganizować chrzest dziecka.

9. Bóg Ojciec mówi Matce Bożej, że oto Jan pokutuje ciężko już siedem lat, trzeba zanieść mu pocieszenie; posyła Świętego Jana i archaniołów Ga-briela i Michała, by wraz z Maryją odwiedzili pustelnika w jego drzewie;

święci posłańcy obiecują Janowi rychły koniec jego cierpień.

10. Król ponownie udaje się na polowanie; myśliwi znajdują w drzewie „naj-dziksze ze zwierząt”; wiążą pustelnikowi sznur na szyi i prowadzą go na dwór.

11. Ojciec noworodka wraz z akuszerką udają się z dzieckiem do klasztoru, by je ochrzcić; na drodze spotykają króla i myśliwych; dziecko trzymane w ramionach przez akuszerkę przekazuje Janowi posłanie od Boga – jego grzechy zostają mu wybaczone – i prosi go o chrzest.

12. Jan wyznaje swoją zbrodnię; wraz z królem i jego świtą udają się na jej miej-sce; Jan modli się do Matki Bożej; sam Bóg z aniołami i Maryją zstępuje na ziemię, obiecując Janowi spełnienie jego prośby; królewna zostaje wskrze-szona; opowiada, że przez cały czas towarzyszyła jej Matka Boża, będąc źródłem nieustannej radości. Radosne śpiewy i sirventesy kończą mirakl.