NIEMCY: JOHANNES CRISOSTIMO 22

Meisterlied

Tekst, którego oryginał pochodzi prawdopodobnie z XV wieku, zachowany jest w XVI-wiecznej kopii w rękopisie nr 982c w Bibliotece Watykańskiej; składał się pierwotnie z 37 siedemnastowersowych strof (w kopii brak jedenastu wersów).

1. Świątobliwy biskup Crisostimo postanawia zamieszkać jako pustelnik w odosobnionej grocie; tam żyje przez dwadzieścia lat jako asceta, żywiąc się jedynie korzonkami i ziołami.

2. Pewnego ranka widzi na niebie gryfa, niosącego w szponach piękną córkę króla Sycylii; księżniczce udaje się uwolnić, zostawiając w szponach gryfa swoje ubranie.

3. Królewna trafia do pustelni Jana, który boi się podstępu demona; kiedy dziewczyna odmawia pacierz, Jan wpuszcza ją do swojej pustelni; nagość obojga budzi w nim pożądanie; pustelnik obcuje z dziewczyną, po czym wyprowadza ją w głąb lasu, ona jednak wraca do niego w nocy; rankiem pustelnik prowadzi ją na brzeg przepaści i zrzuca ją w dół do ciemnej groty.

22 Z racji nieznajomości niemieckiego, w przypadku tych utworów opieram się na bardzo obszernych streszczeniach w języku angielskim, które Ch.A. Williams zamieścił w swojej książce The German Legends…, op.cit., s. 19–21 i 35–37.

4. Jan odczuwa głęboką skruchę: modli się do Boga o litość dla niewinnej dziewczyny, Bóg wysłuchuje jego modlitwy i nie pozwala dziewczynie roztrzaskać się o skały; królewna żyje w jaskini, gdzie po stosownym czasie rodzi syna; aniołowie troszczą się o oboje.

5. Jan wyznacza sobie pokutę: milczenie i chodzenie bez ubrania przez całe życie. Porusza się nago po lesie; jego ciało porasta włosem „dłuższym niż piędź”.

6. Po trzydziestu latach zostaje ujęty przez myśliwych i zaprowadzony do pałacu króla Sycylii; tam poddany zostaje torturom, które mają zmusić go do przemówienia; ostatecznie wypowiada słowa Herre Gott! Król przysyła doń spowiednika, któremu Jan wyznaje swoje grzechy; król dowiaduje się w ten sposób o losie swojej córki.

7. Myśliwi i rycerze udają się wraz z Janem do lasu; jeden z rycerzy zjeżdża po linie w głąb jaskini, gdzie zamiast spodziewanych szczątków znajduje królewnę żywą, z dorosłym już synem; cały orszak wśród powszechnej radości udaje się do pałacu.

8. Król ze łzami radości wita się z odzyskaną córkę; dowiaduje się, że towa-rzyszący jej młody mężczyzna jest synem jej i pustelnika, noszącym na cześć ojca imię Jana Złotoustego.

9. Król prowadzi córkę na spotkanie pustelnika; królewna rozpoznaje go po złotych ustach; żąda od niego dwóch rzeczy: by uznał swoje ojcostwo i opowiedział, co wydarzyło się przed laty; Jan spisuje wszystko na brzo-zowej korze, używając swojej złotej śliny jako atramentu; namawia księż-niczkę, by nie wychodziła za mąż, lecz poświęciła się Bogu; ona zgadza się ochoczo, prosząc ojca, by ufundował dwa klasztory i sam wraz z Janem zamieszkał w jednym z nich.

10. Po dwudziestu latach Bóg posyła do Jana anioła z wiadomością o jego ry-chłej śmierci (za trzy dni). Jan wyraża swą wdzięczność i przygotowuje się na spotkanie z Bogiem. Po jego śmierci król wraz z towarzyszami trwają w pobożnym życiu i ostatecznie trafiają do nieba.

11. Autor zapewnia słuchaczy o prawdziwości swojej opowieści i zawartej w niej nauki: nie ma tak zatwardziałego grzesznika, by nie mógł pojed-nać się z Bogiem, jeśli tylko okaże szczerą skruchę, wyzna swoje grzechy i odbędzie pokutę.

Zdaniem Williamsa, autor czerpie prawdopodobnie ze źródeł włoskich. Tekst istotnie zdradza pewne podobieństwa do legendy Giovanniego Boccadoro: po-krewna forma metryczna, praktyczna nieobecność osobowego zła w postaci dia-bła, ocalenie księżniczki w miejsce wskrzeszenia, „złotoustość” bohatera. W żadnej jednak z opisanych poprzednio wersji pustelnik nie „zaczynał” od bycia biskupem;

na uwagę zasługuje też element „fantastyczny” – gryf niosący dziewczynę – a także motyw urodzenia przez księżniczkę syna, obecny w obu wersjach niemieckich, powstały być może wskutek kontaminacji przez legendę Jehan Bouche d’Or (patrz infra, s. 84). Cechy „zwierzęce” pokutującego bohatera są mniej uwy-puklone niż w pozostałych wersjach, brak też sceny cudownego rozgrzeszenia.

Der Heiligen Leben

Spisana przez norymberskiego dominikanina na przełomie XIV i XV wieku antologia cieszyła się w Niemczech niezwykłą popularnością – zachowało się niemal dwieście rękopisów i ponad czterdzieści starodruków²³. Zawierała pier-wotnie 251 opowieści o świętych, ułożonych wedle liturgicznego kalendarza;

wśród nich znajduje się Johannes Chrysostomus. Jest on niewątpliwie tą samą postacią co bohater Meisterlied, ale między oboma tekstami nie ma, zdaniem Williamsa, bezpośredniej zależności, mimo iż każdy z tych rękopisów powstał w podobnym czasie i na tym samym obszarze (Augsburg). To tę wersję, z nielicz-nymi zmianami i opatrzoną sarkastycznym komentarzem, przedrukuje w roku 1537 Marcin Luter, nazywając ją „łże-legendą” (Lügend) i podając jako przykład

„diabelskich kłamstw” głoszonych przez Kościół, zapewniając – z oczywistą prze-sadą, bo prawdziwość historii była już wcześniej podawana w wątpliwość przez katolickich teologów, a tekst Heiligen Leben nie był nigdy oficjalnie zatwierdzony przez Kościół²⁴ – że każdy, kto poważyłby się wątpić w choć cząstkę legendy o Janie Złotoustym, zostanie spalony na stosie²⁵.

1. Papież, spacerując w odosobnionym miejscu, słyszy jęki duszy czyśco-wej; dusza oznajmia mu, że pobożnemu małżeństwu w Rzymie narodzi się dziecko imieniem Johannes, które zostanie kapłanem; kiedy Johan-nes odprawi swą szesnastą mszę, dusza dostąpi uwolnienia z mąk; papież przekazuje tę wiadomość rodzinie, a następnie zostaje ojcem chrzestnym narodzonego dziecka.

2. Kiedy Jan kończy siedem lat, zostaje posłany do szkoły, ale uczy się tak sła-bo, że staje się obiektem drwin ze strony innych uczniów; pewnego dnia modli się przed obrazem Matki Bożej o pomoc, a Maryja z obrazu prze-mawia do niego, każąc mu pocałować swoje usta: kiedy Jan całuje obraz, jego wargi stają się złote, a on zaczyna wszystkich przewyższać mądrością.

3. Gdy Jan kończy lat szesnaście, papież wyświęca go na księdza; gdy od-prawia swoją pierwszą mszę, czuje nagłe pragnienie życia w samotności;

23 Zob. M.E. Kalinke, The Book of Reykjahólar: The Last of the Great Medieval Legendaries, University of Toronto Press, 1996, s. 3.

24 Zob. infra, s. 209.

25 Ch. A. Williams, The German Legends…, op.cit., s. 34–35.

wykrada się więc do lasu, gdzie w pobliżu źródła płynącego ze skały bu-duje sobie schronienie.

4. Pewnego dnia córka cesarza wybiera się z innymi dziewczętami po kwia-ty; gwałtowny wiatr zanosi ją do pustelni Jana, gdzie dziewczyna błaga o schronienie w obawie przed dzikimi zwierzętami; Jan początkowo nie chce jej wpuścić, potem jednak wyznacza jej miejsce w celi, rysując na podłodze linię podziału.

5. Przez wiele dni księżniczka modli się wraz z pustelnikiem i dzieli z nim strawę; zazdrosny diabeł przywodzi Jana do grzechu; pustelnik, bojąc się ponownego popadnięcia w grzech nierządu, zrzuca dziewczynę w przepaść.

6. Przekonany, że popełnił zabójstwo, Jan udaje się do Rzymu, ale papież nie poznaje go i nie chce dać mu rozgrzeszenia; Jan wraca do swej pustel-ni i sam wyznacza sobie pokutę: chodzepustel-nie na czworakach jak zwierzę.

Z czasem odzienie zeń opada, a ciało jego porasta gęstym włosem.

7. Po piętnastu latach w cesarskiej rodzinie przychodzi na świat dziecko; nowo-rodek odmawia przyjęcia chrztu z rąk papieża i domaga się, by ochrzcił go

„święty człowiek Johannes”; w międzyczasie na dwór przybywa myśliwy ze zdobyczą, którą jest dziwna owłosiona istota. Na ten widok nowo narodzo-ne dziecko woła „Johannarodzo-nesie, chcę być ochrzczony przez ciebie”, po czym upewnia go, że grzechy jego zostały przebaczone”; mech i zielsko (kraut und myess) opadają z ciała pustelnika, ukazując skórę świeżą jak u dziecka.

8. Cesarz wraz z Janem udaje się na miejsce zbrodni, by pochować szczątki księżniczki, ta jednak okazuje się żywa i w dobrym zdrowiu, Bóg bowiem nie pozwolił jej zginąć.

9. Papież zawiadamia rodziców Jana o powrocie syna i nakłania Jana, by codziennie odprawiał mszę, aż dojdzie do liczby szesnastu; po tym czasie dusza zostaje uwolniona z czyśćca.

10. Papież mianuje Jana biskupem; słodycz jego nauk sprawia, że nazwany zostaje „Johannesem o Złotych Ustach” (Johannes mit dem guldin mund).

11. Po jakimś czasie Jan opuszcza swoje biskupstwo i ponownie udaje się do lasu, gdzie wiele pisze „o Bogu”; gdy po jakimś czasie kończy mu się atrament, pisze używając własnej śliny i stawiając złote litery, dzięki czemu nazwany zostaje – ponownie – „Johannesem o Złotych Ustach”;

ostatecznie umiera w aurze świętości.

Autor (bądź jego pierwowzór²⁶) opiera się prawdopodobnie przynajmniej częściowo na tradycji francuskiej, o czym świadczy między innymi obecność

26 Wedle niektórych badaczy autor Heiligen Leben opierał się na wcześniejszym dolnoniemiec-kim Pasjonale (zob. M.E. Kalinke, The Book of Reykjahólar, op.cit., s. VIII).

pierwszej części – widzenia czyśćca – oraz motyw pielgrzymki do Rzymu i od-trącenia grzesznika przez papieża. Złotoustość bohatera uzyskuje tu aż cztery konkurencyjne wyjaśnienia, z których ostatnie wydaje się zaczerpnięte z legendy Bouche d’Or (patrz infra, s. 84). Na źródle zbliżonym do wersji Heiligen Leben opiera się również islandzka Jóns saga gullmunns o niemal identycznej treści²⁷.